سوره حمد و غدیر
سوره حمد از جمله سورههایی است که در شأن اهل بیت علیهم السلام در خطبه غدیر از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله بهطور کامل مورد تفسیر قرار گرفته است.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام سوره | غافر |
| جزء | ۱ |
| محتوای آیه | |
| مکان نزول | مکه |
موقعیت تاریخی تفسیر سوره حمد در خطبه غدیر از سوی برخی محققان چنین ترسیم شده است: تفسیر سوره حمد در غدیر حامل سنگینترین پیام آن است؛ موقعیت آن در خطبه هنگامی است که پیامبر صلی الله علیه و آله پس از معرفی علی بن ابیطالب علیه السلام، به مسئله حضور جدی دشمنان آن حضرت در جامعه مسلمانان پرداخته است. پس از آن، در پی ارائه شاخصها و ممیّزهای قرآنی دوستان و دشمنان اهل بیت علیهم السلام به مردم معرفی است. آغاز سخن از تفسیر سوره حمد است که ضابطه اصلی را بهدست میدهد و بعد از آن به شناساندن دوستان و دشمنان میپردازد.
درباره تحلیل اعتقادی آمدن سوره حمد در خطبه غدیر از سوی برخی محققان مطالبی ارائه شده است: در غدیر پیامبر صلی الله علیه وآله دقیقاً تنها راه راست الهی را نشان میدهد که نه راه دیگری جز آن وجود دارد و نه مشابه و نمونهای میتواند جایگزینش شود. برای شیوایی و صراحت این بیان ابتدا خود و علی بن ابیطالب علیه السلام و امامان بعد از او را صراط مستقیم میخواند و سپس بیدرنگ سوره حمد را میخواند که نقطه کانونی آن مفهوم صراط مستقیم است.
یک سورهٔ کامل تفسیرشده در غدیر
سوره حمد یا فاتحة الکتاب از جمله سورههایی است که بهطور کامل در خطبه غدیر مورد تفسیر قرار گرفته است.[۱] در آن زمانِ محدود در خطبه غدیر، سه سوره قرآن بهطور کامل مورد تفسیر قرار گرفته است. این نشانه اهمیت این سورهها در ارتباط با ولایت است. از سوی دیگر گویای حضور گسترده قرآن در غدیر است. یکی از آنها سوره هل اتی است.[۲]
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در چند مورد از خطبه غدیر فرمود: مَعاشِرَ النّاسِ، انَا صِراطُ اللَّه الْمُسْتَقيمُ الَّذى امَرَكُمْ بِاتِّباعِهِ، ثُمَّ عَلِىٌّ مِنْ بَعْدى ثُمَّ وُلْدى مِنْ صُلْبِهِ ائِمَّةُ الْهُدى … - ثُمَّ قَرَأَ: - «بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ الْحَمْدُ لله رَبِّ الْعالَمِينَ، الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ، إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ، اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ، صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لا الضَّالِّينَ»، وَ قالَ: فِىَّ نَزَلَتْ وَ فيهِمْ وَ اللَّه نَزَلَتْ وَ لَهُمْ عَمَّتْ وَ ايّاهُمْ خَصَّتْ؛ اى مردم، من صراط مستقيم خدايم كه شما را به پيروىِ آن دستور داده، و بعد از من على و سپس فرزندانم از نسل او كه امامان هدايتاند… سپس سوره حمد را تا آخر خواندند و فرمودند: اين سوره درباره من نازل شده و به خدا قسم درباره ايشان نازل شده و بهطور عموم شامل آنان است و بهطور خاص درباره آنان است.[۳]
... فيهِمْ نَزَلَتْ وَ فيهِمْ ذُكِرَتْ، لَهُمْ شَمَلَتْ، ايّاهُمْ خَصَّتْ وَ عَمَّتْ؛ سوره حمد درباره امامان نازل شده و درباره آنان در قرآن آمده است. هم شامل آنان است و هم بهطور عموم آنان را در بر مىگيرد و هم بهخصوص درباره ايشان است.[۴]
فيمَنْ ذُكِرَتْ؟ ذُكِرَتْ فيهِمْ. وَ اللَّه فيهِمْ نَزَلَتْ وَ لَهُمْ وَ اللَّه شَمِلَتْ وَ ايّاهُمْ خَصَّتْ وَ عَمَّتْ؛ سوره حمد درباره چه كسى در قرآن آمده است؟ درباره امامان است. به خدا قسم، درباره آنان نازل شده است. به خدا قسم شامل آنان است، و بهطور خاص و عام مربوط به ايشان است.[۵]
موقعیّت تاریخی تفسیر سوره
موقعیت تاریخی تفسیر سوره حمد در خطبه غدیر از سوی برخی محققان چنین ترسیم شده است: تفسیر سوره حمد در غدیر حامل سنگینترین پیام آن است؛ موقعیت آن در خطبه هنگامی است که پیامبر صلی الله علیه و آله پس از معرفی علی بن ابیطالب علیه السلام، به مسئله حضور جدی دشمنان آن حضرت در جامعه مسلمانان پرداخته است. پس از آن، در پی ارائه شاخصها و ممیّزهای قرآنی دوستان و دشمنان اهل بیت علیهم السلام به مردم معرفی است.
آغاز سخن از تفسیر سوره حمد است که ضابطه اصلی را بهدست میدهد و بعد از آن به شناساندن دوستان و دشمنان میپردازد.[۶]
تحلیل اعتقادی
درباره تحلیل اعتقادی آمدن سوره حمد در خطبه غدیر از سوی برخی محققان مطالبی ارائه شده است: با توجه به اینکه سوره حمد بهعنوان سوره دارای مهمترین درخواستهای بشر از خداوند، روزانه حداقل ده بار در نمازهای واجب تکرار میشود؛ اگر نمازهای مستحبی و موارد غیر نماز را هم به آن افزوده شود میتوان آن را خلاصه خواستههای بشر از خداوند تلقی کرد که ذات الهی به بشر آموخته است.
در غدیر که سخن از «ولایت» است، نام سوره حمد به میان میآید و ارتباطی عمیق و ناگسستنی بین فاتحة الکتاب (سوره حمد) و خاتمة الغدیر تثبیت میشود. نماز که با این سوره آغاز میشود، بنده از خدا یک خواسته بزرگ دارد که همه امور دنیا و آخرتش بدان بستگی دارد و آن دستیافتن به راه راست (صراط مستقیم) است.
اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ
یعنی خدایا، یافتن راه راست کار آسانی نیست؛ ظلمات فتنه و حیلههای دشمنانت چه بسیار که انسان مؤمن را به اشتباه میاندازد و راه راست را بر او مخفی مینماید. در این ظلماتِ مکر و آشوب از تو میخواهد که فکر و عمل او را به راه راست هدایت کنی؛ یعنی نه فقط آن را به ما نشان دهی، بلکه ما را در مسیر هدایت بیندازی.
صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لا الضَّالِّینَ خداوند به بشر خاطر نشان میکند که راهِ پیش روی بشر از سه راه بیرون نیست:
- یا راه کسانی است که خداوند آنان را مورد لطف انعام خویش قرار داده و هدایت نموده است.
- یا راه کسانی است که بر آنان غضب فرموده و به راه باطل رفتهاند.
- یا کسانی هستند که حیران و گمراهند و با آنکه باطل را انتخاب نکردهاند ولی راه حق را هم نیافتهاند.
در غدیر پیامبر صلی الله علیه وآله دقیقاً تنها راه راست الهی را نشان میدهد که نه راه دیگری جز آن وجود دارد و نه مشابه و نمونهای میتواند جایگزینش شود. برای شیوایی و صراحت این بیان ابتدا خود و علی بن ابیطالب علیه السلام و امامان بعد از او را صراط مستقیم میخواند و سپس بیدرنگ سوره حمد را میخواند که نقطه کانونی آن مفهوم صراط مستقیم است.
آنگاه تفسیری با ظرافت بر آن میفرماید و آن را با قَسَم به ذات الهی مؤکد میکند و گویا میفرماید: این سوره درباره من و آنان است. اگر صراط مستقیم بهطور عام هم در نظر گرفته شود، در تحقق خارجی بر ایشان منطبق است، و اگر منظور خاص خدا را هم بخواهید مقصود فقط آنانند؛ بنابراین میلیاردها مسلمان که هر روز در نمازهای خود از خدا راه راست را درخواست میکنند، در حقیقت از او میخواهند که آنان را به راه «ولایت اهل بیت علیهم السلام» هدایت کند که با اعتقاد و عمل بر طبق آن هم از راه باطل و هم از گمراهی نجات یافتهاند و در کنار آن از غضب الهی به لطف و عنایت پروردگار قدم نهادهاند.[۷]
پانویس
منابع
- اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، تهران: نشر تک، ۱۳۸۴ش.
- سخنرانی استثنائی غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.
- غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.