پرش به محتوا

واکاوی مفهومی و مصداقی آیه تبلیغ بر اساس دلالت سیاق: تفاوت میان نسخه‌ها

بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۱۷: خط ۱۷:
آیة ۶۷سورة مائده که بـه «آیـة تـبلیغ‌» موسوم شده است، در تفاسیر شیعه و اهل سنت مـورد بـررسی و بحث‌های مفصّل قرار گرفته است:{{متن عربی|يا أَيُّهَا الرَّسُولُ‌ بَلِّغْ‌ ما‌ أُنْزِلَ إِلَيْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسـالَتَهُ‌ وَ‌ اللّهـُ يَعـْصِمُکَ مِنَ النّاسِ إِنَّ اللّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْکافِرينَ}}. در مورد این آیـه در غالب‌ جزئیات‌ در‌ میان تمامی تفاسیر وحدت نظر به چشم می‏خورد. اما مهم‌ترین موضوع در‌ تفسیر‌ آیة‌ تبلیغ، مشخص کـردن مـصداق «{{قرآن|مـا أُنْزِلَ إِلَيْکَ مِنْ رَبِّک}}؛ آنچه از جانب ربّ تو‌ بر‌ تو‌ نـازل شـده» می‏باشد و در این مورد تفاسیر شیعه و سنّی در تقابل با یکدیگر قرار‌ دارند‌. مصداق «{{قرآن|ما أُنْزِلَ إِلَيْکَ مـِنْ رَبـِّک}}از آن جـهت حائز اهمیت بسیار است‌ که‌ در‌ این آیه، ابلاغ آن هم‌سنگ با ابلاغ تـمام رسـالت رسـول خدا(ص) شمرده شده است‌.
آیة ۶۷سورة مائده که بـه «آیـة تـبلیغ‌» موسوم شده است، در تفاسیر شیعه و اهل سنت مـورد بـررسی و بحث‌های مفصّل قرار گرفته است:{{متن عربی|يا أَيُّهَا الرَّسُولُ‌ بَلِّغْ‌ ما‌ أُنْزِلَ إِلَيْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسـالَتَهُ‌ وَ‌ اللّهـُ يَعـْصِمُکَ مِنَ النّاسِ إِنَّ اللّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْکافِرينَ}}. در مورد این آیـه در غالب‌ جزئیات‌ در‌ میان تمامی تفاسیر وحدت نظر به چشم می‏خورد. اما مهم‌ترین موضوع در‌ تفسیر‌ آیة‌ تبلیغ، مشخص کـردن مـصداق «{{قرآن|مـا أُنْزِلَ إِلَيْکَ مِنْ رَبِّک}}؛ آنچه از جانب ربّ تو‌ بر‌ تو‌ نـازل شـده» می‏باشد و در این مورد تفاسیر شیعه و سنّی در تقابل با یکدیگر قرار‌ دارند‌. مصداق «{{قرآن|ما أُنْزِلَ إِلَيْکَ مـِنْ رَبـِّک}}از آن جـهت حائز اهمیت بسیار است‌ که‌ در‌ این آیه، ابلاغ آن هم‌سنگ با ابلاغ تـمام رسـالت رسـول خدا(ص) شمرده شده است‌.


محققان‌ شیعه با ضمیمه کردن روایات متواتر موجود در منابع فـریقین در شـأن نـزول‌ این‌ آیه‌ به مضمون خود آیه، آنچه نازل شده است را مرتبط با ولایت امـیر مـؤمنان علی‌علیه السلام پس‌ از رسول بزرگوار اسلام(ص) می‌دانند (طبرسی، 1372، ج3، ص344 ؛ مغنیه، 1424، ج3، ص97؛ طباطبایی‌، 1417‌، ج6، ص69‌). انديشمندان اماميه اتفاق نـظر دارنـد کـه اين آيه کـريمه، دربـاره جریان غدير نازل شده است‌.
محققان‌ شیعه با ضمیمه کردن روایات متواتر موجود در منابع فـریقین در شـأن نـزول‌ این‌ آیه‌ به مضمون خود آیه، آنچه نازل شده است را مرتبط با ولایت امـیر مـؤمنان علی‌علیه السلام پس‌ از رسول بزرگوار اسلام(ص) می‌دانند <ref>طبرسی، ۱۳۷۲، ج۳، ص۳۴۴ ؛ مغنیه، ۱۴۲۴، ج۳، ص۹۷؛ طباطبایی‌، ۱۴۱۷‌، ج۶، ص۶۹‌</ref>. انديشمندان اماميه اتفاق نـظر دارنـد کـه اين آيه کـريمه، دربـاره جریان غدير نازل شده است‌.


در‌ مقابل‌ اهل سنّت اگر چه به روایـات مـربوط به نزول این آیه در‌ غدیر‌ خم اشاره می‌کنند (سیوطی، 1404، ج‏2، ص298؛ حسيني ميلاني، بـي‌تا، ج1، ص204)، در تـعیین مـصداق{{قرآن|ما أُنْزِلَ‌ إِلَیْک‌ مِنْ رَبِّک}} با شیعه مخالفند. ریشة این مخالفت‌ها و طرح احتمالات دیگر در‌ ایـن‌ مـورد را می‌توان در دو دسته خلاصه‌ کرد‌:
در‌ مقابل‌ اهل سنّت اگر چه به روایـات مـربوط به نزول این آیه در‌ غدیر‌ خم اشاره می‌کنند<ref>سیوطی، ۱۴۰۴، ج‏۲، ص۲۹۸؛ حسيني ميلاني، بـي‌تا، ج۱، ص۲۰۴</ref>، در تـعیین مـصداق{{قرآن|ما أُنْزِلَ‌ إِلَیْک‌ مِنْ رَبِّک}} با شیعه مخالفند. ریشة این مخالفت‌ها و طرح احتمالات دیگر در‌ ایـن‌ مـورد را می‌توان در دو دسته خلاصه‌ کرد‌:


دستة‌ اول: برخی روایات (به عنوان نمونه: طبری‌، 1412‌، ج6، ص98، فـخر رازی، 1421، ج12، ص399، سـیوطی، 1404، ج2، ص298)؛
'''دسته اول:''' برخی روایات<ref>به عنوان نمونه: طبری‌، ۱۴۱۲‌، ج۶، ص۹۸، فـخر رازی، ۱۴۲۱، ج۱۲، ص۳۹۹، سـیوطی، ۱۴۰۴، ج۲، ص۲۹۸</ref>


دسـتة دوم: سیاق آیات‌. فخر‌ رازی و به تبع وی آلوسی‌، وحدت‌ سیاق را‌ محکم‌ترین‌ دلیل‌ برای مخالفت با نظر شـیعه در‌ مـورد‌ آیـة تبلیغ می‏دانند (فخر رازی، 1421، ج12، ص401، آلوسی، 1415، ج3، ص335).
'''دسـته دوم:''' سیاق آیات‌. فخر‌ رازی و به تبع وی آلوسی‌، وحدت‌ سیاق را‌ محکم‌ترین‌ دلیل‌ برای مخالفت با نظر شـیعه در‌ مـورد‌ آیـة تبلیغ می‏دانند<ref>فخر رازی، ۱۴۲۱، ج۱۲، ص۴۰۱، آلوسی، ۱۴۱۵، ج۳، ص۳۳۵.</ref>


علامة‌ طباطبایی‌ به این تشکیک‌ها چنین پاسخ مـی‌دهد‌:
علامة‌ طباطبایی‌ به این تشکیک‌ها چنین پاسخ مـی‌دهد‌:


«در دسـتة اول، روایات‌ نقل‌ شده در تفاسیر اهل سنت‌، ضعیف‌ السند هستند و به هر حال چه از حیث سند و چـه از جـهت دلالت‌، به‌ هیچ وجه یارای مقابله با‌ روایاتی‌ که‌ آیة تبلیغ را‌ مـربوط‌ بـه ماجرای غدیر خم‌ می‌دانند‌، ندارند» (طباطبایی، 1417، ج6، ص57).
«در دسـتة اول، روایات‌ نقل‌ شده در تفاسیر اهل سنت‌، ضعیف‌ السند هستند و به هر حال چه از حیث سند و چـه از جـهت دلالت‌، به‌ هیچ وجه یارای مقابله با‌ روایاتی‌ که‌ آیه تبلیغ را‌ مـربوط‌ بـه ماجرای غدیر خم‌ می‌دانند‌، ندارند»<ref>طباطبایی، ۱۴۱۷، ج۶، ص۵۷.</ref>((مطالعات قرآن و حدیث))<ref>پاییز و زمستان ۱۳۹۷ - شماره ۲۳ صفحه ۲۹۹</ref>
----عـلاوه بـر ایـن علامة طباطبایی بر اساس شواهد تاریخی و سـیاق‌ خـود‌ آیه، دلایل بسیار ارزشمندی برای اثبات‌ بی‌اعتباری‌ این احتمالات‌ مطرح‌ می‌کند‌. نکاتی کـه ایـشان با‌ توجه به آنها تـنها مـصداق صحیح بـرای آیـة تـبلیغ را ولایت امیر المؤمنین معرفی می‌کند‌، بـه‌ اخـتصار عبارتند از:


مطالعات قرآن و حدیث » پاییز و زمستان 1397 - شماره 23 (صفحه 299)
1ـ با توجه به‌ زمان‌ نزول‌ آیه‌ و شرایط‌ سیاسی اهل کتاب‌ در‌ آن زمـان، امـر مورد نظر مربوط به اهل کـتاب نیست.  
----عـلاوه بـر ایـن علامة طباطبایی بر اساس شواهد تاریخی و سـیاق‌ خـود‌ آیه، دلایل بسیار ارزشمندی برای اثبات‌ بی‌اعتباری‌ این احتمالات‌ مطرح‌ می‌کند‌. نکاتی کـه ایـشان با‌ توجه به آنها تـنها مـصداق صحیح بـرای آیـة تـبلیغ را ولایت امیر المؤمنین معرفی می‌کند‌، بـه‌ اخـتصار عبارتند از: 1ـ با توجه به‌ زمان‌ نزول‌ آیه‌ و شرایط‌ سیاسی اهل کتاب‌ در‌ آن زمـان، امـر مورد نظر مربوط به اهل کـتاب نیست؛ 2ـ با توجه بـه ویـژگی‌های رسول خدا‌ (ص) بیم‌ ایشان‌ هـرگز نـمی‌تواند مربوط به مسأله‌ای شخصی باشد‌، بلکه‌ مربوط‌ به‌ دین‌ خداست‌؛ 3ـ اين احتمال كه آيه در اوايل بعثت نـازل شـده و مراد از «ما انزل» مجموع دين بـاشد مـردود اسـت؛ 4ـ اینکه «ما انـزل» را تـمام دین تا آن زمان‌ بـدانیم، مـستلزم لغویت کلام است؛ 5ـ روایات صحیح متعدد فریقین در شأن نزول آیه دلالت بر این دارد که «مـا انـزل» مربوط به ولایت علی بن ابـی طـالب علیه السلام است (طـباطبایی، 1417‌، ج6، ص42‌-64).


امـا در پاسـخ به استدلال دوم یعنی سـیاق آیات، که مهم‌ترین استدلال اهل سنت است، مفسران شیعه از اساس در حجیت سیاق در چنین مواردی تـشکیک کـرده‌اند. ایشان‌ بر‌ این باورند که آیـة تـبلیغ بـاید مـستقل از آیـات قبل و بعد از خـود تـفسیر شود، چرا که نمی‏توان بین ظاهر آیه با مفاد‌ آیات‌ قبل و بعد آن ارتباط معنایی‌ برقرار‌ کـرد (طـبرسی، 1372، ج3، ص344؛ مـغنیه، 1424، ج3، ص97؛ طباطبایی، 1417، ج6، ص69).
با توجه بـه ویـژگی‌های رسول خدا‌ (ص) بیم‌ ایشان‌ هـرگز نـمی‌تواند مربوط به مسأله‌ای شخصی باشد‌، بلکه‌ مربوط‌ به‌ دین‌ خداست‌.


علامة طباطبایی با توجه به ایـنکه ایـن آیـه و بـلکه تـمامی آیـات سورة مائده جزو‌ آخرین‌ آیات نازل شده بر‌ رسول‌ خدا (ص) هستند و در زمان نزول این آیه یهود و نصارا چندان قدرتی ندارند، پیش از آنکه وارد تفسیر آیه شود، تصریح مـی‌کند که این آیه نمی‌تواند از جهت معنایی با آیات‌ قبل‌ و بعد از خودش یکسان باشد. چرا که اگر آیه را متصل به دو آیة قبل و بعد از آن بدانیم، باید آنچه در آیة تبلیغ به رسول خـدا (ص) امـر شده است‌ را‌ امری مرتبط‌ با اهل کتاب در نظر بگیریم و بگوییم ایشان امر به تبلیغ آیة بعدی شده‌اند که عبارت است‌ از:{{قرآن|قُلْ يا أَهْلَ الْکِتابِ لَسْتُمْ عَلي شَيْ‏ءٍ حَتّي تُقيمُوا التـَّوْراةَ‌ وَ‌ اْلإِنـْجيلَ‌ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لَيَزيدَنَّ کَثيرًا مِنْهُمْ ما أُنْزِلَ إِلَيْکَ مِنْ رَبِّکَ طُغْيانًا وَ ‌‌کُفْرًا‌ فَلا تَأْسَ عَلَي الْقَوْمِ الْکافِرينَ}}(مائده: 68). در حالی کـه ایـن موضوع با‌ سیاق‌ خود‌ آیـة تـبلیغ که بنا بر آن نگرانی حضرت از جانب «الناس» است، سازگاری ندارد. چون‌ در آن زمان شرایط اهل کتاب به گونه‌ای نیست که چنین خطری از‌ ناحیة آنها احـساس گـردد‌ (طباطبایی‌، 1417، ج6، ص42ـ43).
3ـ اين احتمال كه آيه در اوايل بعثت نـازل شـده و مراد از «ما انزل» مجموع دين بـاشد مـردود اسـت.


اگرچه استدلال صـاحب المـیزان در مورد مصداق «ما انزل» در آیة تبلیغ کامل به نظر می‌رسد، دو سؤال اساسی در این مورد وجود دارد:
4ـ اینکه «ما انـزل» را تـمام دین تا آن زمان‌ بـدانیم، مـستلزم لغویت کلام است.


مطالعات قرآن و حدیث » پاییز و زمستان 1397 - شماره 23 (صفحه 300)
5ـ روایات صحیح متعدد فریقین در شأن نزول آیه دلالت بر این دارد که «مـا انـزل» مربوط به ولایت علی بن ابـی طـالب علیه السلام است.<ref>طـباطبایی، ۱۴۱۷‌، ج۶، ص۴۲‌-۶۴</ref>
----اول اینکه چرا ظاهر‌ آیه مطلق و کلّی است، در حالی که موضوعی خاص مورد نظر است؟ آیا قـرآن بـه موضوعی که باید ابلاغ شود اشاره نمی‌کند و تنها از طریق قرائن خارج از متن می‌توان به آن‌ پی‌ برد؟


دوم اینکه چرا این آیه باید در بین آیات مربوط به اهل کتاب قرار بگیرد؟ آیا ایـن چـینش را باید بـدون حکمت تلقی کنیم و از مواردی بدانیم که چینش آیات به‌ امر‌ رسول خدا (ص) انجام نشده است؟ این در حالی اسـت که غالب محققین به چینش آیات سور قرآن در زمان حیات رسـول خـدا (ص) اعـتقاد دارند (در منابع اهل سنت ر.ک: زرکشي، 1408‌، ج1، ص38‌ و 237‌ـ239 و 256؛ عسقلانی، بی‌تا، صص9ـ10؛ سيوطي، 1363، ج1، صص209‌ـ213‌، و در منابع شـيعه ر.ک: طبرسی، 1372، ج1، ص110؛ شرف الدین، 1417، ص166؛ خـويي، 1392، صـص‌ ‌323ـ325‌؛ طـباطبایی‌، 1417‌، ج1، ص27؛ رامیار، 1362، ص281؛ حجتـی‌، 1360‌، صص‌231ـ232).
امـا در پاسـخ به استدلال دوم یعنی سـیاق آیات، که مهم‌ترین استدلال اهل سنت است، مفسران شیعه از اساس در حجیت سیاق در چنین مواردی تـشکیک کـرده‌اند. ایشان‌ بر‌ این باورند که آیـة تـبلیغ بـاید مـستقل از آیـات قبل و بعد از خـود تـفسیر شود، چرا که نمی‏توان بین ظاهر آیه با مفاد‌ آیات‌ قبل و بعد آن ارتباط معنایی‌ برقرار‌ کـرد.<ref>طـبرسی، ۱۳۷۲، ج۳، ص۳۴۴؛ مـغنیه، ۱۴۲۴، ج۳، ص۹۷؛ طباطبایی، ۱۴۱۷، ج۶، ص۶۹.</ref>


مقالة حاضر قصد دارد با تبیین سیاق آیات شامل آیة 67 سـورة مـائده، نـشان دهد با فرض پیوستگی و انسجام‌ معنایی‌ آیات‌، مصداق «ما أُنْزِلَ إِلَیْک مِنْ رَبِّک» در این‌ آیـه‌ همان است که در تفاسیر شیعه ذکر شده است. بلکه چه بسا بتوان سـیاق آیات را در کنار دلایل‌ مـتعدد‌ دیـگری‌ که پیش از این بیان شده، یکی از محکم‌ترین ادلّه‌ برای اثبات حقانیت تفاسیر شیعه در مورد این آیه دانست.
علامة طباطبایی با توجه به ایـنکه ایـن آیـه و بـلکه تـمامی آیـات سورة مائده جزو‌ آخرین‌ آیات نازل شده بر‌ رسول‌ خدا (ص) هستند و در زمان نزول این آیه یهود و نصارا چندان قدرتی ندارند، پیش از آنکه وارد تفسیر آیه شود، تصریح مـی‌کند که این آیه نمی‌تواند از جهت معنایی با آیات‌ قبل‌ و بعد از خودش یکسان باشد. چرا که اگر آیه را متصل به دو آیه قبل و بعد از آن بدانیم، باید آنچه در آیة تبلیغ به رسول خـدا (ص) امـر شده است‌ را‌ امری مرتبط‌ با اهل کتاب در نظر بگیریم و بگوییم ایشان امر به تبلیغ آیه بعدی شده‌اند که عبارت است‌ از:{{قرآن|قُلْ يا أَهْلَ الْکِتابِ لَسْتُمْ عَلي شَيْ‏ءٍ حَتّي تُقيمُوا التـَّوْراةَ‌ وَ‌ اْلإِنـْجيلَ‌ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لَيَزيدَنَّ کَثيرًا مِنْهُمْ ما أُنْزِلَ إِلَيْکَ مِنْ رَبِّکَ طُغْيانًا وَ ‌‌کُفْرًا‌ فَلا تَأْسَ عَلَي الْقَوْمِ الْکافِرينَ}}<ref>مائده/۶۸</ref>. در حالی کـه ایـن موضوع با‌ سیاق‌ خود‌ آیـة تـبلیغ که بنا بر آن نگرانی حضرت از جانب «الناس» است، سازگاری ندارد. چون‌ در آن زمان شرایط اهل کتاب به گونه‌ای نیست که چنین خطری از‌ ناحیة آنها احـساس گـردد‌.<ref>طباطبایی‌، ۱۴۱۷، ج۶، ص۴۲ـ۴۳</ref>
 
اگرچه استدلال صـاحب المـیزان در مورد مصداق «ما انزل» در آیة تبلیغ کامل به نظر می‌رسد، دو سؤال اساسی در این مورد وجود دارد.((مطالعات قرآن و حدیث))<ref>پاییز و زمستان ۱۳۹۷ - شماره ۲۳ صفحه ۳۰۰</ref>
----'''اول:''' اینکه چرا ظاهر‌ آیه مطلق و کلّی است، در حالی که موضوعی خاص مورد نظر است؟ آیا قـرآن بـه موضوعی که باید ابلاغ شود اشاره نمی‌کند و تنها از طریق قرائن خارج از متن می‌توان به آن‌ پی‌ برد؟
 
'''دوم:''' اینکه چرا این آیه باید در بین آیات مربوط به اهل کتاب قرار بگیرد؟ آیا ایـن چـینش را باید بـدون حکمت تلقی کنیم و از مواردی بدانیم که چینش آیات به‌ امر‌ رسول خدا (ص) انجام نشده است؟ این در حالی اسـت که غالب محققین به چینش آیات سور قرآن در زمان حیات رسـول خـدا (ص) اعـتقاد دارند.<ref>در منابع اهل سنت ر.ک: زرکشي، ۱۴۰۸‌، ج۱، ص۳۸‌ و ۲۳۷‌ـ۲۳۹ و ۲۵۶؛ عسقلانی، بی‌تا، صص۹ـ۱۰؛ سيوطي، ۱۳۶۳، ج۱، صص۲۰۹‌ـ۲۱۳‌، و در منابع شـيعه ر.ک: طبرسی، ۱۳۷۲، ج۱، ص۱۱۰؛ شرف الدین، ۱۴۱۷، ص۱۶۶؛ خـويي، ۱۳۹۲، صـص‌ ‌۳۲۳ـ۳۲۵‌؛ طـباطبایی‌، ۱۴۱۷‌، ج۱، ص۲۷؛ رامیار، ۱۳۶۲، ص۲۸۱؛ حجتـی‌، ۱۳۶۰‌، صص‌۲۳۱ـ۲۳۲.</ref>
 
مقالة حاضر قصد دارد با تبیین سیاق آیات شامل آیه۶۷ سـوره مـائده، نـشان دهد با فرض پیوستگی و انسجام‌ معنایی‌ آیات‌، مصداق «ما أُنْزِلَ إِلَیْک مِنْ رَبِّک» در این‌ آیـه‌ همان است که در تفاسیر شیعه ذکر شده است. بلکه چه بسا بتوان سـیاق آیات را در کنار دلایل‌ مـتعدد‌ دیـگری‌ که پیش از این بیان شده، یکی از محکم‌ترین ادلّه‌ برای اثبات حقانیت تفاسیر شیعه در مورد این آیه دانست.


بنابراین این نوشتار درصدد بررسی شواهد تاریخی یا‌ روایات‌ ذیل‌ آیات، چه از جهت سـند و چه از نظر دلالت، نیست؛ چرا‌ که‌ پیش از این در این موارد بحث‌های مفصلی انجام شده است. بلکه پس از بیان اقوال‌، سعی‌ شده‌ است با تکیه بر انسجام معنایی آیات، فضای کلّی کلام مشخص شـود‌ و بـر‌ این‌ اساس مفاهیم موجود در آیات تبیین گردد. پس از تبیین دقیق مفاهیم درون آیات‌ تطبیق‌ آن‌ بر مصادیق خارجی بسیار آسان خواهد بود.
بنابراین این نوشتار درصدد بررسی شواهد تاریخی یا‌ روایات‌ ذیل‌ آیات، چه از جهت سـند و چه از نظر دلالت، نیست؛ چرا‌ که‌ پیش از این در این موارد بحث‌های مفصلی انجام شده است. بلکه پس از بیان اقوال‌، سعی‌ شده‌ است با تکیه بر انسجام معنایی آیات، فضای کلّی کلام مشخص شـود‌ و بـر‌ این‌ اساس مفاهیم موجود در آیات تبیین گردد. پس از تبیین دقیق مفاهیم درون آیات‌ تطبیق‌ آن‌ بر مصادیق خارجی بسیار آسان خواهد بود.