۸۴۹
ویرایش
پژوهشی در اسباب نزول آیه اکمال: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| خط ۱۱: | خط ۱۱: | ||
جاى شگفتى نیست که مسلمانان در مورد نخستین آیاتى که بر پیامبرصلی الله علیه وآله نازل شد،اختلاف دارند، چرا که اینان در آن هنگام مسلمان نبودند. وانگهى در زمان حیات پیامبرصلی الله علیه وآله جز اندکى از آنان آنچه را که از پیامبرصلی الله علیه وآله شنیدند ننوشتند، به همین جهت پس از او درباره احادیث و سیره وى اختلاف کردند. | جاى شگفتى نیست که مسلمانان در مورد نخستین آیاتى که بر پیامبرصلی الله علیه وآله نازل شد،اختلاف دارند، چرا که اینان در آن هنگام مسلمان نبودند. وانگهى در زمان حیات پیامبرصلی الله علیه وآله جز اندکى از آنان آنچه را که از پیامبرصلی الله علیه وآله شنیدند ننوشتند، به همین جهت پس از او درباره احادیث و سیره وى اختلاف کردند. | ||
به همین دلیل جاى تعجّب نیست که در شناخت نخستین سوره یا آیه اى که بر پیامبرصلی الله علیه وآله نازل شد بنابر نقل سیوطى در«الاتقان» با چهار قول روبرو مى شویم: سوره اِقراء، سوره المدّثر، سوره الفاتحة و یا آیه بسملة{{قرآن|بِسْمِ ٱللَّٰهِ ٱلرَّحْمٰنِ ٱلرَّحِيمِ}}.<ref>الاتقان فی علوم | به همین دلیل جاى تعجّب نیست که در شناخت نخستین سوره یا آیه اى که بر پیامبرصلی الله علیه وآله نازل شد بنابر نقل سیوطى در«الاتقان» با چهار قول روبرو مى شویم: سوره اِقراء، سوره المدّثر، سوره الفاتحة و یا آیه بسملة{{قرآن|بِسْمِ ٱللَّٰهِ ٱلرَّحْمٰنِ ٱلرَّحِيمِ}}.<ref>الاتقان فی علوم القرآن؛سیوطی،ج۱،ص۹۱.</ref> | ||
اما شگفت اینجاست که مسلمانان در تعیین آخرین سوره یا آیه نازل شده نیز اختلاف کرده اند، در حالى که در آن هنگام، یعنى در سالهاى آخر عمر پیامبرصلی الله علیه وآله مسلمانان داراى دولتى بودند و امّتى را گرد پیامبرصلی الله علیه وآله تشکیل داده بودند، و پیامبرصلی الله علیه وآله نیز اعلان کرده بود که بزودى از میان آنان خواهد رفت. پیامبرصلی الله علیه وآله آخرین حج خویش(حجةالوداع) را با مسلمانان به جاى آورد و مدتى پیش از رحلتش در بستر بیمارى بود؛ مسلمانان و پیامبرصلی الله علیه وآله با یکدیگر وداع کردند؛ پس چگونه است که در تعیین آخرین آیه یا سوره نازل شده بر پیامبرصلی الله علیه وآله اختلاف کردند؟! | اما شگفت اینجاست که مسلمانان در تعیین آخرین سوره یا آیه نازل شده نیز اختلاف کرده اند، در حالى که در آن هنگام، یعنى در سالهاى آخر عمر پیامبرصلی الله علیه وآله مسلمانان داراى دولتى بودند و امّتى را گرد پیامبرصلی الله علیه وآله تشکیل داده بودند، و پیامبرصلی الله علیه وآله نیز اعلان کرده بود که بزودى از میان آنان خواهد رفت. پیامبرصلی الله علیه وآله آخرین حج خویش(حجةالوداع) را با مسلمانان به جاى آورد و مدتى پیش از رحلتش در بستر بیمارى بود؛ مسلمانان و پیامبرصلی الله علیه وآله با یکدیگر وداع کردند؛ پس چگونه است که در تعیین آخرین آیه یا سوره نازل شده بر پیامبرصلی الله علیه وآله اختلاف کردند؟! | ||
| خط ۱۸: | خط ۱۸: | ||
==== سوره مائده آخرین سوره اى که نازل شد ==== | ==== سوره مائده آخرین سوره اى که نازل شد ==== | ||
با پژوهش درمنابع [[احاديث مرتبط با غدير|حدیث]]، فقه و [[مفسّرین|تفسیر]] به اين نتيجه مى رسیم كه سوره مائده آخرين سوره [[ارتباط غدیر با قرآن|قرآن]] است كه بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شده، و آيه {{قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُم...}} پس از نزول همه عقاید و فرایض آمده و ظاهراً به طور کلى، آخرین آیه اى است که نازل شده است. این به رغم تلاش هاى برخى صحابه است که کوشیدند به جاى سوره مائده سوره اى دیگر و به جاى آیه«اکمال دین» آیه اى دیگر را آخرین سوره و آخرین آیه معرفى کنند .<ref>براء ابن عازب؛رجال کشی،ص ۴۴.فضائل القرآن(ابن ضریس) | با پژوهش درمنابع [[احاديث مرتبط با غدير|حدیث]]، فقه و [[مفسّرین|تفسیر]] به اين نتيجه مى رسیم كه سوره مائده آخرين سوره [[ارتباط غدیر با قرآن|قرآن]] است كه بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شده، و آيه {{قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُم...}}<ref>مائده/۳</ref> پس از نزول همه عقاید و فرایض آمده و ظاهراً به طور کلى، آخرین آیه اى است که نازل شده است. این به رغم تلاش هاى برخى صحابه است که کوشیدند به جاى سوره مائده سوره اى دیگر و به جاى آیه«اکمال دین» آیه اى دیگر را آخرین سوره و آخرین آیه معرفى کنند .<ref>براء ابن عازب؛رجال کشی،ص ۴۴.فضائل القرآن(ابن ضریس)؛ج ۱،ص۳۵. | ||
</ref> | </ref> | ||
| خط ۲۶: | خط ۲۶: | ||
عیسى بن عبدالله از پدرش و او از پدر خویش و او از على علیه السلام نقل مى کند که فرمود:«بخشى از قرآن بخش دیگر را نسخ مى کرد و این موضوع از امر رسول خداصلی الله علیه وآله به آخرین بخش نازل شده از قرآن بدست مى آمد. آخرین بخشى که نازل شد سوره مائده بود، و به این ترتیب هر آنچه را که پیش از آن(مغایر با آن) بود نسخ کرده است و خود ناسخى ندارد. این سوره در حالى بر پیامبرصلی الله علیه وآله نازل شد که او بر استر ابلق خود سوار بود؛ وحى بر او سنگین آمد به طورى که اَسترش از حرکت بازایستاد و شکمش آویزان شد چنانکه نزدیک بود به زمین بساید. پیامبرصلی الله علیه وآله از هوش رفت و دستش را بردوش«شیبة بن وهب جُمَحى» نهاد، تا اینکه این حالت از رسول خداصلی الله علیه وآله بر طرف شد، پس آنگاه سوره مائده را بر ما خواند و خود به آن عمل فرمود و ما نیز چنان کردیم.»<ref>تفسیر عیاشی؛ج۱،ص۲۸۸.تفسیر البرهان؛ج۱،ص۴۳۰.</ref> | عیسى بن عبدالله از پدرش و او از پدر خویش و او از على علیه السلام نقل مى کند که فرمود:«بخشى از قرآن بخش دیگر را نسخ مى کرد و این موضوع از امر رسول خداصلی الله علیه وآله به آخرین بخش نازل شده از قرآن بدست مى آمد. آخرین بخشى که نازل شد سوره مائده بود، و به این ترتیب هر آنچه را که پیش از آن(مغایر با آن) بود نسخ کرده است و خود ناسخى ندارد. این سوره در حالى بر پیامبرصلی الله علیه وآله نازل شد که او بر استر ابلق خود سوار بود؛ وحى بر او سنگین آمد به طورى که اَسترش از حرکت بازایستاد و شکمش آویزان شد چنانکه نزدیک بود به زمین بساید. پیامبرصلی الله علیه وآله از هوش رفت و دستش را بردوش«شیبة بن وهب جُمَحى» نهاد، تا اینکه این حالت از رسول خداصلی الله علیه وآله بر طرف شد، پس آنگاه سوره مائده را بر ما خواند و خود به آن عمل فرمود و ما نیز چنان کردیم.»<ref>تفسیر عیاشی؛ج۱،ص۲۸۸.تفسیر البرهان؛ج۱،ص۴۳۰.</ref> | ||
موضوع درباره وضو است و مقصود على علیه السلام این است که: در وضو مسح روى پاها واجب است و نه شستن دوپا، زیرا در سوره مائده به مسح امر شده و پیامبرصلی الله علیه وآله به آن عمل فرمود و مسلمانان نیز چنین کردند و این حکم نسخ نشده است. این حدیث در تفسیر«نورالثقلین» روایت شده است.<ref>تفسیر نور | موضوع درباره وضو است و مقصود على علیه السلام این است که: در وضو مسح روى پاها واجب است و نه شستن دوپا، زیرا در سوره مائده به مسح امر شده و پیامبرصلی الله علیه وآله به آن عمل فرمود و مسلمانان نیز چنین کردند و این حکم نسخ نشده است. این حدیث در تفسیر«نورالثقلین» روایت شده است.<ref>تفسیر نور الثقلین؛ص۸۲،ج۵،ص۴۴۷.</ref> | ||
'''۲ـ در «کافى »چنین روایت شده است:''' | '''۲ـ در «کافى »چنین روایت شده است:''' | ||
| خط ۵۵: | خط ۵۵: | ||
'''يک.'''درّالمنثور | '''يک.'''درّالمنثور | ||
سعید بن منصور و ابن منذر از ابومیسره نقل کرده اند که گفته است: آخرین سوره اى که نازل شده سوره مائده است و حاوى هفده فریضه است.<ref>درّالمنثور،ج۲،ص۲۵۲</ref> | سعید بن منصور و ابن منذر از ابومیسره نقل کرده اند که گفته است: آخرین سوره اى که نازل شده سوره مائده است و حاوى هفده فریضه است.<ref>درّالمنثور،ج۲،ص۲۵۲.</ref> | ||
'''دو.'''المحلّى: | '''دو.'''المحلّى: | ||
از طریق عایشه، امّ المؤمنین ـ رضى الله عنها ـ، براى ما روایت شده است که سوره مائده آخرین سوره اى است که نازل شده است، پس آنچه در آن حلال شده است حلال بشمارید و آنچه حرام گردیده است حرام بدارید، و این آیه در سوره مائده است پس توهّم منسوخ بودنش باطل است و از محکمات قرآن است.<ref> | از طریق عایشه، امّ المؤمنین ـ رضى الله عنها ـ، براى ما روایت شده است که سوره مائده آخرین سوره اى است که نازل شده است، پس آنچه در آن حلال شده است حلال بشمارید و آنچه حرام گردیده است حرام بدارید، و این آیه در سوره مائده است پس توهّم منسوخ بودنش باطل است و از محکمات قرآن است.<ref>المحلّی؛ج۹،ص۴۰۷.</ref> | ||
'''سه.'''المحلّى: | '''سه.'''المحلّى: | ||
…پس همانا این معارض است با آنچه ما از عایشه روایت کردیم از طریق ابن وهب، او از معاویة بن صالح، وى از جرى بن کلیب و او از جبیربن نفیر که گفت: عایشه ام المؤمنین از من پرسید: آیا سوره مائده را مى خوانى؟ گفتم آرى، گفت: بدان که این آخرین سوره اى است که فرود آمده پس آنچه را در آن حرام گردیده حرام بشمار.<ref>همان،ج۷،ص۳۸۹</ref> | …پس همانا این معارض است با آنچه ما از عایشه روایت کردیم از طریق ابن وهب، او از معاویة بن صالح، وى از جرى بن کلیب و او از جبیربن نفیر که گفت: عایشه ام المؤمنین از من پرسید: آیا سوره مائده را مى خوانى؟ گفتم آرى، گفت: بدان که این آخرین سوره اى است که فرود آمده پس آنچه را در آن حرام گردیده حرام بشمار.<ref>همان،ج۷،ص۳۸۹.</ref> | ||
'''چهار.''' و این حدیث را احمد بن حنبل در«مسندش»<ref>مسند احمد ابن | '''چهار.''' و این حدیث را احمد بن حنبل در«مسندش»<ref>مسند احمد ابن حنبل؛ج۶،ص۱۸۸.</ref>، و در«طبقات الحنابله»<ref>طبقات الحنابله؛ج۱،ص۴۲۷.</ref> روایت کرده و بیهقى در سنن خود از ابن نفیر، و همچنین از عبدالله بن عمرو روایت کرده است.<ref>سنن بیهقی؛ج۷،ص۱۷۲.</ref> | ||
'''پنج.'''حاکم در «مستدرک »این حدیث را نقل کرده درباره آن چنین مى گوید: | '''پنج.'''حاکم در «مستدرک »این حدیث را نقل کرده درباره آن چنین مى گوید: | ||
این حدیث طبق معیارهاى بخارى و مسلم حدیثى صحیح است(صحیح على شرط الشیخین)گرچه آن را نقل نکرده اند.<ref>المستدرک علی الصحیحین؛ج۲،ص۳۲۱</ref> | این حدیث طبق معیارهاى بخارى و مسلم حدیثى صحیح است(صحیح على شرط الشیخین)گرچه آن را نقل نکرده اند.<ref>المستدرک علی الصحیحین؛ج۲،ص۳۲۱.</ref> | ||
سپس از عبدالله بن عمرو روایت مى کند که آخرین سوره اى که نازل شد سوره مائده است. | سپس از عبدالله بن عمرو روایت مى کند که آخرین سوره اى که نازل شد سوره مائده است. | ||
| خط ۷۵: | خط ۷۵: | ||
و مى گوید: | و مى گوید: | ||
هذا حدیث صحیح على شرط الشیخین ولم یُخرجاه.<ref>همان،ج۳،ص۱۱۸،ح۴۵۷۶</ref> | هذا حدیث صحیح على شرط الشیخین ولم یُخرجاه.<ref>همان،ج۳،ص۱۱۸،ح۴۵۷۶.</ref> | ||
چنانچه خواهیم دید بخارى و مسلم به منظور مراعات کسانى که مدعى هستند آخرین سوره قرآن مائده نیست، این حدیث را نقل نکرده اند. | چنانچه خواهیم دید بخارى و مسلم به منظور مراعات کسانى که مدعى هستند آخرین سوره قرآن مائده نیست، این حدیث را نقل نکرده اند. | ||
| خط ۸۱: | خط ۸۱: | ||
'''شش.'''در «مجمع الزوائد» چنین مى خوانیم: | '''شش.'''در «مجمع الزوائد» چنین مى خوانیم: | ||
از ابن عباس نقل شده که گفت: نزد عمرسعد و عبدالله بن عمر سخن از مسح پاها به میان آمد، عمر سعد گفت: از تو مى آموزیم. آنگاه عبدالله بن عباس گفت: اى سعد ما انکار نمى کنیم که پیامبرصلى الله علیه و سلم مسح مى کرد، اما این مسح رسول خدا از هنگام نزول سوره مائده بود که همه چیز را تثبیت کرد و آخرین سوره اى از قرآن بود که فرو فرستاده شد،آیا نمى بینى که گفت:… پس هیچ کس سخنى نگفت.<ref>مجمع الزوائد؛ج۱،ص۲۵۶</ref> | از ابن عباس نقل شده که گفت: نزد عمرسعد و عبدالله بن عمر سخن از مسح پاها به میان آمد، عمر سعد گفت: از تو مى آموزیم. آنگاه عبدالله بن عباس گفت: اى سعد ما انکار نمى کنیم که پیامبرصلى الله علیه و سلم مسح مى کرد، اما این مسح رسول خدا از هنگام نزول سوره مائده بود که همه چیز را تثبیت کرد و آخرین سوره اى از قرآن بود که فرو فرستاده شد،آیا نمى بینى که گفت:… پس هیچ کس سخنى نگفت.<ref>مجمع الزوائد؛ج۱،ص۲۵۶.</ref> | ||
این حدیث را طبرانى در«المعجم الاوسط» روایت کرده<ref>همان</ref> و ابن ماجه نیز بخشى از آن را نقل کرده است.<ref>همان</ref> در مسند این حدیث«عُبیدبن عبیده تمّار» وجود دارد که ابن حبان در«الثّقات» از او یاد مى کند و او را غیر مألوف مى داند. | این حدیث را طبرانى در«المعجم الاوسط» روایت کرده<ref>همان.</ref> و ابن ماجه نیز بخشى از آن را نقل کرده است.<ref>همان.</ref> در مسند این حدیث«عُبیدبن عبیده تمّار» وجود دارد که ابن حبان در«الثّقات» از او یاد مى کند و او را غیر مألوف مى داند. | ||
هیثمى بر این رأى است که این روایت ضعیف است و ضعفش به وجود همین راوى، یعنى عبیدبن عبیده تمّار است که ابن حبان او را ثقه مى داند، اما وى روایاتى نامأنوس، یعنى مخالف با مقررات مذهب رسمى، نقل مى کند که مى گوید در وضو شستن پاها واجب است و اینکه سوره مائده آخرین سوره نازل شده نیست، بلکه سوره توبه چنین است! | هیثمى بر این رأى است که این روایت ضعیف است و ضعفش به وجود همین راوى، یعنى عبیدبن عبیده تمّار است که ابن حبان او را ثقه مى داند، اما وى روایاتى نامأنوس، یعنى مخالف با مقررات مذهب رسمى، نقل مى کند که مى گوید در وضو شستن پاها واجب است و اینکه سوره مائده آخرین سوره نازل شده نیست، بلکه سوره توبه چنین است! | ||
| خط ۸۹: | خط ۸۹: | ||
'''هفت.''' درّالمنثور:ابوعبید از ضمرة بن حبیب و عطیة بن قیس نقل کرده که گفته اند رسول خداصلى الله علیه وسلم فرمود: | '''هفت.''' درّالمنثور:ابوعبید از ضمرة بن حبیب و عطیة بن قیس نقل کرده که گفته اند رسول خداصلى الله علیه وسلم فرمود: | ||
مائده از آخرین سوره هاى قرآن است که نازل شده پس حلالش را حلال و حرامش را حرام بشمارید.<ref>درّالمنثور؛ج۲،ص۲۵۲</ref> | مائده از آخرین سوره هاى قرآن است که نازل شده پس حلالش را حلال و حرامش را حرام بشمارید.<ref>درّالمنثور؛ج۲،ص۲۵۲.</ref> | ||
کلمه «مِن»، که تنها در این روایت آمده است، این تردید را ایجاد مى کند که گویا راوى، این کلمه را براى سازش میان واقع و آنچه که حکومت مى طلبیده افزوده است و بعد مشهور گردیده است. | کلمه «مِن»، که تنها در این روایت آمده است، این تردید را ایجاد مى کند که گویا راوى، این کلمه را براى سازش میان واقع و آنچه که حکومت مى طلبیده افزوده است و بعد مشهور گردیده است. | ||
'''هشت.'''در تفسیر«تبیان» آمده است که عبدالله بن عمر مى گویدآخرین سوره اى که نازل گردیده سوره مائده است.<ref>تفسیر تبیان؛ج۳،ص۴۱۳</ref> | '''هشت.'''در تفسیر«تبیان» آمده است که عبدالله بن عمر مى گویدآخرین سوره اى که نازل گردیده سوره مائده است.<ref>تفسیر تبیان؛ج۳،ص۴۱۳.</ref> | ||
''' | '''نُه.''' در«الغدیر» چنین آمده است: ابن کثیر از احمد و حاکم و نسایى از عایشه این گونه نقل مى کند: | ||
به تحقیق مائده آخرین سوره اى است که نازل شد.<ref>الغدیر؛ج۱،ص۲۸۸.</ref> | |||
از مجموع آنچه گذشت روشن مى گردد که آنچه نزد اهل بیت علیهم السلام مورد وفاق است این است که آخرین سوره نازل شده، مائده است، و این نظر مورد تأیید روایات صحیح وفراوانى در منابع اهل سنت است.بلکه مى توان گفت آیه{{قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ…}} به خودى خود دلالت کافى دارد بر این که آخرین آیه نازل شده است؛ زیرا تصریح دارد بر اینکه نزول تشریع با این آیه تمام گردیده، و پس از آن تشریعى نازل نشده است، همان گونه که در روایت امام باقرعلیه السلام آمده، و چنانکه در روایت طبرى و بیهقى و قول سدى خواهد آمد. | از مجموع آنچه گذشت روشن مى گردد که آنچه نزد اهل بیت علیهم السلام مورد وفاق است این است که آخرین سوره نازل شده، مائده است، و این نظر مورد تأیید روایات صحیح وفراوانى در منابع اهل سنت است.بلکه مى توان گفت آیه{{قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ…}}<ref>مائده/۳</ref> به خودى خود دلالت کافى دارد بر این که آخرین آیه نازل شده است؛ زیرا تصریح دارد بر اینکه نزول تشریع با این آیه تمام گردیده، و پس از آن تشریعى نازل نشده است، همان گونه که در روایت امام باقرعلیه السلام آمده، و چنانکه در روایت طبرى و بیهقى و قول سدى خواهد آمد. | ||
===== ج)نظرهاى مخالف و متناقض ===== | ===== ج)نظرهاى مخالف و متناقض ===== | ||