جستاری در معنای واژه ولی: تفاوت میان نسخه‌ها

اولین معنایی که فرهنگ‌های لغت برای ریشهٔ (و ل ی) ذکر نموده‌اند «قُرب و نزدیکی» است<ref>این معنا در قرآن کریم نیز به کار رفته است، آن جا که می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا قَاتِلُوا الَّذِينَ يَلُونَكُمْ مِنَ الْكُفَّارِ وَلْيَجِدُوا فِيكُمْ غِلْظَةً وَاعْلَمُوا أَنَّ الله مَعَ الْمُتَّقِينَ﴾. توبه (م) ۹/۱۲۳. البته آن‌چه گفته شد مربوط به صیغهٔ مضارع این ریشه بود و باید توجه داشت که این معنا در فعل ماضیِ این ریشه و در مصدرِ آن، نه در قرآن کریم و نه در استعمالات عرب وجودی نداشته و به کار نرفته است.</ref>. این فرهنگ‌ها معانیِ دیگری نیز برای این ماده ذکر کرده‌اند. از دید ایشان به کارگیری این ماده در این معانی، بر اساس اشتراک لفظی بوده و به همین جهت این واژه معانیِ متعدّدی را به دنبال دارد؛ ما در این نوشتار در صدد آنیم که اثبات کنیم این معانی، معنای جدیدی برای این مادّه نبوده و همگی به یک معنا بازگشت دارند. در نتیجه برای این مادّه ـ افزون بر معنای قرب و نزدیکی ـ تنها یک معنایِ دیگر قابل ذکر است.

باید گفت هرچند ممکن است معنایِ دوم در ابتدا به طور مجازی برای این ریشه به کار ‌رفته و شباهتِ میان آن با معنایِ «نزدیک» ـ به اصطلاحِ علمای معانی و بیان ـ مصحِّحِ این استعمال بوده است؛ اما مجازی بودنِ آن در ابتدای به کارگیریِ این واژه در معنای جدید بوده و با تکرارِ زیاد در معنای جدید، این واژه در معنای دوم وضع نویی یافته و دیگر به صورت مجازی استعمال نشده است. در نتیجه، هنگامِ به کارگیری معنای جدید، معنای سابقِ آن به ذهنِ مخاطب نمی‌آید<ref>هرچند بنا بر گفتار بسیاری از دانشمندان ـ همچون دانشمندان لغت و تفسیر و حدیث و کلام که در صدد بیان معانی الفاظ گوناگون بوده‌اند ـ مناسبت و مشابهت معنای دوم به معنای اول هیچ‌گاه از میان نمی‌رود و همواره در موارد کاربرد معنای جدید، باید معنای قدیم آن مدّ نظر قرار گیرد و اگر معنای اولیهٔ آن در نظر گرفته نشود، استعمال ناروا خواهد بود. همان‌گونه که رویکرد ابن فارس نیز در معجم مقاییس اللغه همین است، آن جا که گفته است: «تمامی معانی که [برای معنای ولی] ذکر کردیم، همانا از ولی به معنای قرب و نزدیکی برگرفته شده است». ۶/۱۴۱.</ref>. این فرایند، همان چیزی است که در منطق از آن به «منقول» یاد می‌شود.

برای بازشناسی معانی این مادّه ابتدا باید به فرهنگ‌های لغت مراجعه کنیم؛ اما متأسفانه بیشترِ این فرهنگ‌ها، معانیِ حقیقی و مجازیِ لغات را از یک سو و معانی صریح و کنایی آن‌ها را از سوی دیگر در هم آمیخته‌اند، به گونه‌ای که جدا سازی این معانی از یکدیگر دشوار به نظر می‌آید. در این میان برخی از فرهنگ‌ها همچون «اساس البلاغهٔ» زمخشری و «معجم الوسیط» مدّعی‌اند که این جداسازی را انجام داده‌اند<ref>کما اینکه در مقدّمهٔ معجم الوسیط ص۱۴ در زمرهٔ ویژگی‌های این فرهنگ آمده است: «۳ـ مقدّم بودن معانی حسّی بر عقلی و حقیقی بر مجازی».</ref>؛ از سوی دیگر راغب اصفهانی دقّتی در معنای این واژه به کار برده، که شایسته است بدان نیز اشاره شود. بنابرین به ذکر این سه فرهنگ اکفتا نموده و بر این باوریم که دیگر فرهنگ‌ها چیزی بیشتر از آن‌چه بیان می‌شود ندارند.

(ولی، ولیه، ولیاً) یعنی: به او نزدیک شد، (اولیته ایاه) او را ولی آن قرار دادم: یعنی: او را نزدیک کردم، (کل مما یلیك) هرآن‌چه به تو نزدیک است. و (جلست مما یلیه) یعنی: کنار هر آن‌چه به او نزدیک است نشستم. (سقط الولی) ولی فرود آمد، و آن بارانی است که بعد از باران موسمی<ref>و آن اولین نمی از باران است که روی زمین اثر می‌گذارد و زمین را با رطوبتش مرطوب می‌کند، پس اگر بعد از آن بارانی بیاید آن را ولی می‌نامند، یعنی بعد از وسمی آمده است.</ref> می‌بارد. و (قد ولیت الارض وهی مولیه) زمین به باران ولی مرطوب شد.

و (ولی الأمر وتولاه) سرپرست کاری شد و سرپرستی آن را به عهده گرفت. و (هو ولیه و مولاه) او سرپرستش است. و (هو ولی الیتیم) او سرپرست یتیم است. و (ولی القتیل) سرپرستِ خونِ کشته شده است. و (هم اولاؤه) آنها سرپرستان اویند. و (ولی ولایة و هو والی البلد) او فرماندار این سرزمین است. و (هم ولاته) آنها فرماندارانش هستند. و (رحم الله تعالی ولاة العدل) خداوند فرمانداران عادل را بیامرزد. و (استولى علیه) بر آن مسلط شد. و (هذا مولای ابن عمّی) پسر عمویم پیرو من است. و (هم موالیَّ) آن‌ها پیروان من هستند. و (مولای) یعنی: صاحب من و همچنین یعنی: بندهٔ من<ref>این اشاره به آن است که صیغه مفعل (مولی) هم به معنای فاعلی و هم به معنای مفعولی می‌آید، همان‌گونه که در صیغه فعیل گذشت.</ref>. سرپرستی که حقیقتا سرپرست باشد، یاور است. و (هو اولى به) او به این کار سزاوارتر است. و (والاه موالاة). و (والى بین الشیئین) دو چیز را یکی پس از دیگری قرار داد. و (هما على الولاء) آن‌ها پشت سر یکدیگر هستند... و (تولّیته) یعنی: او را سرپرست خودم قرار دادم ﴿وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ﴾<ref>مائده (م) ۵/۱۵۱.</ref> هرکس آن‌ها را سرپرست امور خود قرار دهد از آنان است. و (تولّاك الله بحفظه) خداوند سرپرستیش را به گونه‌ای بر تو روا دارد که نگهدار تو باشد... و در معنی مجاز...<ref>زمخشری، اساس البلاغة، ۶۸۹.</ref>

زمخشری برای «ولی» دو معنای حقیقی قائل است. وی از جملهٔ «ولی، ولیه، ولیاً» تا آن‌جا که می‌گوید: «قد ولیت الارض وهی مولیه» در صدد بیان معنای اول این مادّه است، و آن «نزدیکی و پیاپی بودن» می‌باشد. پس از آن به بیان معنای دوّم پرداخته که همانا عبارت است از: «حقّ تصرّف و سرپرستی در کار چیزی یا کسی». ایشان از عبارت «ولی الأمر وتولاه» تا آنجا که می‌گوید : «تولّاك الله بحفظه»در صدد توضیح همین معناست.

در این‌جا باید گفت که گفتارِ ایشان در ابتدای معنای دوم که می‌فرماید: «و (ولی الأمر وتولاه) سرپرست کاری شد و سرپرستی آن را به عهده گرفت»برای بیانِ آن معنا کفایت می‌کرد و نیازی به جمله‌های بعد نبود؛ اما چون مواردِ استعمال آن‌ها زیاد می‌باشد، ایشان توضیحِ معنای این واژه را بر اساسِ مصادیقِ مشهورِ آن به عهده گرفته است، نه این که در اینجا به بیانِ معانیِ دیگرِ این واژه پرداخته باشد. کما اینکه در اینجا مصادیق آن را نیز استقصا نکرده و مدّعی نیست تمامی مصادیقِ «ولی» به معنای سرپرست، همان تعدادی است که بیان نموده است. پس تمامی مواردی که زمخشری در معنای دوم ذکر کرده است، همگی در معنای واحدی به کار رفته‌اند و تفاوت، تنها در آن است که متکلّم، معنایِ سرپرست را به حسبِ اختلاف مورد، در افرادِ مختلف استفاده نموده است.

از سوی دیگر در گفتار ایشان عبارتِ «سرپرستی که حقیقتا سرپرست باشد، یاور است»<ref>مولاً بیّن الولایة: ناصرٌ.</ref> را مشاهده می‌نماییم. مقصود وی در این قسمت نیز بیانِ معنای جدیدی برای واژهٔ «ولی» نیست، بلکه نویسنده در اینجا در صدد تأکید بر برخی لوازمِ ولایت است. همان‌گونه که می‌گوییم: پدری که حقیقتا پدر باشد از فرزندش به بهترین وجه نگهداری می‌نماید<ref>أبٌ بیّن الولایة: یرعى ابنه رعایةً تامّة.</ref>، یا این که می‌گوییم: برادری که حقیقتا برادر باشد از برادرش آشکارا و نهان پشتیبانی می‌کند<ref>أخٌ ظاهرُ الأخوّة: یحمي أخاه سرّاً و علناً.</ref>، روشن است که مقصود ما در این دو جمله بیان معنا و مفهومِ جدیدی از واژه‌های پدر و برادر نیست، و این‌گونه نیست که ـ به فرض مثال ـ کلمهٔ برادر را به معنای پشتیبان فرض کرده باشیم.

آری، زمخشری در آن بخش از گفتار خود که آورده است: «و (والى بین الشیئین) دو چیز را یکی پس از دیگری قرار داد. و (هما على الولاء) آن‌ها پشت سر یکدیگر هستند»به اشتباه مواردی از معنای اول را آن‌جا که در صدد بیان معنای دوّم بوده، ذکر نموده است. چرا که روشن است در این دو مورد، «ولی» به معنای پیاپی بودن است، مانندِ موالات در وضو که به معنای پیاپی انجام دادن اعمال وضو است.

(الوِلایة) به کسر واو به معنای یاری و (الوَلایة) به فتح آن، به معنای سرپرستی است. البته گفته شده است که حقیقتِ هر دو واژه ـ به فتح و به کسرِ واو ـ سرپرستی است. (ولی) و (مولی) هر دو در این معنا استفاده می‌گردند، هم در معنای فاعلی آن ـ یعنی صاحبِ برده ـ و هم در معنای مفعولی آن ـ یعنی برده ـ. به مؤمن گفته می‌شود: (هو ولیّ الله عزّ و جلّ) یعنی مؤمن بندهٔ خدا است. البته نسبت به مؤمن تعبیر (هو مولى الله عزّ و جلّ) نیامده است. در معنای فاعلی به هر دو صورت گفته می‌شود: (الله تعالى وليُّ المؤمنین و مولاهم) خداوند سرپرست مؤمنان است. و شاهد قرآنی آن مانندِ: ﴿اللَهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آَمَنُوا﴾<ref>بقره (م) ۲/۲۵۷.</ref>... و (والی) که در آیهٔ کریمهٔ ﴿وَمَا لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَالٍ﴾<ref>رعد (ک) ۱۳/۱۱.</ref> آمده است به همان معنای (ولی) است. خداوند در آیات متعددی ولایت را میان مؤمنان و کافران انکار نموده است، چرا که گفته است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ﴾ ـ تا آن جا که می‌گوید ـ ﴿وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ﴾<ref>مائده (م) ۵/۵۱.</ref>... (تولّي) در صورتی که متعدّی بنفسه باشد به معنای سرپرستی است... و (ولی) به معنای بارانی است که پس از باران وسمی می‌آید. واژهٔ (مولی)، هم به برده و هم به صاحبِ آن گفته می‌شود. همچنین به هم‌پیمان و پسر عمو و همسایه نیز مولی گفته می‌شود. به طور کلّی هر کسی که سرپرستِ کارها و امورِ شخص دیگری شود، ولی اوست. همچنین گفته می‌شود (فلانٌ أولى بکذا) فلان شخص سزاوارتر به فلان چیز است. خداوند نیز در همین معنا فرموده است: ﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ﴾<ref>احزاب (م) ۳۳/۶.</ref>... همچنین این که گفته می‌شود (وليَ الشيءُ الشيءَ) یا (أولیت الشيءَ شیئاً آخر) بدین معناست که من چیزی را در نزدیکی و پس از چیزِ دیگری قرار دادم. و (الولاء في العتق) همان است که به ارث برده می‌شود، چنان‌چه در حدیث آمده : (نهی [النبی صلى الله علیه وآله] عن بیع الولاء و عن هبته)<ref>بخاری، صحیح، ۳/۱۸۲؛ مسلم، صحیح، ۱۰/۱۴۸؛ مالک، موطّا، ۲/۷۲۸، به رقم۲۰؛ ترمزی، سنن، ۳/۵۳۷، به رقم ۱۲۳۶.</ref>. و موالات بین دوچیز، پی در پی بودن آن‌ها است.<ref>راغب اصفهانی، مفردات، ۸۸۵ـ ۸۸۷.</ref>

با توجه به آن‌چه گفته شد و با در نظر گرفتنِ مواردِ کاربردِ این واژه در لغت، در می‌یابیم که: این واژه هنگامی به کار می‌رود که: دو چیزی که همانند یکدیگر هستند<ref>روشن است که: لازم نیست این همانندی در نوع و یا حتی در جنس آن دو چیز باشد، همین که در وصفی یا حالتی خاص و یا در اثر گذاری یا اثر پذیری همانند باشند، کفایت می‌کند.</ref> به صورتی متوالی و پشت سر هم وجود داشته باشند، به گونه‌ای که یکی از آن دو قبل‌تر و اول به حساب آمده و دیگری پس از آن قلمداد گشته و دومینِ آن محسوب گردد. این تصویر فقط هنگامی ممکن است که میان آن دو، چیزی از جنسِ خودشان یافت نشود؛ اما وجودِ چیزهای دیگر مانعِ تحقّق این معنا نیست.

۱ـ (من له الولایة) کسی که ولایت برای او است و این همان شخصی است که از آن به عنوان «ولی» به معنای فاعلی یاد می‌شود<ref>الولي بمعنى الفاعل. همانگونه که پیش از این در کلام راغب اصفهانی دیدیم این اصلاحی است که در زبان علمای لغت و غیر لغت موجود است.</ref>.

۲ـ (من علیه الولایة) کسی که بر وی اعمال ولایت شده است. چنین شخصی طرفِ مقابل و زیر دستِ ولیّ به معنای پیشین است، کسی که ولیّ امور او را در دست دارد و به او امر و نهی کرده و بر وی اعمال نفوذ می‌کند و سود و زیانش را مدّ نظر قرار می‌دهد. این شخص همان ولیِّ به معنای مفعولی است.

۳ـ (ما فیه الولایة) چیزی که ولایت در آن است. مقصود در اینجا همان چیزهایی است که ولایت در آنها اعمال می‌شود. فی المثل پدر در امورِ تربیتیِ فرزندش ولایت دارد ولی در مسائل دینیِ وی ولایتی ندارد. یا حاکم در امور اجتماعیِ مردم ولایت دارد ولی در امورِ فردی ایشان ولایتی ندارد. یا اینکه امام در تمامیِ امورِ دینی، اجتماعی و تربیتی مردم ولایت دارد. بنابرین، مقصود، جهاتی است که ولی در آن‌ها امر و نهی کرده یا اعمال سلطه نموده و در آنها تصرف می‌نماید، اموری که ولی در آن‌ها سود و زیان شخص را مدّ نظر قرار می‌دهد. این جهات، جهاتی هستند که اگر ولی در آن‌ها اعمال قدرت نماید می‌گوییم ولیّ، بالفعل از ولایت خود استفاده نموده است.

پس از روشن شدن مطلبِ بالا می‌گوییم که در فرهنگ‌های لغت، معانی زیادی را برای ولی یا مولی ذکر کرده‌اند. این در حالی است که نمی‌توان بسیاری از این معانی را در ریشهٔ این لغات یافت<ref>به طور مثال پس از مراجعه به کتاب‌های (لسان العرب) و (الصحاح) و (النهایة فی غریب الحدیث) می‌بینیم ایشان در معنای کلمهٔ مولی، پسر عمو را ذکر می‌کنند و حال آن‌که این معنا را در ریشهٔ آن نیاورده‌اند. این در حالی است که معجم مقاییس اللغة ـ که مدّعی است تمامی معانی را، به معنای اصلی و ریشه‌ایِ آن ارجاع می‌دهد ـ در رابطه با کلمه مولى گفته است: «مولى: برده و صاحبش و همراه و هم‌پیمان و پسر عمو و یاور و همسایه. تمامی این معانی به ولی به معنای قریب و نزدیک باز می‌گردد». رکـ : ابن منظور، لسان العرب، ۱۵/۴۰۶ـ ۴۱۵؛ جوهری، صحاح، ۶/۲۵۲۸ـ ۲۵۳۱؛ ابن الاثیر، نهایة، ۵/۲۲۷ـ ۲۳۰؛ ابن الفارس، معجم مقاییس اللغة، ۶/۱۴۱ـ ۱۴۲.</ref>. در نتیجه یا این معانی، در واقع معنای جدیدی برای لفظ نبوده، بلکه مصداقی از مصادیق آنند ـ که در ادامه بیشتر راجع به آن سخن خواهیم گفت ـ یا این که باید برخی از این معانی را ساخته و پرداختهٔ افراد مغرضی بدانیم که از این کار سودی می‌برده‌اند.

اکنون اگر به قرآن کریم مراجعه نماییم می‌بینیم که خداوند متعال در مواردِ زیادی مؤمنان را به یاری کردنِ خدا و پیامبر تشویق نموده است؛ یا این که می‌بینیم خداوند متعال ایشان را بدین جهت که خدا و رسول را یاری نموده‌اند تمجید کرده است. در مواردی نیز اساسا ایشان را، یاری کنندگانِ خدا و رسول معرفی نموده است. خدای تبارک و تعالی می‌فرماید: ﴿...وَالَّذِينَ آَوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا...﴾<ref>انفال (م) ۸/۷۴.</ref> ، و همچنین می‌فرماید: ﴿...فَالَّذِينَ آَمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾<ref>اعراف (ک) ۷//۱۵۷.</ref>، و در آیات دیگر می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا الله يَنْصُرْكُمْ وَيُثَبِّتْ أَقْدَامَكُمْ﴾<ref>محمد (م) ۴۷/۷.</ref>، و خدای منان می‌فرماید: ﴿... وَلَيَنْصُرَنَّ الله مَنْ يَنْصُرُهُ إِنَّ الله لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ﴾<ref>حج (م) ۲۲/۴۰.</ref>. همچنین است آیات بسیاری از این دست که پژوهشگر به آسانی به آن‌ها دست می‌یابد.

این در حالی است که روا نمی‌باشد مؤمنان را ولی خداوند ـ به معنای فاعلی آن ـ بدانیم<ref>مخفی نماند که ولایت به هر معنایی که باشد هم جهت فاعلی آن قابل ذکر است و هم جهت مفعولی آن، چرا که ولایت چه به معنای نصرت باشد و چه محبت و چه سرپرستی، هر سه جهتی که قبل از این گفته بودیم را در بر دارد. اما آن‌چه در این جا مورد بحث است معنای فاعلی است که در ناصر مدّ نظر قرار گرفته بود.</ref>، چنان‌که در بسیاری از آیات قرآن کریم بر این نکته تأکید شده است که خداوندِ سبحان ولیِّ همگان است و هیچ کس جز او ولایت نداشته و کسی بر او ولایت ندارد. خداوند می‌فرماید: ﴿وَقُلِ الْحَمْدُ لله الَّذِي لَمْ يَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِيٌّ مِنَ الذُّلِّ وَكَبِّرْهُ تَكْبِيرًا﴾<ref>اسراء (ک) ۱۷/۱۱۱.</ref> بخشِ ﴿لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِيٌّ مِنَ الذُّلِّ﴾ بیان می‌دارد که بر خدای سبحان مطلقا هیچ ولایتی نیست، چرا که ولایت بر خداوند مستلزم ذلّت است<ref>در این جا گفته نشود که (مِن) جارّه در ﴿لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِيٌّ مِنَ الذُّلِّ﴾ تقییدیّة است به این معنا که ولایتی که موجب ذلّتِ خداوند باشد بر خداوند موجود نیست، اما ممکن است ولایتی که موجب عزّت خداوند باشد بر خداوند موجود باشد! چرا که در هر صورت هیچ چیز موجب عزّت خداوند نیست؛ کما این در آیات مذکور در متن اشاره شد. بنا بر این (مِن) در اینجا تعلیلیّه است و منظور آن است که چون ولایت بر خداوند موجب ذلت است خداوند از آن منزّه است.</ref> و خداوند منزّه از آن است آن‌گونه که از فرزند و شریک منزّه می‌باشد.

طبری در تفسیر آیهٔ شریفهٔ ﴿الله وَلِيُّ الَّذِينَ آَمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ...﴾<ref>بقره (م) ۲/۲۵۷.</ref> چنین می‌گوید:<blockquote>يعني تعالى ذكره بقوله: ﴿الله وَلِيُّ الَّذِينَ آَمَنُوا﴾: نصيرهم وظهيرهم، يتولاهم بعونه وتوفيقه... فأخبر تعالى ذكره عبادَه أنّه وليّ المؤمنين ومبصرهم حقيقة الإيمان وسبله وشرائعه وحججه، وهاديهم، فموفّقهم لأدلّته المزيلة عنهم الشكوك، بكشفه عنهم دواعي الكفر، وظلم سواتر أبصار القلوب.

منظورِ خداوند سبحان از ولایت بر مؤمنان در جملهٔ ﴿الله وَلِيُّ الَّذِينَ آَمَنُوا﴾ این است که وی یاور ایشان و پشتیبان ایشان است... پس خداوند جل و على به بندگانش خبر داد که وی ولی ایشان است و به ایشان حقیقت ایمان و راه‌های رسیدن به آن و احکام و شرایع دین را نشان می‌دهد و ایشان را هدایت نموده و راهنمایی‌هایش باعث توفیقشان می‌گردد. چنان که با پرده برداری از جذابیت‌های کفر و ظلم و هر آن‌چه بر روی قلب‌ها کشیده شده است، از ایشان شک‌ها را برطرف می‌نماید.<ref>تفسیر، ۳/۲۱.</ref></blockquote>قرطبی نیز گر‌چه شکل گفتارش با طبری تفاوت دارد، اما آن را همین‌گونه تفسیر نموده است؛ بلکه کلام قرطبی در این جهت صریح‌تر می‌باشد<ref>تفسیر، ۳/۲۸۳.</ref>.

در قرآن کریم نیز می‌بینیم برخی از مؤمنان، چنین معرّفی شده‌اند که ایشان محبّ خداوند بوده و خداوند نیز محبّ ایشان است: ﴿يَأْتِي الله بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ﴾<ref>مائده (م) ۵/۵۴.</ref> یا اینکه می‌بینیم خداوند به کسانی که محبّ پروردگارِ خویش‌اند، توصیه کرده است که از پیامبر پیروی نمایند: ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ الله فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ الله وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ...﴾<ref>آل عمران (م) ۳/۳۱.</ref> این در حالی است که نمی‌توان مؤمنان را ولی خداوند دانست؛ چنان‌چه در بحث قبل به آیاتی اشاره شد که وجود هرگونه ولایتی بر خداوند را نفی کرده و آن را موجب ذلّت دانسته بود<ref>اسراء (ک) ۱۷/۱۱۱.</ref>.

شکی نیست، هنگامی که می‌خواهیم از واژه‌ای استفاده کنیم که دارای چند معنا بوده و مشترک لفظی است، باید در کلام قرینه‌ای داشته باشیم که معنای مورد نظر را مشخص نماید. به همین صورت، هنگامی که واژه‌ای را در معنایی جز معنای اصلیِ خود به صورت مجازی استفاده می‌کنیم، باید قرینه‌ای را به همراه بیاوریم که معنایِ اصلی را منتفی نموده و معنای جدید را در ذهن خواننده ایجاد کند. روشن‌ترین مثال برای این بحث کلمهٔ «عین» در عربی است که گفته می‌شود هفتاد معنا دارد؛ این کلمه ۵۷ بار در قرآن کریم مورد استفاده قرار گرفته است؛ بر اساس همین قاعده و دستوری که ذکر شد، می‌بینیم که در تمامیِ موارد، بدون استثنا، همواره عین به همراه قرینه‌ای آمده که معنای آن را مشخص نموده است. فی المثل گفته شده است «عینٌ باصرة» یعنی چشم بینا، یا «عینٌ نابعة» یعنی چشمهٔ جوشان و... لذا نمی‌بینیم در هیچ یک از این موارد مفسّران، در تعیین معنای عین دچار مشکل شده باشند.

اکنون باید گفت که اگر کلمهٔ ولیّ نیز، همچون عین، لفظ مشترک بوده یا در معنای مجازیِ خاصّی استفاده شده است، باید در تمامیِ مواردی که این کلمه به کار رفته است، قرینهٔ آن نیز موجود باشد تا ابهام و سردرگمی را در تعیین معنا از بین ببرد. در این صورت، اگر واژهٔ ولیّ حتی در یک مورد ـ بر خلاف انتظار ـ بدون قرینه استفاده شده باشد، مشترک بودنِ آن، یا استفاده شدنِ آن در معنایِ مجازی زیر سؤال می‌رود؛ و حال آنکه می‌بینیم در موارد بسیاری این لفظ در قرآن کریم بدون قرینه‌ای که معنای خاصی را تلقی نماید، به کار رفته است؛ بلکه در بیشتر مواردی که کلمهٔ ولی مورد استفاده قرار گرفته، قرینه‌ای در همان آیه برای تعیین معنا نمی‌یابیم<ref>با توجه به آن‌چه که می‌دانیم قرآن کریم به صورت پراکنده و آیه، آیه، نازل شده است، لازم است همیشه قرینه به همراهِ آیهٔ موردِ نظر باشد و این که معنای یک واژه از آیات قبلی و بعدی روشن گردد کفایت نمی‌کند. کما این که در واژهٔ عین چنین است.</ref>.

در اینجا به چند آیه که در آن ولی بدون قرینه استفاده شده است اشاره می‌نماییم: ﴿إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَهَذَا النَّبِيُّ وَالَّذِينَ آَمَنُوا وَالله وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ﴾<ref>آل عمران (م) ۳/۶۸.</ref> و آیهٔ: ﴿وَأَنْذِرْ بِهِ الَّذِينَ يَخَافُونَ أَنْ يُحْشَرُوا إِلَى رَبِّهِمْ لَيْسَ لَهُمْ مِنْ دُونِهِ وَلِيٌّ وَلَا شَفِيعٌ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ﴾<ref>انعام (ک) ۶/۵۱.</ref> همچنین: ﴿أَلَا إِنَّ أَوْلِيَاءَ الله لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾<ref>یونس (ک) ۱۰/۶۲.</ref> و آیهٔ: ﴿وَكَذَلِكَ أَنْزَلْنَاهُ حُكْمًا عَرَبِيًّا وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ بَعْدَمَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ الله مِنْ وَلِيٍّ وَلَا وَاقٍ﴾<ref>رعد (م) ۱۳/۳۷.</ref> و آیهٔ: ﴿أَفَحَسِبَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنْ يَتَّخِذُوا عِبَادِي مِنْ دُونِي أَوْلِيَاءَ إِنَّا أَعْتَدْنَا جَهَنَّمَ لِلْكَافِرِينَ نُزُلًا﴾<ref>کهف (ک) ۱۸/۱۰۲.</ref> و آیاتی دیگر از این دست.<ref>همچون: آل عمران (م) ۳/۱۷۵؛ مائده (م) ۵/۸۰ و۸۱؛ سبأ (ک) ۳۴/۴۱؛ انعام (ک) ۶/۱۲۱؛ انفال (م) ۸/۳۴؛ فصلت (ک) ۴۱/۳۱؛ احقاف (ک) ۴۶/۳۲. و همچنین بسیاری دیگر.</ref>

در نتیجه باید بگوییم که منکران، برای حلّ ِ مشکلِ «بدونِ قرینه بودنِ» این آیات، هیچ راهی ندارند مگر آنکه بپذیرند کلمهٔ ولی در نگاه شنوندگان این آیات و مخاطبین آن ـ اهل مکّه بوده باشند یا اهل مدینه ـ معنای واضح و روشنی داشته است به گونه‌ای که هنگامِ شنیدنِ آن دچارِ هیچ مشکلی نشده و در فهمِ معنایِ آن با ابهام روبرو نمی‌شده‌اند؛ همچنین باید بپذیرند که اختلافات مفسّران در معنای این واژه در آیاتِ قرآنی، مربوط به معنا و مفهومِ کلّی آن نبوده، بلکه در تعیین مصداقی بوده که آیه در مقامِ بیان آن بوده است؛ در این هنگام این اختلاف، همچون اختلافی خواهد بود که مفسّران در معنای «رجل» در برخی آیات کریمه داشته‌اند. مانند: ﴿وَجَاءَ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَى الْمَدِينَةِ يَسْعَى قَالَ يَا مُوسَى إِنَّ الْمَلَأَ يَأْتَمِرُونَ بِكَ لِيَقْتُلُوكَ فَاخْرُجْ إِنِّي لَكَ مِنَ النَّاصِحِينَ﴾<ref>قصص (ک) ۲۸/۲۰.</ref> و آیهٔ: ﴿وَجَاءَ مِنْ أَقْصَى الْمَدِينَةِ رَجُلٌ يَسْعَى قَالَ يَا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِينَ﴾<ref>یس (ک) ۳۶/۲۰.</ref> همچنین آیهٔ: ﴿وَقَالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آَلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمَانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ يَقُولَ رَبِّيَ الله...﴾<ref>غافر (ک) ۴۰/۲۸.</ref> و آیهٔ: ﴿وَقَالُوا لَوْلَا نُزِّلَ هَذَا الْقُرْءانُ عَلَى رَجُلٍ مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ﴾<ref>زخرف (ک) ۴۳/۳۱.</ref>. از این موارد در قرآن کریم بسیار است.

بر اساسِ بسیاری از آیاتِ قرآن کریم، ولایت پذیری از غیر خداوند<ref>اتّخاذ الولی من دون الله.</ref> ناروا و به تعبیر قرآن، شرک است<ref>رکـ : نساء (م) ۴/۱۱۶ـ ۱۲۱؛ انعام (ک) ۶/۱۲ـ ۱۸، ۵۱، ۷۰ـ ۷۱، ۱۲۶ـ ۱۲۹؛ اعراف (ک)۷/۲۷ـ ۳۰، ۱۸۹ـ ۱۹۷؛ هود (ک) ۱۱/۱۸ـ ۲۴؛ رعد (ک) ۱۳/۸ـ ۱۶؛ نحل (ک) ۱۶/۶۲ـ۶۳؛ اسراء (ک) ۱۷/۸۶ـ ۹۷؛ کهف (ک) ۱۸/۵۰ـ ۵۲، ۱۰۲؛ فرقان (ک) ۲۵/۱۷ـ ۱۹؛ عنکبوت (ک) ۲۹/۱۴ـ ۴۳؛ سجده (ک) ۳۲/۴ـ ۹؛سبأ (ک) ۳۴/۴۰ـ ۴۲؛ زمر(ک)۳۹/۲ـ ۶؛ شوری (ک) ۴۲/۳ـ ۹، ۲۵ـ ۳۱، ۴۴ـ ۴۷؛ جاثیه (ک)۴۵/۳ـ ۱۳، ۱۸ـ ۲۰؛ احقاف (ک) ۴۶/۳۱ـ ۳۲.</ref>. در بسیاری از این آیات، خداوند مشرکان را مورد خطاب قرار می‌دهد و به آن‌ها گوشزد می‌نماید که ایشان اشخاص یا چیزهایی غیر از خدا را ولی خود قرار داده‌اند و همانا خداوندِ آسمان و زمین ولی ایشان است. و برخی از چیزهایی که ایشان ولی خود قرار داده‌اند، خود، اعتراف به توحیدِ خداوند و ولایتش دارند. در این آیات تأکید شده است که تنها ولیِّ کون و مکان پروردگار عالمیان است که قدرت لا یتناهی دارد و سلطنت و ملک و جبروتش همه جا را فرا گرفته است.

پس از جستجو از مشتقّات ریشهٔ (و ل ی) در قرآن کریم خواهیم دید که گذشته از مشتقّات دیگر، فقط کلمهٔ «ولیّ» در قرآن کریم ۸۶ مرتبه استفاده شده است؛ کما این که در ۲۱ مورد نیز شاهدِ استعمالِ واژهٔ «مولى» هستیم. حال اگر خوانندهٔ محترم این موارد را به دقّت بنگرد، خواهد دید که در بیشتر آن‌ها معنایی که ما از لفظ ولیّ ارائه کرده‌ایم کاملا روشن و نمایان است و هیچ نیازی به بحث در معنای آن‌ها نیست<ref>البته همان‌گونه که پیش از این به تفصیل در قسمتِ (د) از نکات ذکر شده گذشت، شاید در بسیاری از این موارد بتوان قرینه‌ای یافت که معنای مورد نظر را اثبات کند، امّا این به معنای مشترک لفظی بودنِ (ولی) یا کاربرد مجازیِ آن نیست.</ref>.

قرآن کریم در موارد بسیاری نصرت و یاری کردن را از لوازم ولایت دانسته است به گونه‌ای که اگر ولایت موجود باشد، می‌بایست نصرت و یاری رسانی نیز حاصل باشد، آن‌گونه که اثر و مؤثر لاجرم در پی هم می‌آیند. به طور نمونه در آیات قرآنی آمده است: ﴿وَمَا كَانَ لَهُمْ مِنْ أَوْلِيَاءَ يَنْصُرُونَهُمْ مِنْ دُونِ الله﴾<ref>شوری (ک) ۴۲/۴۶.</ref> در این آیه در رابطه با مشرکان آمده است که ایشان جز خداوند هیچ ولیّی ندارند كه یاریشان کند؛ یا در آیهٔ دیگر آمده: ﴿وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ الله مِنْ أَوْلِيَاءَ ثُمَّ لَا تُنْصَرُونَ﴾<ref>هود (ک) ۱۱/۱۱۳.</ref>، این آیه به مؤمنان هشدار می‌دهد که به ستم کاران تکیه نکنند چرا که آتش عذابشان دامن ایشان را نیز خواهد گرفت، سپس می‌گوید: در این هنگام به جز خداوند هیچ ولیی ندارید، پس یاری نخواهید شد. در آیهٔ دیگر نیز خطاب به مؤمنان می‌خوانیم: ﴿بَلِ الله مَوْلَاكُمْ وَهُوَ خَيْرُ النَّاصِرِينَ﴾<ref>آل عمران (م) ۳/۱۵۰.</ref>، در اینجا تأکید شده است که مشرکان نمی‌توانند مولای مؤمنان باشند بلکه خداوند مولای ایشان است و او بهترین یاری دهنده است.

<blockquote>بنا بر جستجویی که انجام داده‌ایم واژهٔ ولی در قرآن کریم، دست کم در ۱۵ مورد به همراه واژهٔ نصیر به کار رفته است؛ کما اینکه در دو مورد نیز واژهٔ مولی همراه با نصیر آمده است. حال باید گفت که اگر معانی ولی و نصیر در این موارد اختلاف نداشته باشند آن‌گاه این همراهی صحیح نخواهد بود بلکه، سبب بیان مطالبِ تکراری و بیهوده خواهد گشت که با فصاحت و بلاغت قرآن کریم در تنافی است.

به دلیل همین نکته است که می‌بینیم برخی از مفسّرانِ بزرگ، که در بعضی از آیاتِ قرآن کریم، هنگامِ بیانِ معنایِ واژهٔ ولی دچار اشتباه شده یا خود را به اشتباه انداخته‌اند، در این آیات معنای صحیحِ آن را درک کرده و بیان نموده‌اند. به فرض مثال طبری در تفسیر آیهٔ ﴿أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ الله لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ الله مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ﴾<ref>بقره (م) ۲/۱۰۷.</ref> گفته است:

 

والوليّ معناه فعيل، من قول القائل: وليت أمر فلان: إذا صرت قيّماً به، فأنا إليه، فهو وليّه وقيّمه. ومن ذلك قيل: فلان وليّ عهد المسلمين، يعني به: القائم بما عهد إليه من أمر المسلمين. وأمّا النصير فإنّه فعيل من قولك: نصرتك أنصُرُكَ، فأنا ناصرك ونصيرك، وهو المؤيّد والمقويّ. (ولی) بر وزن فعیل، همچون آنکه گفته شود: (ولیت أمر فلان) یعنی: سرپرستیِ آن را به عهده گرفتم. پس من سرپرست آنم، (فهو ولیّه وقیّمه) او سرپرست آن است. از همین باب است که گفته می‌شود (ولی عهد مسلمین) چرا که مقصود آن است که وی امور مسلمین را به دست گرفته است. اما واژهٔ (نصیر) بر وزن فعیل همچون آنکه گفته شود: (نصرتك أنصُرُكَ، فأنا ناصرك ونصيرك) پس این شخص تأیید کننده و تقویت کننده است.<ref>تفسیر ۱/۴۸۳.</ref></blockquote>در انتها باید گفت که اگر تمام آن‌چه گفتیم را به دقّت مدّ نظر قرار دهیم، می‌توانیم به طور قطع و یقین بگوییم که واژهٔ ولی یک معنا بیشتر ندارد و آن سرپرست و متصدّی و مالک امر چیزی یا کسی بودن است و تمامی معانی دیگری که برای این واژه ذکر کرده‌اند یا از مصادیق کلّی این معنا هستند و یا جزو لوازم و مستلزمات آنند. پس تمامِ معانیِ موجود در فرهنگ‌های کوچک و بزرگِ لغت، همچون: ناصر، نصیر، حبیب، محبوب، معتِق، معتَق، ابن العم، صدیق، خلیل، صهر، وارث، حلیف، جار و... که در کتابهای تفسیر و فقه و کلام و غیره نیز منعکس گردیده است را می‌توان به یکی از این دو مبنا تفسیر نمود.

ربیع الثانی ۱۴۳۲ ـ اسفند ۱۳۸۹

أساس البلاغة، جارالله ابوالقاسم محمود بن عمر بن محمّد بن أحمد الزمخشری الخوارزمی المعتزلی الحنفی (۴۶۷ ـ ۵۳۸ ﻫ/۱۰۷۵ـ۱۱۴۴م)، دار الصادر/ دارالبیروت ـ بیروت؛ تفسیر الطبری (جامع البیان عن تأویل آی القرآن)، أبوجعفر محمّد بن جریر بن یزید الطبری الشافعی (۲۲۴ـ۳۱۰ﻫ/۸۳۹ـ۹۲۳م)، مکتبة مصطفى البابی ـ مصر، ط۲؛ تفسیر القرطبی (الجامع لأحکام القرآن)، أبوعبدالله محمّد بن أحمد بن أبی بکر بن فراح القرطبی الأنصاری الخزرجی الأشعری المالکی (۵۸۰ـ۶۷۱ﻫ/۱۱۸۴ـ۱۲۷۳م)، دار الکتب المصریّة؛ صحاح الجوهری (تاج اللغة وصحاح العربیّة)، أبونصر إسماعیل بن حمّاد الفارابی الجوهری (۳۳۲ـ ۳۹۳ﻫ)، تحقیق: أحمد عبدالغفور عطّار، دارالکتاب العربی ـ مصر؛ صحیح البخاری (الجامع الصحیح المسند المختصر من حدیث رسول الله صلى الله علیه وآله)، امام أبوعبدالله محمّد بن إسماعیل بن إبراهیم بن المغیرة البخاری الجعفی (۱۹۴ـ۲۵۶ﻫ/۸۱۰ـ۸۷۰م)، مکتب محمّد علی صبیّح ـ مصر؛ صحیح الترمذی (الجامع الصحیح)، أبوعیسى محمّد بن عیسى بن صورة الترمذی (۲۰۹ـ۲۷۹ﻫ)، مکتب مصطفى البابی، مصر؛ صحیح مسلم،الإمام مسلم بن الحجّاج القشیری النیسابوری (۲۶۱ﻫ)، همراه با: شرح نووی، دارالفکر ـ بیروت؛ لسان العرب، ابن منظور جمال الدین أبوالفضل محمّد بن مکرّم بن علی بن أحمد الأنصاری الرویفعی الإفریقی ثم المصری (۶۳۰ـ۷۱۱ﻫ/۱۲۳۲ـ۱۳۱۱م)، دارالصادر ـ بیروت، ط (۱۳۸۸ﻫ/۱۹۶۸م)؛ المعجم الوسیط ، مجمع اللغة العربیّة، دار المعارف ـ مصر، ط ۲؛ معجم مقاییس اللغة ، ابوالحسین أحمد بن فارس بن زکریّا بن محمّد بن حبیب الرازی (۳۹۵ ﻫ / ۱۰۰۵م)، تحقیق: عبدالسلام محمّد هارون، مکتب مصطفى البابی الحلبی و أولاده ـ مصر، ط ۲ (۱۳۸۹ﻫ/ ۱۹۶۹م)؛ مفردات الفاظ القرآن الکریم، ابوالقاسم الحسین بن محمّد بن المفضّل الراغب الأصفهانی(ح۴۲۵ﻫ)، تحقیق: صفوان عدنان داوودی، ذوی القربى ـ قم، ط۳ (۱۴۲۴ﻫق/۱۳۸۲ﻫش)؛ الموطّأ، الإمام أبوعبدالله مالک بن أنس بن مالک بن أبی عامر الحمیری ثم الأصبحی المدنی (۹۳ ـ ۱۷۹ﻫ)، تحقیق: محمّد فؤاد عبدالباقی، دار إحیاء التراث العربی ـ بیروت؛ النهایة فی غریب الحدیث والأثر، ابن الأثیر مجدالدین أبوالسعادات المبارک بن أبی الکرم محمّد بن [محمّد بن] عبدالکریم الشیبانی الجزری ثم الموصلی الشافعی (۵۴۴ـ۶۰۶ﻫ/۱۱۴۹ـ ۱۲۰۹م)، تحقیق: طاهر أحمد الزاوی ـ محمود محمّد الطنامی، دارإحیاء الکتب العربیّة ـ مصر، ط۱ (۱۳۸۳ﻫ/۱۹۶۶م).