آیه تبلیغ و شبهات: تفاوت میان نسخه‌ها

آن آيه اين بود: «من المؤمنين رجال صدقوا ما عاهدوا اللَّه عليه». پس از يافتن آن را در قرآن در سوره ‏اش نهاديم.<ref>صحيح بخارى: ج ۳ ص ۹۹، باب جمع القرآن. كتاب التفسير: ص ۲۲، باب فم من قضى. تفسير النسائى: ج ۲ ص ۱۶۶. جامع التفسير من كتاب الاحاديث: ج ۳ ص ۱۶۱۳. الاتقان: ج ۱ ص ۵۹ .</ref>

'''د)''' در آيات قبل و بعد، مخاطبان را با عنوان اهل كتاب، يهود و نصارى... ياد مى‏ كند. حال تغيير از اين عناوين به عنوان «يعصمك من الناس» حكايت از آن دارد كه مخاطب در اين آيه با آيات قبل و بعد متفاوت است. اين خود حاكى از اين مسئله است كه اين آيه با آن آيات نازل نشده است.

از شبهاتى كه بر استدلال شيعه به اين آيه وارد كرده ‏اند اين است كه اگر آيه مورد بحث درباره امامت حضرت امیر ‏عليه السلام باشد، لازم مى‏ آيد بين آيات قبل و آيات بعد فاصله ايجاد شود.

فخر رازى در مفام بيان اين شبهه مى‏ گويد: چون در آيات بسيار بعد از اين آيه سخن با يهود و نصارى است، ممتنع است كه اين يک آيه در بين اين آيات آورده شده باشد، به گونه ‏اى كه با آيات قبل و بعد بيگانه باشد.<ref>تفسير فخر رازى: ج ۱۱ ص ۵۰ .</ref>

تعجب از فخر رازى است كه در تعيين «ما انزل اليك» ده قول نقل مى‏ كند!<ref>تفسير فخر رازى: ج ۱۱ ص ۴۹.</ref> دو قول آن مربوط به يهود و بقيه درباره نزول آيه در غدير و مسائل ديگر است.

از سياق آيه و ما قبل و ما بعد آن كه بگذريم، آيه به تنهايى نيز نمى‏ پذيرد كه مقصود از تبليغ رهبرى حضرت امیر عليه السلام باشد، زيرا جمله «ان لم تفعل» شرطيه است كه بعد از جمله امرى «بلّغ» واقع شده است، و در پايان جمله نگهدارى، و جمله پايانى آيه كه تعليل مى‏ كند خداوند كافران را هدايت نمى ‏كند.

در حالى كه امامت و خلافت و جانشينى رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله ادامه نبوت است و همان وظايف رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله بر عهده جانشين او است كه مهم‏ ترين آنها هدايت همه جانبه بشر به سوى خداست، كه چنين كارى جز با برخوردارى از عصمت و علم الهى امكان پذير نيست؛ علمى كه تمام ابعاد احكام الهى اعم از دنيوى، اخروى، اجتماعى، سياسى، قضايى، فردى، اجتماعى، و... را در برگيرد. به اعتراف دوست و دشمن بعد از رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله چنين دانشى در اختيار احضرت امیر عليه السلام بوده است.

در كنار اين علم گسترده و عصمت حضرت امیر عليه السلام بايد به اعترافات خلفاى سه‏ گانه در عدم آگاهى از احكام الهى و اسلامى اشاره كرد. تا حدى كه خليفه اول از اجراى حد الهى نسبت به خالد بن وليد در جريان كشتن [[مالک بن نویره]] و همبستر شدن با همسر او سرباز زد!

يا عدم آگاهى او از احكام ابتدايى كه بسيار روشن است، مثل ندانستن ميراث جده. براى پى بردن به ميزان آگاهى خليفه اول مى‏ توان به كتب تفسير، حديث و... از خود [[اهل ‏سنت]] مراجعه كرد، و دريافت كه در اين ميدان حتى بسيارى از صحابه بر او برترى دارند.

جانشين بعد از خودت را مشخص كن، كه اگر اين كار را انجام ندهى رسالت الهى را انجام نداده ‏اى.

براى مشخص كردن اينان و خطرى كه براى رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله داشتند و خطرى كه از ولايت و امامت حضرت امیر ‏عليه السلام متوجه آنان مى ‏شد و ترسى كه رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله از عملكرد آنان داشت، بايد عملكرد قريش را در برابر دعوت رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله مورد بررسى قرار داد، تا بتوان خطر آنان را به تصوير كشيد.  

درگيرى اصلى قريش با توحيد بود، و اگر با رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله درگير شد بدين سبب بود كه او نداى توحيد سر مى‏ داد. از اين رو به موازات تلاش براى جلوگيرى از گسترش دين، نابودى رسول ‏خدا صلى الله عليه و آله را نيز در دستور كار خود قرار دادند. تا جايى كه چندين بار طرح ترور حضرتش را اجرا كردند.

و اما بخش سوم از شبهه رشيد رضا: با توجه به نكات ياد شده و در پاسخ سؤال دوم، بازگشت عده ‏اى از مسلمانان از اسلام به كفر قطعى به نظر مى ‏رسيد. چنانكه سخن رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله در خطبه‏ هاى حجةالوداع همين بود، چرا كه در تمام اين موارد با تأكيد فراوان هشدار مى‏ دادند: لا ترجعوا بعدى كفاراً، يضرب بعضكم رقاب بعض. و نيز كلمات ديگر حضرت.

همچنين حوادث بعد از شهادت رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله و ارتداد قبائل و پيدايش جنگ‏ هاى ردّه نيز حكايت از اين داشت كه بسيارى از مسلمانان در آن فاصله زمانى كه اسلام را از روى انديشه نپذيرفته، در واقع تصوير درستى از مسئله جانشينى رسول‏ خدا صلى الله عليه و له نداشتند.

با اين وصف، تعليل پايان آيه اشاره به اين دارد كه عده ‏اى نمى‏ خواهند هدايت شوند و بپذيرند، و به خاطر اين عده نمى ‏توان مسئله جانشينى رسول‏خداصلى الله عليه وآله را -  كه بايد تا پايان عمر جهان ادامه يابد -  اعلام نكرد.

بنابراين خداوند به آن حضرت اعلام مى ‏كند كه وظيفه تو ابلاغ است، گر چه عده‏ اى كافر شوند و از پذيرش هدايت سرباز زنند. همان طور كه نسبت به حارث بن نعمان و ماجراى سنگ آسمانى در همان زمان و نسبت به عده ‏اى بعد از آن زمان اتفاق افتاد.

يكى از سؤالاتى كه در حاشيه غدير براى هر كسى به وجود مى ‏آيد اين است كه: چطور شد با آن همه تأكيدات و اصرارهايى كه پيامبر اكرم‏ صلى الله عليه و آله در زمينه خلافت حضرت امیر عليه السلام داشت، در عين حال اين موضوع به مرحله اجرا در نيامد؟! از زمان غدير تا شهادت رسول اكرم ‏صلى الله عليه و آله در حدود دو ماه و نيم فاصله شد. چطور شد كه مسلمانان وصيت پيامبر اكرم ‏صلى الله عليه و آله را درباره حضرت امیر عليه السلام ناديده گرفتند؟

يكى اينكه بگوييم مسلمين همگى يک مرتبه نسبت به اسلام و پيامبر صلى الله عليه و آله متمرد و طاغى شدند، و بر اساس تعصبات قومى و عربى، به اين مسئله كه رسيد همگى از اسلام رو برگرداندند. ولى وقايع بعد اين را نشان نمى ‏دهد؛ كه مسلمين يكمرتبه از اسلام و از پيامبر صلى الله عليه و آله به طول كلى رو برگردانده و به حالت اول جاهليت خودشان و بت‏ پرستى باز گشتند.

فرض دوم اين است كه بگوييم مسلمين نخواستند نسبت به اسلام متمرد شوند، ولى نسبت به اين يک دستور پيامبر صلى الله عليه و آله جنبه تمرّد به خودشان گرفتند. با يک دستور به علل و جهات خاصى مخالفت كردند؛ مثلاً كينه‏ هايى كه از ناحيه پدركشتگى با حضرت امیر ‏عليه السلام داشتند. يا به قول بعضى از اهل تسنن نمى‏ خواستند نبوت و خلافت در يک خاندان قرار داشته باشد و تحملش برايشان مشكل بود. يا آنكه عدم تساهل و سخت گيرى و صلابت و انعطاف ناپذيرى حضرت امیر ‏عليه السلام خودش عامل اين تمرّد بود.

نمونه ‏اى از انعطاف ناپذيرى حضرت امیر عليه السلام در اجراى دستور الهى در همان حجةالوداع بود، كه حضرت به امر پيامبر اكرم‏ صلى الله عليه و آله مأمور شد به يمن برود و در مكه به يكديگر ملحق شدند، و تفصيل آن ماجرا در محل خود آمده است. ولى با اين بهانه‏ ها حادثه به اين مهمى را نمى‏ شود توجيه كرد؛ اينكه بگوييم همه مسلمين به اين علت مرتدّ شده و از اسلام بازگشتند.

نظريه سوم و البته صحيح اين است كه عده ‏اى از سر نفاق و دشمنى تمرّد كردند و مسلمين هم اغفال شدند. به تعبير ديگر: عده ‏اى زيرک و متمرّد، عامه مسلمين را در اين مسئله اغفال كردند. آيه تبليغ خود بهترين مستند است و مى‏ توانيم از همين آيه اين نظريه را ثابت كنيم:

«اليوم يئس الذين كفروا من دينكم» امروز كافران از دين شما مأيوس گشتند؛ يعنى از امروز ديگر كافران نااميدند، كه از راه كفر از خارج حوزه اسلام به اسلام حمله كنند. ديگر مأيوس شدند كه از اين راه نتيجه بگيرند، و فهميدند كه ديگر اسلام را نمى‏ شود از بيرون كوبيد. «فلا تخشوهم» اى مسلمانان، ديگر از كافران بيم نداشته باشيد و نگران نباشيد.

تا اينجا دو جمله است: جمله اول يک واقعيت تاريخى را بيان مى‏ فرمايد و در جمله دوم تأمين مى‏ دهد. در جمله اول مى‏ گويد چون آنها نااميدند ديگر كارى نخواهند كرد و ديگر بعد از اين فعاليتى نخواهند داشت. در جمله دوم تأمين مى ‏دهد كه خيالتان از ناحيه آنها ناراحت نباشد. قرآن در آيات زيادى -  البته آياتى كه قبل از اين آيه بوده است و در سال ‏هاى پيش نازل مى‏ شد -  هميشه مسلمين را از خطر كفار بيم مى ‏داد. اما در اينجا بعد از حادثه نصب حضرت امیر عليه السلام به خلافت، مى فرمايد كه ديگر بعد از اين بيمى نيست و از ناحيه آنها نگرانى نيست.

جمله بعد بسيار عجيب است: «و اخشون» ، از ناحيه آنها بر دين خودتان نگران نباشيد، اما از من بترسيد! معنايش اين مى‏ شود كه از ناحيه من نگران باشيد. يعنى چه كه از ناحيه دشمن نگران نباشيم اما از ناحيه دوست و صاحب دين -  يعنى خداوندنگران باشيم؟! در حالى كه از ناحيه خدا بايد اميدوار باشيم. پس چرا قرآن مى ‏فرمايد از ناحيه خدا نگران باشيد؟ اين اشاره به پيام مهم اين آيه است، كه اگر كسى در مورد آن اهمال كند بايد منتظر عقوبت الهى باشد، چرا كه با نزول اين آيه حجت تمام شده است.

قرآن كريم اولاً يک اصل كلى دارد و آن اين است كه مى‏ فرمايد همه چيز مشيت الهى است و هيچ چيزى در عالم واقع نمى‏ شود مگر به مشيت الهى: «و لا رطب و لا يابس الا فى كتب مبين»<ref>انعام /  ۵۹ .</ref> يا در آيه ديگر: «الا فى كتب من قبل ان نبرأها» .<ref>حديد /  ۲۲.</ref> يا: «و تعزّ من تشاء و تذلّ من تشاء» .<ref>آل‏ عمران /  ۲۶.</ref>

خدا نعمتى را كه بر قومى عنايت مى‏ فرمايد، از آنها نمى‏ گيرد مگر آن كه قبلاً خود آن مردم خودشان را عوض كرده باشند؛ يعنى از قابليت و صلاحيت نعمتى خودشان را انداخته باشند. آن وقت است كه خدا نعمتش را سلب مى‏ كند؛ يعنى اينكه ما مى‏ گوييم هر چيزى به مشيّت الهى است معنايش اين نيست كه هيچ چيزى شرط هيچ چيزى نيست، بلكه اگر همه چيز به مشيت خداست بر طبق قانون و قاعده و سبب و مسبّب قرار داده شده است و شرط و مشروط دارد.

قرآن جواب مى ‏دهد: «اليوم يئس الذين كفروا من دينكم» ؛ ديگر اسلام از ناحيه خارج و دشمنى كافران آسيبى نمى ‏پذيرد و از آنها بيم و نگرانى نيست. بلكه نگرانى از ناحيه منِ خداست؛ يعنى از ناحيه مشيّت من. چرا كه من به شما گفته ‏ام كه هرگز نعمتى را از مردمى سلب نمى ‏كنم مگر اينكه آن مردم خودشان تغيير كرده باشند.

در طول تاريخ هم اين يک اصل اساسى بوده و هست. دنياى اسلام هر آسيبى كه ديده و مى ‏بيند از داخل است. البته از بيرون هم دشمن دارد، ولى دشمن بيرون از بيرون نمى ‏تواند ضربه بزند، بلكه او هم اگر بخواهد ضربه بزند از داخل و درون كار مى‏ كند.

در روايات نيز به اين مفهوم عميق اشاره شده است. به عنوان نمونه پيامبر اكرم‏ صلى الله عليه و آله فرمود: انى لا اخاف على امتى الفقر، و لكن اخاف عليهم سوء التدبير. من بر امت خودم از ناحيه فقر اقتصادى بيم ندارم و فقر امت مرا از پا در نمى‏ آورد. ولى از يک چيز ديگر بر امت خود بيمناكم و آن كج‏ فكرى، بدفكرى، بدانديشگى، جهل و نادانى است.

اگر مردم مسلمان، روش‏ن بينى و دوربينى و آينده ‏بينى و عمق ‏بينى و ژرف‏ بينى را از دست بدهند و ظاهربين بشوند، آن وقت است كه براى اسلام خطر پيدا مى‏ شود. مثل سقيفه ‏ای ها ، اصحاب جمل، خوارج.

اگر آيه‏ اى از آياتى را كه پروردگارت بر تو فرو فرستاده است كتمان كنى، رسالت مرا تبليغ نكرده ‏اى. اين وجه با نزول آيه تبليغ در داستان غدير منافاتى ندارد، خواه لفظ «آيه» را در قول ابن‏ عباس نكره محض بگيريم، و خواه نكره تخصيص داده شده است.

چنانچه آن را نكره تخصيص داده شده بگيريم، مراد همان معنايى است كه ما به وسيله احاديث و رواياتى كه نقل شد، در مقام اثبات آن هستيم. و اگر آن را نكره مطلق و محض بگيريم، در اين صورت جمله «و ان لم تفعل فما بلّغت رسالته» تأكيدى است بر انجام و اجراى چيزى كه امر به تبليغ آن شده است. التبه به لفظ مطلق كه هر مصداقى را شامل مى‏ شود، و داستان غدير خم يكى از آن مصداق‏ هاست.

از قتاده روايت شده كه گفت: خداوند متعالى پيامبر صلى الله عليه و آله را كافى خواهد بود و او را از كيد مردمان نگاه خواهد داشت و با اين نويد او را امر به ابلاغ فرمود. اين قول هم با آنچه ما مى‏ گوييم منافاتى ندارد، زيرا جز اين منظور نيست كه خداى متعال حفظ و صيانت پيامبرش‏ صلى الله عليه و آله را در تبليغ امرى كه به موجب آن از اختلاف و عدم تمكين امتش بيمناک ود تضمين فرموده است، و منعى ندارد كه آن امر همان نص غدير باشد، و با تصريحاتى كه در اين احاديث مشهود است همين معنى آشكار مى‏ شود.

از سعيد بن جبير و عبداللَّه بن شقيق و محمد بن كعب قرظى و عايشه روايت شده كه گفتند: پيش از نزول آيه «...و اللَّه يعصمك من الناس...» عده ‏اى از پيامبر صلى الله عليه و آله حراست مى ‏نمودند. ولى پس از نزول اين آيه پيامبر صلى الله عليه و آله سر خود را از حجره خود بيرون كرد و به محافظان فرمود: برگرديد و برويد، ديگر نيازى به نگهبانى و حراست شما نيست، زيرا خداوند مرا حفظ فرمود.<ref>لفظ روايت از عايشه است.</ref>

خدا. ناگهان دست آن عرب لرزيد و شمشير از دست او افتاد. راوى گويد: عرب مزبور در آن حال با وضعى غير عادى آنقدر سر خود را به درخت كوبيد تا مغز او متلاشى شد، و خداى متعال نازل فرمود: «...و اللَّه يعصمك من الناس...» .

علاوه بر اين، قبول چنين واقعه ‏اى مستلزم اين است كه آيه تبليغ به طور پراكنده و متفرق نازل شده باشد، زيرا اين روايت تصريح دارد كه آنچه بعد از داستان آن عرب صحرانشين نازل شد فقط جمله «و اللَّه يعصمك من الناس» بود.

طبرى از ابن ‏جريح روايت كرده كه پيامبر صلى الله عليه و آله از قريش انديشناک بود. وقتى آيه «و اللَّه يعصمك من الناس» نازل شد، آن حضرت دراز كشيد و دو يا سه بار فرمود: هر كس مى ‏خواهد مرا خوار گرداند بيايد. البته چه مانعى دارد كه آن امرى رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله به خاطر آن از قريش انديشناک بود همان نص خلافت باشد؟ چنانكه احاديث و روايات مذكور به تفصيل بدان تصريح دارد. بنابراين، اين روايت هم با آنچه ما مى گوييم ضديت و منافاتى نخواهد داشت.

طبرى به چهار سند از عايشه روايت كرده كه گفت: هر كس گمان كند كه محمد صلى الله عليه و آله امرى از كتاب خدا را كتمان نموده، هر آينه مرتكب بهتان و افتراى بزرگى به خداى متعال گشته است. در حالى كه خداى متعال مى‏ فرمايد: «يا ايها الرسول بلّغ ما انزل اليك من ربك...» .

عايشه با گفتار اين مطلب در صدد بيان سبب نزول نبوده، بلكه به فرموده اين آيه كريمه حضرتش هيچ آيه ‏اى از كتاب خدا را فرو گذار ننموده مگر آنكه آن را ابلاغ و بيان كرده است. اين مطلبى است كه به هيچ وجه در خور شک و ترديد نيست و ما نيز قائل به آن هستيم، چه قبل از نزول آيه مزبور و چه بعد از آن.

اما آنچه را كه رازى در تفسيرش از وجود ده گانه <ref>وجوه ده گانه ‏اى كه فخر رازى در اسباب نزول آيه تبليغ در تفسير خود آورده، به طور خلاصه از اين قرار است: ۱. اين آيه در داستان رجم و قصاص بر مبناى آن چه در قصه يهود ذكر شد، نازل گرديد. ۲. در نكوهش و استهزاى يهود به دين اسلام نازل شده است. ۳. چون آيه ى تخبير (احزاب /  ۸۲) نازل شد، پيغمبر مدلول آن را براى همسران خود بيان نكرد از ترس اين كه مبادا دنيا را اختيار كنند؛ در نتيجه، اين آيه نازل شد. ۴. در امر زيد و زينب نازل شد. ۵ . در مورد جهاد نازل شد، زيرا گاه رسول خدا از تحريض منافقين به جهاد خوددارى مى نمود. ۶ . چون پيغمبر از نكوهش خدايان ثنوى ها كه قائل به دو خدا بودند، ساكت شد، اين آيه نازل شد. ۷. هنگامى كه پيامبر در حجه الوداع بعد از بيان شرايع و مناسک به مردم فرمود: آيا ابلاغ كردم؟ گفتند: بلى، آن گاه عرض كرد: بار خدايا گواه باش، اين آيه نازل شد. ۸ . درباره عربى صحرايى نازل شد كه مى خواست پيغمبر را كه در زير درختى‏آرميده بود، به قتل رساند. ۹. پيغمبر از قريش و يهود و نصارا انديشناک بود كه خداى متعال به وسيله ى اين آيه هيبت آنان ار از قلب او زائل فرمود. ۱۰. در داستان غدير نازل شده است.</ref> گردآورده و نص غدير را دهمين آنها قرار داده! و داستان عرب صحرايى مذكور در تفسير طبرى را هشتمين آنها و نيز ترس از قريش را با افزايش يهود و نصارى بر آن را نهمين آنها عنوان كرده است، بى ‏ترديد همگى مبتنى و متكى بر رواياتى است مرسل، كه سندهاى طريق آن مقطوع و گوينده آن غير معلوم است.

به همين جهت، در تفسير نيشابورى تمام آن اقوال به لفظ مجهول «قيل» -  يعنى گفته شد -  بيان گرديده است. ولى نيشابورى روايتى كه شامل نص ولايت است را وجه اول از وجوه ده گانه قرار داده، و آن را به ابن‏عباس و براء بن عازب و ابوسعيد خدرى و محمد بن حضرت امیر عليه السلام نسبت داده است. <ref>مفاتيح الغيب: ج ۳ ص ۶۳۵ .</ref>

طبرى كه خود مقدم‏ تر و داناتر به اين شئون بوده، وجوه مذكور را به حساب نياورده است. وى هر چند حديث ولايت را نيز ذكر نكرده، ولى كتاب جداگانه ‏اى در آن تأليف نموده، و هر چند حديث ولايت را به هفتاد و اندى طريق آورده است. در آنجا طبرى نزول آيه تبليغ را هنگام اعلام ولايت حضرت امیر عليه السلام به اسنادش از زيد بن ارقم روايت كرده است.

بنا بر مراتب ياد شده، وجوه نام برده صلاحيت آن را ندارد كه مورد اعتماد قرار گيرد، و در خور آن نيست كه با احاديث معتبر پيشين برابرى كند. رواياتى كه دانشمندان بزرگ مانند طبرى، ابن ابى ‏حاتم، ابن‏ مردويه، ابن‏ عساكر، ابونعيم، ابواسحاق ثلعبى، واحدى، سجستانى، حسكانى، نطنزى، رسعنى و غير آنان با سندهاى متصل آنها را روايت كرده ‏اند.