سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی
آیتالله سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی (۱۳۰۸–۱۳۷۴ ش) مشهور به محقق طباطبایی، از برجستهترین محققان، کتابشناسان و نسخهشناسان حوزه علمیه بود. وی در نجف به دنیا آمد و تحصیلات عالی خود را در حوزه نجف و قم نزد اساتید بزرگ فقه و اصول ادامه داد. او سفرهای متعددی به کشورهای مختلف داشت تا نسخههای خطی نفیس شیعی را شناسایی و جمعآوری کند. پس از سالها خدمت علمی در سال ۱۳۷۴ در قم درگذشت و در حرم حضرت معصومه سلام الله علیها آرام گرفت.
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی |
| سرشناسی | محقق، کتابشناس، نسخهشناس |
| تولد | ۴ آبان ۱۳۰۸ شمسی (۲۳ جمادی الاول ۱۳۴۸ قم) |
| وفات | ۸ بهمن ۱۳۷۴ شمسی (۱۴۱۶ قم) |
| محل دفن | حرم حضرت معصومه(س)، قم |
| خویشان سرشناس | سید محمدکاظم طباطبایی (جد بزرگوار) |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | سید ابوالقاسم خوئی، سید عبدالهادی شیرازی، آقا بزرگ تهرانی و… |
| تالیفات | «مستدرک الذریعه»، «اضواء علی الذریعه»، «معجم اعلام الشیعه» و دهها اثر دیگر |
| تحصیلات | سطح و خارج حوزه علمیه نجف و قم |
| مذهب | شیعه |
| اطلاعات فرهنگی | |
| زمینه فعالیت | تحقیق، تصحیح و پژوهش در متون کهن اسلامی، تاریخ، رجال، نسخهشناسی و کتابشناسی |
| علت شهرت | احیای متون شیعی، همکاری در تألیف کتاب الغدیر |
زندگینامه
آیتالله سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی، موسوم به محقق طباطبایی، در سال ۱۳۰۸ شمسی (۱۳۴۸ هجری قمری) در خانوادهای اصیل و علمدوست در شهر نجف اشرف به دنیا آمد. خاندان ایشان از خاندانهای برجسته و تأثیرگذار علمای شیعه است که از سوی پدر و مادر به عالم بزرگ شیعه، سید محمدکاظم طباطبایی، صاحب کتاب معروف «عروة الوثقی» مرتبط بودند. پدر ایشان، سید جواد طباطبایی، از علمای برجسته و معروف حوزه نجف بود که نقش مؤثری در پرورش علمی و اخلاقی فرزندش داشت.
او دوران تحصیلات مقدماتی و ادبیات را در نجف نزد اساتید برجستهای مانند سید هاشم حسینی تهرانی و سید جلیل طباطبایی گذراند و دروس عالی فلسفه و فقه را در محضر بزرگان حوزه مانند آیتالله سید عبدالاعلی سبزواری، شیخ صدرا بادکوبی، و آیتالله سید عبدالحسین رشتی فرا گرفت. در نهایت در درس خارج فقه و اصول، از محضر عالمان بزرگ همچون آیتالله سید عبدهادی شیرازی و آیتالله خوئی بهرهمند شد.
او زندگی خود را وقف پژوهش و تحقیق در متون کهن شیعی کرد، از جمله همکاری در تدوین کتاب «الغدیر» با علامه امینی، راهبری کتابخانه امیرالمؤمنین در نجف، و گردآوری منابع در کتابشناسیهای متعدد بود. مکرراً به کشورهای مختلف مانند ایران، ترکیه، سوریه و لبنان سفر کرد تا نسخ خطی نفیس اسلامی را بررسی و ثبت کند.
زندگی اجتماعی او نیز با ازدواج و تشکیل خانواده و همکاری گسترده با مراکز علمی و فرهنگی داخل و خارج ایران همراه بود. وی در کنگرههای متعدد علمی شرکت کرد و پیوند علمای ایران با محققان جهان عرب را تقویت نمود.
آیتالله سید عبدالعزیز طباطبایی در سال ۱۳۷۴ شمسی (۱۴۱۶ قمری) در قم درگذشت و در حجرهای از صحن بزرگ حرم حضرت معصومه(س) دفن شد. میراث علمی او مجموعهای عظیم از تحقیقات، تألیفات و یادداشتهای نسخهشناسی و تاریخی است که باعث احیای بسیاری از متون کهن شده است.[۱]
تألیفات
آثار مهم آیتالله سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی عبارتند از:
- «مستدرک الذریعه»
- «أضواء علی الذریعه»
- «معجم أعلام الشیعه»
- «تعلیقات علی طبقات أعلام الشیعة»
- «تصحیح تتمه نقباء البشر»
- «علی ضفاف الغدیر»
- «من فیض الغدیر»
- «الغدیر فی التراث الاسلامی»
- «تعلیقات علی کتاب الغدیر»
- «أنباء السماء برزیة کربلاء»
- «الحسین و السنة»
- «فهرست نسخههای خطی کتابخانه امیرالمؤمنین علیهالسلام»
- «فهرست نسخ خطی کتابخانه آستان قدس رضوی»
- «فهرست نسخ خطی کتابخانه دانشگاه علامه طباطبایی شیراز»
- «فهرست نسخههای کتابخانه آقای سید محمدعلی طباطبایی قاضی تبریزی»
- «فهرست کتابخانه مزار عبدالقادر گیلانی در بغداد»
- «فهرست نسخههای خطی کتابخانه ثقه الاسلام در تبریز»
- «فهرست منتخب نسخههای خطی کتابخانههای حجاز»
- «فهرست تفضیلی منتخب نسخههای خطی کتابخانههای ترکیه»
- «مخطوطات اللغة العربیه فی مکاتبات ایران»
- «مذکرات المتحف البریطانی»
- «فهرست تصانیف الکرداجکی»
- «أهل البیت علیه السلام فی المکتبة العربیه»
- «مکتبة العلامه الحلی»
- «الشیخ المفید و عطاؤه الفکری الخالد»
- «نتائج الأسفار»
- «فوائد الأسفار»
- «قید الأوابد و جمع الشوارد»
- «المهدی فی السنة النبویه»
- «حیاه الشیخ یوسف البحرانی»
- «شخصیت علمی و مشایخ شیخ طوسی»
- «قبسات من فضائل امیرالمؤمنین علیهالسلام»
- «زندگینامه آیتالله العظمی سید محمدکاظم یزدی»
- «تصحیح فهرست منتجب الدین»
- «تصحیح الأربعون المنتقی من مناقب المرتضی»
- «تصحیح ترجمه الامام الحسن علیهالسلام»
- «تصحیح ترجمه الامام الحسین علیهالسلام»
- «تصحیح مقتل امیرالمؤمنین علیهالسلام»
- «تصحیح مناقب امیرالمؤمنین علیهالسلام»
- «تحقیق رساله طرق حدیث من کنت مولاه فعلی مولاه»
- «تصحیح ترجمه امیرالمؤمنین من تاریخ ابن عساکر»
- «تصحیح مطالب السؤول»
- «تصحیح فرائد السمطین»
- «تصحیح عقد الدرر فی اخبار المهدی المنتظر»
- «تصحیح فهرست شیخ طوسی»
- «نهج البلاغه عبر القرون»
کتابشناسی مستقل غدیر[۲]
با هدف نشان دادن سابقه غدیر در آثار مکتوب، مؤلفانی اقدام به تدوین کتابشناسی مستقل غدیر نمودهاند، از جمله «الغدیر فی التراث الاسلامی» از سید عبدالعزیز طباطبایی است.
اولین قدم به عنوان کتابشناسی مستقل غدیر را علامه فقید سید عبدالعزیز طباطبائی در کتاب «الغدیر فی التراث الإسلامی» برداشته، و به حق کاری عظیم در احیای فرهنگ غدیر به انجام رسانده است. ایشان در این کتاب که عنوانش به معنای «غدیر در میراث اسلامی» است، ۱۸۴ عنوان کتاب مستقل درباره غدیر از قرن دوم تا پانزدهم هجری معرفی نموده و در هر مورد شرح حال مؤلفین آنها را آورده است.
استاد علامه بیش از ربع قرن با محقق کبیر علامه امینی ملازم بوده و همچون استادش در مسئله غدیر و تحقیقات مربوط به آن تخصص داشتند؛ لذا در زمینه غدیر مقالات تحقیقی و نیز دو کتاب به نامهای «علی ضفاف الغدیر» به عنوان مستدرک بر کتاب «الغدیر» و «الحاشیة علی کتاب الغدیر» تألیف کرده و نیز کتاب ذهبی درباره غدیر را تحقیق نمودهاند.
کتابشناسی این کتاب از این قرار است:
الغدیر فی التراث الاسلامی، سید عبدالعزیز بن جواد طباطبایی (یزدی، م ۱۴۱۶ ق). عربی، چاپی. چاپ اول: دار المؤرخ العربی، بیروت، سال ۱۴۱۴ ق، ۱۹۹۳ م، وزیری، ۳۳۶ ص. چاپ دوم: الهادی، قم، سال ۱۴۱۵ ق، ۱۳۷۴ ش، وزیری، ۳۴۲ ص. این کتاب شامل مقدمه ای در سه بخش است: ۱ و ۲. روایت و راویان حدیث غدیر ۳. کتب تألیف شده در غدیر و شمارشهای گوناگون. سپس کتابنامه شروع گردیده و با مستدرکاتی که در پایان چاپ دوم آمده صد و هشتاد و چهار کتاب مستقل در غدیر به ترتیب قرنها آمده است.
در این کتاب پس از بیان اسم هر کتابی شرح حال و مختصری از زندگانی هر مؤلف از قبیل اساتید و دروس و مسافرتها و گاهی دیگر مؤلفات او آمده، و نیز گاهی مصادر شرح حال مؤلف بیان شده است. در پایان یازده فهرست آمده است: آیات، احادیث، کتب غدیر بر حسب زمان، کتب غدیر بر حسب حروف الفبا، مؤلفین غدیر بر حسب حروف الفبا، اعلام، اماکن، اشعار، کتب، مصادر، محتویات. ترجمه کتاب با نام «غدیر در مآخذ اسلامی» از محمدمهدی جعفری است.
محقق طباطبایی و حدیث غدیر[۳]
در اینجا به معرفی یکی از محققان برجسته علوم اسلامی و به خصوص غدیر یعنی مرحوم علامه سید عبدالعزیز طباطبایی و معرفی پنج اثر گرانسنگ او درباره موضوع غدیر میپردازیم:
سالها تلاش بی وقفه در کنار بزرگانی فرهیخته چون علامه امینی و علامه آقا بزرگ تهرانی، روحیه ای خستگی ناپذیر در مرحوم علامه محقق سید عبدالعزیز طباطبایی به وجود آورد، که منشأ آثاری ارزشمند در موضوع پژوهش استادان خود بود.
آثاری که محقق طباطبایی درباره موضوع غدیر به جا گذارده، حاصل سالها تلاش در کتابهای عمده تاریخی و روایی چاپی و خطی است، که با نثری استوار در پنج کتاب نگاشته شده است:
۱. «علی ضفاف الغدیر»
این کتاب مستدرک جلد اول کتاب «الغدیر» علامه امینی است، و حاوی اسامی راویان حدیث غدیر و شرح حال آنان است که علامه امینی این راویان را در کتاب خود ذکر نکرده است. محقق طباطبایی در مصاحبه با کنگره «کتاب و کتابخوانی در تمدن اسلامی» گفتند:
علامه امینی میخواست از جلد دوازدهم به بعد «الغدیر» را درباره مناقب و فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام بنویسد، و بخشی از کار را به من واگذار کرد، و در وصیتنامه خود هم قید فرمود که افرادی - از جمله بنده - این کار را ادامه دهیم. ولی پس از فوت ایشان، هنوز ورثه کاری در این مورد انجام ندادهاند! و لذا خودم در ایران شروع به نوشتن دنباله این کار کردم.[۴]
ایشان در «الغدیر فی التراث الاسلامی» درباره تألیف این کتاب مینویسد: در نجف به مدت ربع قرن در کنار دو دانشمند بزرگ: علامه امینی و علامه آقا بزرگ تهرانی بودم و با ایشان ملازمت داشتم. این دو بزرگوار نیز نسبت به من مهربانی و عطوفتی داشتند. این دو دانشمند را الگوی خود قرار دادم، و در راه ایشان قدم نهادم.
تا اینکه در سال ۱۳۹۶ هجری نجف را ترک کردم و به قم آمدم و شروع به جمعآوری استدراکات و اضافاتی بر جلد اول کتاب «الغدیر» نمودم. نه به این دلیل که ایشان در جمعآوری خود کوتاهی کرده باشند، که خداوند خود بر سختیهایی که آن بزرگوار در راه خود متحمل شده آگاه است. بلکه به این جهت که نسخههای خطی بسیاری اکنون به چاپ رسیده که در گذشته چاپ نشده بود، و مصادر زیادی اکنون در دسترس است که آن زمان دسترسی به آنها ممکن نبود.
همچنین کتابخانههای عمومی زیادی تأسیس شده است و کتب خطی را از زوایای خمول خانهها و کتابخانههای شخصی بیرون آورده و در اختیار محققان قرار دادهاند. فهرستهایی چاپ شده و نسخههایی معرفی شده است تا هر کس هر آنچه بخواهد برگزیند. در این باره نباید نقش میروفیلمها و عکسبرداری از نسخههای شرق و غرب عالم را فراموش کرد.
در چنین حالی، در دیدارهایم از کتابخانههای عراق و ایران و حجاز و سوریه و ترکیه و انگلستان و…، امکان یافتن مصادری برایم فراهم شد که شصت سال پیش در دسترس استاد بزرگوارم علامه امینی نبود.
بنابراین به تطبیق جلد اول «الغدیر» با آنچه که درباره غدیر در کتابخانهها مییافتم پرداختم. هر صحابی یا تابعی یا هر عالم و راوی از میان تابعین را که حدیث غدیر را روایت نمودهاند و استادم نام آنها را در کتاب خود نیاورده بود، مطابق با روش ایشان نوشتم و بر حسب تاریخ وفات مرتب کردم، و نام «علی ضفاف الغدیر» را بر آن نهادم. این کتاب هنوز کامل نیست، و امیدوارم خداوند توفیق تکمیل آن را عطا بفرماید.[۵]
«علی ضفاف الغدیر» شامل بخشهای زیر است: الصحابة، التابعین، الرواة و العلماء و الحفّاظ حتی نهایة القرن الرابع عشر و بدایة القرن الخامس عشر.
۲. «الغدیر فی التراث الاسلامی»
این کتاب شامل فهرستواره ای است برای آنچه از قرن دوم تا قرن حاضر درباره غدیرنوشته شده است. این کتابها بر اساس تاریخ تألیف همراه با معرفی کتاب و شرح حال نویسنده مرتب شده، و شامل کتابهای عربی، فارسی، ترکی، و اردو از نویسندگان امامی، زیدی، اسماعیلی، سنی و مسیحی است. این کتاب تا کنون دو بار به چاپ رسیده است: یک بار در بیروت توسط «دار المورخ العربی» و یک بار در ایران توسط انتشارات «الهادی».
محقق طباطبایی در کتاب خود «مستدرک الذریعة» (نسخه مخطوطه)، درباره این کتاب مینویسد: مجله «تراثنا» - که توسط مؤسسه آل البیت علیهم السلام در قم منتشر میشود - به مناسب کنگره بزرگی که به دستور مرحوم خوبی در لندن به مناسبت عید غدیر بر پا شد، اقدام به نشر ویژه نامه غدیر نمود. از من خواستند تا مقاله ای درباره کتابهای نوشته شده درباره غدیر بنویسم. در حدود صد و بیست و پنج کتاب معرفی شد، و مقاله در آن ویژه نامه (شماره ۲۱ تراثنا ذوالحجه ۱۴۱۰ ق) با نام «الغدیر فی التراث الاسلامی» به چاپ رسید.
پس از انتشار مقاله به تکمیل آن ادامه دادم. تا اینکه اکنون تعداد کتابهای معرفی شده به صد و شصت و دو کتاب رسید. این سبب شد که آن مقاله در سال ۱۴۱۴ ق به صورت کتابی مستقل توسط «دار المورخ العربی» در بیروت به چاپ رسید.
پس از آن در ذوالحجه سال ۱۴۱۵ ق و به مناسبت مصادف بودن نمایشگاه بینالمللی کتاب با عید غدیر با اضافاتی به چاپ رسید. شمار کتابهای معرفی شده اینک به صد و هشتاد و چهار عنوان رسیده است، که تکمیل آن هنوز هم ادامه دارد. از خداوند توفیق چاپ مجدد آن را همراه با اضافات خواستارم.
در ابتدای کتاب «الغدیر فی التراث الاسلامی» مقاله پربار محقق طباطبایی با نام «حدیث الغدیر، رواته کثیرون للغایة… قلیلون للغایة!» - که متن مقالهٔ ایراد شده توسط ایشان در کنگره بزرگ غدیر در لندن بود - چاپ شده است. این مقاله را مجله «الموسم» در شماره هفتم، در سال ۱۴۱۱ ق نیز چاپ نمود.
آقای مهدی جعفری کتاب «الغدیر فی التراث الاسلامی» را به اختصار ترجمه کرده و در تهران در سال ۱۴۱۱ ق توسط انتشارات کتابخانه مسجد چهلستون منتشر کرد. آقای محمد انصاری زنجانی نیز با تکیه بر این اثر محقق طباطبایی و نقل مطالب بسیار از آن، کتاب خود را با نام «غدیر در آئینه کتاب» منتشر کردند.
از بخشهای قابل توجه این کتاب زندگینامه خود نوشت محقق طباطبایی است.
۳. تحقیق رساله «طرق حدیث من کنت مولاه»
این رساله از تألیفات ابوعبداللَّه ذهبی، محمد بن احمد بن عثمان بن قایماز شافعی (ت ۶۷۳ - م ۷۴۸ ق) است، که تا کنون به علت فقدان چاپ نشده بود. محقق طباطبایی این رساله را در کتابخانه دانشگاه تهران یافت، و ضمن تحقیق و تعلیقات مفصل و پرباری به آن اضافه کرد؛ به صورتی که تعلیقات از حجم رساله بیشتر شده است.
در بسیاری از موارد که ذهبی سندی از حدیث غدیر را ردّ میکند یا آن را ضعیف میشمارد، محقق طباطبایی به بحث میپردازد و ضمن تقویت سند روایت، بر ارزش رجالی کتاب میافزاید. مانند تقویت سندی که به یزید بن ابی زیاد منتهی میشود. یا استدلالی که در ردّ توهمات ذهبی در نقل حدیث از امام باقر علیه السلام از ابنعباس میآورد. یا دفاع از وثاقت ابواسرائیل اسماعیل الملانی.
ایشان درباره این کتاب مینویسد: این رساله را در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران یافتم، که در ضمن مجموعه ای به شماره ۱۰۸۰ از برگ ۲۱۱–۲۲۳ ب، نگاشته قرن دوازدهم هجری آمده بود. این مجموعه در فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران (۳ / ۵۲۳) معرفی شده است.[۶]
۴. «من فیض الغدیر»
محقق طباطبایی در بعضی نوشتههای خود از این کتاب با نام «حدیث الغدیر بالطرق الصحیحة» یاد کرده است. این کتاب شامل ذکر حدیث غدیر تنها از طرق صحیح روایی است، که سندهای آن را بر اساس نام راوی مرتب نموده است.
ایشان در آغاز نسخه مخطوطه کتاب میگوید: یستعرض حدیث الغدیر و رواته من الصحابة و التابعین و من اخرجه من الحفاظ و المحدثین بالاسناد العالیة و الطرق الصحیحة و الموثوقة فی الصحاح و السنن و المسانید و المعاجم، حتی نهایة القرن الرابع فقط.
اندیشه تألیف این کتاب در کنگره بزرگ غدیر در لندن نشأت گرفت؛ هنگامی که محقق طباطبایی در لندن در نشستی با اندیشمندان فرق گوناگون اسلامی دیدار میکند و درباره حدیث غدیر به بحث مینشیند، به فکر تألیف این کتاب میافتد. ایشان به جمعآوری سندهای روشن و صحیح و غیرقابل رد حدیث غدیر میپردازد. ولی متأسفانه اجل مهلت اتمام این کتاب را نداد و این کتاب ارزشمند همچنان ناقص مانده است.
۵. حاشیه بر «الغدیر»
پنجمین اثر جداگانه ای که محقق طباطبایی در کنار کارهای استاد خود «الغدیر» علامه امینی نگاشته است، حاشیههای ایشان بر برگ به برگ «الغدیر» است. حاشیههای محقق طباطبایی بر این کتاب از اهمیت خاصی برخوردار است، و شامل مباحثی است همچون: ردّ شبهات وارد بر کتاب، ضبط اعلام، اشاره به بعضی از اشتباهاتی که در کتاب آمده به صورتی بسیار مؤدبانه و خاضعانه، توجیه آنچه از اشتباهات ظاهری کتاب که قابل توجیه است، استدراک بر احادیث هر موضوع و….
ایشان به این حواشی در کتاب مهم خود «مستدرک الذریعة» (نسخه خطی) نیز اشاره کرده است: تعلیقاتی بر کتاب «الغدیر» علامه امینی دارم، که شامل اطلاعاتی است که میتواند قسمت دوم «علی ضفاف الغدیر» را تشکیل دهد.
وقتی گروهی برای تحقیق و نشر کتاب» الغدیر «تشکیل شد، از من خواستند تا بر تحقیقاتشان نظارتی داشته باشم. من نیز تعلیقاتی را که بر «الغدیر» داشتم به همراه اضافاتی که بر مصادر روایات صحابه از مصادر مهمی مانند: السنن الکبیر نسائی، معاجم طبرانی، مسند ابی یعلی و بزّاز و شاشی، مصنف عبدالرزاق و ابن ابی شبیه، سنن ابن ابی عاصم و…، جمع آورده بودم در اختیار این گروه قرار دادم. امیدوارم مورد قبول خداوند قرار گرفته باشد.
تعلیقات محقق طباطبایی بر «الغدیر» توسط این گروه یعنی «مؤسسه الغدیر» چاپ شده است.
این پنج کتاب هماکنون توسط انتشارات «الهادی» در دست چاپ است، و امیدوارم به زودی در اختیار پژوهشگران قرار گیرد.[۷]
منابع
دانشنامه غدیر، جلد ۱۴، صفحه ۵۱۴.
پانویس
- ↑ سایت مرکز جهانی اطلاع رسانی آل البیت علیهم السلام به نقل از فصل نامه النهج
- ↑ غدیر در آئینه کتاب: ص ۴۰. چهارده قرن با غدیر: ص ۱۴۴.
- ↑ از غدیر تا الغدیر: ص ۲۹۹–۳۰۵.
- ↑ المحقق الطباطبائی فی ذکراه السنویة الاولی: ج ۳ ص ۱۲۱۷.
- ↑ الغدیر فی التراث الاسلامی: ص ۲۳۴–۲۳۶.
- ↑ الغدیر فی التراث الاسلامی: ص ۱۱۴.
- ↑ علوم حدیث (سال ۳، ش ۱، بهار ۱۳۷۷ ش): ص ۳۱۴–۳۲۰.