سوره هل اتی و غدیر

سوره هَلْ اَتی یا سوره انسان یا سوره دهر از جمله سوره‌هایی است که در شأن اهل بیت علیهم السلام نازل شده و بر این اساس در خطبه غدیر به‌طور کامل مورد تفسیر قرار گرفته است.

سوره هل اتی و غدیر

مشخصات آیه
نام سوره	انسان
جزء	۲۹
محتوای آیه
مکان نزول	مدینه

پیامبر صلی الله علیه و آله در قسمتی از بخش چهارم خطبه غدیر سوره انسان را مطرح کرد و نزول این سوره را درباره علی علیه السلام دانست: خداوند در سوره «هل اتی» شهادت به بهشت نداده مگر برای علی، و این سوره را دربارهٔ غیر او نازل نکرده و با این سوره غیر او را مدح ننموده است.

درباره تحلیل سوره هل اتی از سوی برخی محققان مطالبی ارائه شده است: یک گروه نیکوکار در اول این سوره با عنوان «ابرار» معرفی شده‌اند که خداوند داستان اخلاص در عمل و ایثار آنان را با عظمت تمام بیان فرموده و بهشت و نعمت‌های آن را به‌عنوان سپاس به آنان ارزانی داشته است. از سوی دیگر، در ضمن این داستان به دو جهت مهم اشاره فرموده است: یکی قبولی این ایثار و اخلاص به درگاه خداوند و دیگری شهادت به بهشت برای اهل این آیه.

یک سورهٔ کامل تفسیرشده در غدیر

سوره هل اتی (سوره انسان یا سوره دهر) از جمله سوره‌هایی است که به‌طور کامل در خطبه غدیر مورد تفسیر قرار گرفته است. در آن زمانِ محدود در خطبه غدیر، سه سوره قرآن به‌طور کامل مورد تفسیر قرار گرفته است. این نشانه اهمیت این سوره‌ها در ارتباط با ولایت است. از سوی دیگر گویای حضور گسترده قرآن در غدیر است. یکی از آنها سوره هل اتی است.

پیامبر صلی الله علیه و آله در قسمتی از بخش چهارم خطبه غدیر سوره انسان را مطرح کرد و نزول این سوره را درباره علی علیه السلام دانست. او با اشاره به مهم‌ترین آیه این سوره که می‌فرماید: وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَریراً؛ و در برابر صبرشان، بهشت و لباس‌های حریر بهشتی را به آنها پاداش می‌دهد: وَ لا شَهِدَ اللَّه بِالْجَنَّةِ فى «هَلْ أَتى عَلَى الْإِنْسانِ» الاّ لَهُ، وَ لا انْزَلَها فى سِواهُ وَ لا مَدَحَ بِها غَيْرَهُ؛ خداوند در سوره «هل اتی» شهادت به بهشت نداده مگر براى على، و اين سوره را دربارهٔ غير او نازل نكرده و با اين سوره غير او را مدح ننموده است.

آن حضرت در دنباله سخن نتیجه گرفت که خداوند بهترین‌ها را برای شما انتخاب کرده است: «پیامبرتان بهترین پیامبر، و وصی شما بهترین وصی و فرزندان او بهترین اوصیاء هستند» و ادامه داد که ذریه من از نسل علی علیه السلام است.

موقعیت تاریخی تفسیر سوره

موقعیت تاریخی تفسیر سوره انسان از سوی برخی محققان چنین ترسیم شده است: در اواسط خطبه غدیر که پیامبر صلی الله علیه و آله فضایل عظیم علی علیه السلام را برمی‌شمرد بر نقطه‌ای برجسته از آن توقف کرد تا به شرح بیشتر آن بپردازد.

آن نقطه برجسته فضیلت رضای خدا و رسول از علی علیه السلام بود. پیامبر صلی الله علیه و آله یکی از شواهد آن فضیلت را سوره هل اتی دانست و در جملاتی کوتاه سوره‌ای با ۳۱ آیه را در دو جهت تفسیر فرمود: اول شأن نزول آن و دوم شهادت پروردگار به بهشت.

موقعیت قرآنی سوره

برخی محققان موقعیت قرآنی سوره انسان را چنین ترسیم کرده‌اند: از آیه ۵ تا ۲۲ سوره دهر مربوط به اصل داستان است که امیرالمؤمنین علیه السلام و خانواده‌اش برای شفای دو فرزند خود امام حسن و امام حسین علیهما السلام، سه روز روزه نذر کردند.

پس از شفای فرزندان همه اهل خانه سه روز روزه گرفتند. هر روز هنگام افطار نیازمندی بر در خانه از آنان کمکی خواست: روز اول مسکینی و روز دوم یتیمی و روز سوم اسیری. همه اهل خانه تنها افطارشان را که قرص‌های نان بود به این نیازمندان دادند و با آب افطار کردند.

روز سوم که ایثار اهل این خانه به اوج خود رسید و جز آب خوراک دیگری نداشتند، ذات الهی سوره‌ای را با ثنایی بلند برای آنان نازل کرد:

إِنَّ الْأَبْرارَ یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کانَ مِزاجُها کافُوراً. عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّه یُفَجِّرُونَها تَفْجِیراً. یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ یَخافُونَ یَوْماً کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً. وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً. إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّه لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً. إِنَّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا یَوْماً عَبُوساً قَمْطَرِیراً. فَوَقاهُمُ اللَّه شَرَّ ذلِکَ الْیَوْمِ وَ لَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَ سُرُوراً. وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَرِیراً. مُتَّکِئِینَ فِیها عَلَی الْأَرائِکِ لا یَرَوْنَ فِیها شَمْساً وَ لا زَمْهَرِیراً. وَ دانِیَةً عَلَیْهِمْ ظِلالُها وَ ذُلِّلَتْ قُطُوفُها تَذْلِیلاً. وَ یُطافُ عَلَیْهِمْ بِآنِیَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَ أَکْوابٍ کانَتْ قَوارِیرَا. قَوارِیرَا مِنْ فِضَّةٍ قَدَّرُوها تَقْدِیراً. وَ یُسْقَوْنَ فِیها کَأْساً کانَ مِزاجُها زَنْجَبِیلاً. عَیْناً فِیها تُسَمَّی سَلْسَبِیلاً، وَ یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ إِذا رَأَیْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤاً مَنْثُوراً. وَ إِذا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعِیماً وَ مُلْکاً کَبِیراً. عالِیَهُمْ ثِیابُ سُندُسٍ خُضْرٌ وَ إِسْتَبْرَقٌ وَ حُلُّوا أَساوِرَ مِنْ فِضَّةٍ وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً. إِنَّ هذا کانَ لَکُمْ جَزاءً وَ کانَ سَعْیُکُمْ مَشْکُوراً؛ نیکان از کاسه‌ای خواهند نوشید که با عطر کافور ممزوج است. چشمه‌ای که بندگان خدا از آن می‌آشامند و آن را به اختیار خود باز می‌کنند. آنان به نذر خویش وفا می‌نمایند و از روزی که سختیش همه را فرا می‌گیرد می‌ترسند. آنان به‌خاطر حب الهی به فقیر و اسیر و یتیم غذا می‌دهند و می‌گویند ما به خاطر خدا به شما طعام می‌دهیم و از شما انتظار پاداش و سپاسی نداریم. ما از قهر پروردگار در روزی که از رنج و سختی آن رخسار خلق درهم و غمگین است می‌ترسیم. خدا هم آنان را از شر و فتنه آن روز محفوظ داشته و به آنان روی خندان و دل شادان عطا نمود. جزای آنان در برابر آنچه صبر کردند باغ بهشت و حریر بهشتی است، که در آن بهشت بر تخت‌ها تکیه زنند. و در آنجا نه آفتاب سوزان و نه سرمای سخت بینند، بلکه در هوایی خوش و باغی دلکش تفریح کنند. سایه درختان بهشتی بر سر آنان و میوه‌هایش در دسترس و اختیار آنان است. با جام‌های سیمین و کوزه‌های بلورین بر آنان دور زنند. بلورهایی که به رنگ نقره و به اندازه اهلش مقدر کرده‌اند. در آنجا از کاسه‌هایی به آنان می‌نوشانند که طبعش از زنجبیل است. در آنجا چشمه‌ای است که نامش «سلسبیل» است. اطراف آن بهشتیان پسرانی که همیشه نوجوانند در طوافند که هرگاه آنان را بنگری گمان می‌کنی مرواریدهای منتشرشده‌اند. و چون آن جایگاه نیکو را تماشا کنی عالمی پر نعمت و کشوری بی‌نهایت بزرگ خواهی یافت. بر قامت بهشتیان لباسی از سندس سبز و استبرق و بر دست‌هایشان دستبندی از نقره است و پروردگارشان شرابی پاکیزه به آنان می‌نوشاند. این بهشت پاداش شماست و سعیتان مشکور و مقبول است.

تحلیل اعتقادی سوره

درباره تحلیل سوره هل اتی از سوی برخی محققان مطالبی ارائه شده است: یک گروه نیکوکار در اول این سوره با عنوان «ابرار» معرفی شده‌اند که خداوند داستان اخلاص در عمل و ایثار آنان را با عظمت تمام بیان فرموده و بهشت و نعمت‌های آن را به‌عنوان سپاس به آنان ارزانی داشته است.

از سوی دیگر، در ضمن این داستان به دو جهت مهم اشاره فرموده است: یکی قبولی این ایثار و اخلاص به درگاه خداوند و دیگری شهادت به بهشت برای اهل این آیه.

پیامبر صلی الله علیه و آله در غدیر هر سه نکته را زیر ذره‌بین اعتقاد مردم می‌برد: از یک سو می‌فرماید: خداوند در این سوره بهشت را برای علی بن ابی‌طالب علیه السلام ضمانت کرده و فرموده است: «و در برابر صبرشان، بهشت و لباس‌های حریر بهشتی را به آنها پاداش می‌دهد»؛ یعنی ای مردم شما با گروهی ضد علی علیه السلام روبه‌رو خواهید شد که او را به طناب خواهند کشید؛ شما بدانید که حق با اهل بهشت است که بهشت به برکت آنان خلق شده است.

اگر دشمنانش گفتند: «خلافت و نبوت در یک خانواده جمع نمی‌شود»، بدانید که آنان دروغ می‌گویند؛ چرا که علی اهل بهشت است و جز راست نمی‌گوید. اگر کسی با علی مخالفت کرد، بدانید راه علی راه بهشت است، و اگر با علی بودید، شما را به بهشت رهنمون می‌گردد.

از جهت دیگر، تصریح می‌کند که شأن نزول این سوره امیرالمؤمنین علیه السلام و خاندان اوست و این همه فضیلت و این همه مدیحه الهی در شأن او نازل شده است. مبادا به صاحبان چنین فضیلتی بی‌حرمتی شود و آتش بر در خانه آنان به‌پا شود و نعره‌های مهاجمین بانوی «هَلْ أَتی» را دچار سقط جنین نماید و با ضرباتی مهلک مجروح شود و کار به شهادتش بیانجامد!

دریغا که چه زود مردم حرمت این خاندان را شکستند. از این کلمات در غدیر هشتاد روز نگذشته بر خانه آنان حمله آوردند و بسته‌های هیزم را اطراف دیوار آن چیدند و آتش‌گیره آوردند و آن را آتش زدند و درِ خانه را شکستند و سینه و پهلوی بانوی خانه را بین در و دیوار خُرد کردند. سپس طناب بر گردن بزرگِ خانه انداختند و او را برای بیعت با سرکرده سقیفه با شمشیرهای آخته بردند. آنان تا مرز قتل او پیش رفتند و تا او را خانه‌نشین نکردند دست برنداشتند. گویا این پاسخی به مدح خداوند و شهادت او به بهشتی بودن این خاندان بود.

منابع

• اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، تهران: نشر تک، ۱۳۸۴ش.
• سخنرانی استثنائی غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.
• غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.