رویکردی نو به حدیث غدیر (نقدی بر اندیشه‌های ابن حزم و ابن تیمیه): تفاوت میان نسخه‌ها

* معرفی راویان حدیث.

* دلالت‌های حدیث غدیر بر امامت مطلق حضرت علی علیه السلام.

* پاسخ به شبهة دهلوی و تفتازانی مبنی بر این که واژة «مولی» در معنای «اولی [=سزاوارتر]» به کار نمی‌رود و….

 

 

بسیاری از مفسران گواهی دادهاند که این آیه در شأن امام علی۷ نازل شده و آن حضرت مصداق بارز این آیه است.

«نزلت هذه الآیة: (یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَبِّکَ). فی علی بن أبی طالب»، (رازی، ابن ابی حاتم، تحقیق: اسعد محمد خطیب، ج۴، ص۱۱۲۷).

 

ابن ابی حاتم در مقدمة تفسیر خود افزوده است: «من مقید بودم در تفسیر خود، تنها از روایاتی استفاده کنم که صحیحترین سندها را دارند.»

وی می‌نویسد: «تلاش کردم تا این تفسیر را با روایاتی که صحیحترین سند و استوارترین و متقنترین متنها را دارند، تألیف کنم.»، (همان، ج۱، ص۱۴)

ابن تیمیه نیز اذعان میکندکه تفسیر ابن ابی حاتم مشتمل بر نقل قولهای بسیار مطمئن و قابل اعتماد است. وی می‌گوید:

«به اجماع اهل حدیث و بزرگان تفسیر که مطالب خود را با سندهای معروف نقل می‌کنند مانند تفسیر ابن جریج و سعید بن ابی عروبه و…، ابن ابی حاتم و علمای بزرگ دیگری، در اسلام به راستگویی شهره هستند و کتب تفسیری آنان مشتمل بر نقل قولهایی است که در علم تفسیر قابل اعتماد است.» (ابن تیمیه، تحقیق: د. محمد رشاد سالم، ج۷، صص ۱۷۹–۱۷۸، چاپ اول ـ ۱۴۰۶ق)

از دیگر دلایل اهمیت فراوان این حدیث، اهتمام و توجه ویژة پیامبرخدا۹، بزرگان صحابه و علما به این حدیث شریف است. این توجه به گونهای است که شمار راویان این حدیث در بین صحابه از مرز صد و بیست صحابی مرد و زن تجاور می‌کند. شاید بتوان گفت در مجموعة احادیث شریف نبوی هیچ حدیث دیگری وجود ندارد که این تعداد صحابی، آن را نقل کرده باشند. افزون بر این که پیامبر۹ این حدیث را در خانة خویش یا در مسجد ویا در جمع اندکی از صحابه به زبان نیاوردهاند؛ بلکه این بانگ بلند و رسا در جمع زیادی از مسلمانان بلند شد. تعداد آنها به حدی زیاد بود که در سرتاسر مدینه نمی‌گنجیدند؛ گویی صحرای مدینه، آکنده از این جمعیت بیشمار است! اجتماعی که بدون شک در طول تاریخ عصر نبوّت، گستردهترین اجتماع اسلامی قلمداد می‌شد.

ـ نقل سخن ابن حزم و ابن تیمیه در تضعیف حدیث غدیر.

ـ دلایلی خِرَدپسند برای اثبات صحت این حدیث.

 

ـ دلالتهای حدیث غدیر بر امامتِ مطلق حضرت علی۷

ـ پاسخ به شبهة دهلوی و تفتازانی مبنی بر این که واژة «مولی» در معنای «أولی [= سزاوارتر]» به کار نمی‌رود.

ـ خلاصه و نتیجهگیری پژوهش.

تضعیف حدیث غدیر از سوی ابن حزم و ابن تیمیه؛ ابن حزم می‌نویسد:

«اما این سخن پیامبر مَن کُنتُ مَولاَهُ فَعَلِیٌّ مَولاَهُ به هیچ روی از طریق راویانِ حدیثِ ثقه، صحیح نیست!»، (ابن تیمیه از ابن حزم، ج۷، ص۳۲۰، چاپ اول، ۱۴۰۶ق).

«اما حدیث «مَن کُنتُ مَولاَهُ فَعَلِیٌّ مَولاَهُ» در صحاح وجود ندارد؛ گرچه برخی از اهل علم آن را نقل کردهاند و مردم در صحت آن اختلاف دارند. اما این سخن پیامبرخدا۹ یعنی «اللهمّ وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله»، به اتفاق نظر حدیث شناسان، کذب و دروغ است!» (همان، ج۷، ص ۳۱۹).

پیش از آنکه ببینیم حدیث شناسان در این باره چه گفتهاند، به ذکر دلیلی برای این حدیث می‌پردازیم که با نوع حوادث آن زمان تناسب دارد. در ادامه نیز به ذکر سندهایی برای تعداد حاضران در این واقعة بزرگ اقدام خواهیم کرد.

 

برخی از دلایل که برای این حدیث گفتهاند:

از بریده نقل شده است که گفت: «غزوت مع علی الیمن فرأیت منه جفوة فلما قدمت علی رسول‌الله ـ صلی الله علیه ]وآله[و سلّم ـ ذکرت علیاً فتنقصته...]فرأیت وجه رسول‌الله یتغیر، فقال[ : یا بریدة، أ لست أولی المؤمنین من أنفسهم...» (ابن کثیر، ج۴ ، ص ۴۱۵).

«با علی(۷) در یمن، در غزوه بودیم، در آنجا از وی خشونت و بدرفتاری دیدم. هنگامی که نزد رسول‌الله۹ رسیدم از این کار علی یاد کردم و از شأن او کاستم، دیدم که چهرة پیامبر برافروخته شد، آنگاه فرمود: آیا من نسبت به مؤمنان ولایت ندارم؟ گفتم: همین‌طور است ای فرستادة خدا، فرمود: هر آنکس را که من مولای اویم، پس از من علی مولای اوست...».

پذیرش این دلیل برای هر عاقلی ممکن نیست. آیا عقل آدمی می­پذیرد که پیامبر۹ این همایش سترگ و بی‌سابقه را به پا کرد تا به مردم بگویدکه بُرَیده امام علی۷ را آزرده خاطر کرد! و این حدیث را با این ساختار و مضمون فرمود تا به نوعی، ظلمی را که به ایشان رفته جبران کند؟! آیا جا نداشت آن جمع بی­شمار از مسلمانان ـ که تعداد آن­ها طبق نظر سبط ابن جوزی صد و بیست هزار نفر تخمین زده می­شد ـ  به پیامبر۹ اعتراض کنند که به خاطر یک دلیل و اتفاق ساده، چرا آن همه جمعیت را متوقف کردند؟! امکان داشت که به آن حضرت بگویند: می­توانستید این موضوع را در مدینه به ما بگویید!

 

بی تردید دلیل مهمی­که باعث می­شود پیامبرخدا این سختی و رنج را به جان بخرد و تعداد قابل توجهی از مسلمانان را در صحرایی خشک و تفتیده گرد هم­ آورد، موضوع و قضیة با اهمیتی است و آن چیزی جز اجرای امر الهی که در آیة شریفة زیر ابلاغ شده، نیست؛ (یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاس‏) (مائده : ۶۷)

تأمل و تدبّر در عبارت «فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ» و در پی آن، دقت در این بخش از کلام پیامبرخدا۹ که فرمودند: «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ‏»، هر انسان خردورزی را به این نتیجه می­رساند که دلیل اصلی این گردهماییِ بی­سابقه در تاریخ صدر اسلام، تنها می­تواند انتصاب حضرت علی۷ به ولایت و امامت باشد.

فخر رازی ـ که نظر وی را در تفسیرش اندکی پیشتر ذکر کردیم ـ  بعد از این که نظرات مختلف را دربارة شأنِ نزولِ این آیه ذکر می­کند، می­نویسد:

«العاشر: نزلت الآیة فی فضل علی بن أبی طالب علیه السلام، ولمّا نزلت هذه الآیة أخذ بیده وقال : من کنت مولاه فعلیّ مولاه، الّلهم وال من والاه وعاد من عاداه، فلقیه عمر ـ رضی الله عنه ـ فقال: هنیئاً لک یا ابن طالب أصبحت مولای ومولی کل مؤمن ومؤمنة، وهو قول ابن عباس والبراء بن عازب و محمد بن علی»، (فخر رازی، ج۱۲، ص۴۲، ۱۴۲۱ق.)

«دهم؛ این آِیه در فضیلت علی بن ابی طالب نازل شده است. هنگامی که این آیه نازل شد، پیامبرخدا۹ دست علی ابن ابی طالب را گرفت و فرمود: هرآنکس را که تا کنون من سرپرست و مولای او بوده­ام، اکنون علی مولا و سرپرست او است. خداوندگارا ! دوستان او را دوست بدار و دشمنانش را دشمن شمار! هنگامی که عمر ـ رضی الله عنه ـ علی بن ابی طالب را دید، به ایشان گفت: ای پسر ابوطالب! گوارای وجود تو باشد، اکنون تو سرپرست من و سرپرست همة مردان و زنان مؤمن شده­ای! ابن عباس، براء بن عازب و محمدبن علی نیز همین نظر را دارند.»

البته معنای این آیه با هیچ‌یک از دلایل دیگری که ذکر شد، مناسبت ندارد و تنها دلیلی که معنای آیه را کامل می­کند، همین نظر اخیر است؛ زیرا با دقت در بافت آیة (وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمٰا بَلَّغْتَ رِسٰالَتَهُ) متوجه می­شویم که سخن از موضوعی بسیار سترگ و مهم در میان است؛ موضوعی که عدم ابلاغ آن، برابر با عدم ابلاغ همة رسالت پیامبر۹ است!

پر واضح است که پیامبر۹ از خزانة علم الهی خویش، این حج را آخرین روزهای زندگی پربار خویش می­دانستند. ایشان از حوادثِ آخرین لحظاتِ زندگی خویش به خوبی آگاه بودند و چاره­ای نداشتند تا چراغ هدایتی برای آیندة امت خویش بیافروزند؛ از این رو، فرمان الهی در غدیر صادر شد که گریزی از ابلاغ آن وجود نداشت.

ثعلبی در شأن نزول این آیة شریفه می­گوید:

«عن أبی جعفر محمد بن علی۷ ‏ أنّ المراد بقوله تعالی:‏  (بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ...)‏ فی فضل علی بن أبی طالب، فلما نزلت الآیة أخذ۹ ید علیّ، فقال: «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاه».‏

«ابو جعفر محمد بن علی ­­گوید: معنای آیه چنین بوده: آنچه از فضل علی بن ابی­طالب بر تو نازل شد، ابلاغ کن. هنگامی که این آِیه نازل شد، پیامبرخدا۹ دست علی۷ را گرفت و فرمود: هر آنکس را که تا کنون من سرپرست و مولای او بودم، اکنون علی مولا و سرپرست او است. خداوندگارا! دوستان او را دوست بدار و دشمنان او را دشمن شمار!»

سپس از براء بن عازب اینگونه نقل می­کند:

«هنگامی که در حَجّة الوداع، همراه پیامبرخدا۹ در غدیر خم منزل گزیدیم، ایشان ندا دادند که نماز به جماعت خوانده می­شود. پیامبر۹ زیر دو درخت توقف کردند و دست علی۷ را گرفته، فرمودند: «آیا من به مؤمنان نسبت به خودشان سزاوارتر نیستم؟ همه پاسخ دادند: چنین است ای فرستادة خدا۹ ! ایشان بار دوم فرمودند: آیا من به هر مؤمنی نسبت به خودش سزاوارتر نیستم؟ همه پاسخ دادند: اینگونه هستید ! فرمودند: این [علی بن ابی طالب] سرپرست و مولای هر کسی است که من مولا و سرپرست او بودهام. خداوندگارا! دوستان او را دوست بدار و دشمنان او را دشمن شمار.

العینی در عمدة القاری می­­نویسد:

«و ذکر الواحدی...عن أبی سعید الخدری، قال: نزلت هذه الآیة: (یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ)‏ یوم غدیر خم فی علی بن أبی طالب‏، فقال: ـ صَلَّی الله علیه ]وآله[ وسلّم ـ مَن کُنتُ مَولاَهُ فَعَلِیٌّ مَولاَه»، (عینی، ج ۱۸، ص۲۰۶)

تعداد حاضران در واقعة غدیر خم:

بهتر است در اینجا تعداد حاضران در این واقعة تاریخی را ذکر کنیم، باشد تا مانع نشر برخی از دلایل بی‌پایه و اساس و مخالف با منطق و واقعیت گردد.

«فَنَظَرْتُ بَیْنَ یَدَیَّ ، وَمِنْ خَلْفِی، وَعَنْ یَمِینِی، وَعَنْ شِمَالِی مَدَّ بَصَرِی، وَالنَّاسُ مُشَاةٌ وَرُکْبَانٌ»، (موصلی، ابو یعلی، ج۴ ، ص ۲۴، ۱۴۱۲ق.).

«فأجمع ـ صلّی الله علیه ]وآله[ و سلّم ـ  الخروج إلی الحج وأذن الناس بذلک فقدم المدینة بشر کثیر یأتمون برسول الله۹ فی حجته»، الطبقات الکبری، ج۲،  ص۱۷۲، دار صادر ـ بیروت.. (محمد بن سعد بن منیع، ج۲،  ص۱۷۲)

«إِنَّ رَسُولَ اللِه ـ صَلَّی اللِه عَلَیْهِ ]وَآلِهِ[وَ سَلَّمَ ـ مَکَثَ تِسْعَ سِنِینَ ثُمَّ أُذِّنَ فِی النَّاسِ فِی العَاشِرَةِ أَنَّ رَسُولَ الله ـ صَلَّی اللِه عَلَیْهِ]وَآلِهِ[ وَ سَلَّمَ ـ  حَاجٌّ فَقَدمَ الْمَدِینَةَ بَشَرٌ کَثِیرٌ... حَتَّی إِذَا اسْتَوَتْ بِهِ نَاقَتُهُ عَلَی الْبَیْدَاءِ ... فَنَظَرْتُ إِلَی مَدِّ بَصَرِی وَبَیْنَ یَدَیْهِ مِنْ رَاکِبٍ وَمَاشٍ وَعَنْ یَمِینِهِ مِثْلُ ذَلِکَ»، (مسلم نیشابوری، ج۴ ، ص۳۹).

«پیامبرخدا۹  نُه سال به حج نرفتند، در سال دهم اعلام کردند که قصد حج دارند. مردم زیادی به مدینه آمدند ... جمعیت به­حدی بود. وقتی ناقة ایشان در صحرا توقف­کرد، تا آنجا که چشم من کار می­کرد، در پیش رو و  سمت راست، مردمِ پیاده و سواره دیده می­شدند.»

طبق این روایات، تعداد حاضران در این گردهمایی، بی حد و حصر بوده است. این حقیقتی است که حتی سبط بن جوزی نیز در کتاب «تذکرة الخواص» هنگام سخن از حدیث غدیر، بر آن تأکید می­کند. وی می­گوید:

«اتفق علماء السیر علی أنّ قصة الغدیر کانت بعد رجوع النبی ـ صلّی الله علیه ]وآله[و سلّم ـ  من حجة الوداع فی الثامن عشر من ذی الحجة جمع الصحابة وکانوا مائة وعشرین ألفاً وقال : من کنت مولاه فعلی مولاه... الحدیث . نص ـ صلّی الله علیه]وآله[ و سلّم ـ  علی ذلک بصریح العبارة دون التلویح والإشارة»، (سبط ابن جوزی، ص۳۷)

«سیره نگاران، بر این مسئله اتفاق نظر دارند که ماجرای غدیر در هجدهم ذی حجه و پس از بازگشت پیامبر۹  از حَجّة الوداع روی داده است. پیامبر خدا۹  صحابه را که تعداد آن­ها به صد و بیست هزار نفر می­رسید، گردِ هم آوردند و حدیثِ «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ» را فرمودند. ایشان دقیقاً عین این عبارت را بدون هیچ تلویح یا اشاره­ای به­کار بردند.»

احمد بن حنبل، ابن ماجه، ترمذی، نسائی، ابو یعلی الموصلی، طبری، ابن حبان، دارقطنی، حاکم نیشابوری، ابن عبد البرّ، خطیب البغدادی، ابو نعیم الأصبهانی، بیهقی، بغوی، ابن عساکر، ضیاء المقدسی نویسندة کتاب «المختارة»، ذهبی، ابن حجر عسقلانی، سیوطی، ابن حجر مکی و دیگر حافظان و راویان بزرگ که نام آن­ها را به جهت اختصار ذکر نمی­کنیم.

«یک جلد از کتاب طرق نقل این حدیث، نوشتة ابن جریر را دیدم. از این کتاب و فراوانی طرق نقل این حدیث حیرت­زده شدم!»، (ذهبی، ج۲، ص۷۱۳)

وی همچنین در زندگینامة طبری می­گوید:

«ابن جریر همة طرق نقل حدیث غدیر را در چهار جلد گردآوری کرده است. من بخشی از آن را دیدم و گستردگی روایات آن مرا مبهوت ساخت. پس از آن، از صحت وقوع این ماجرا مطمئن شدم.»، (ذهبی، ج۱۴، ص۲۷۷، چاپ نهم، ۱۴۱۳ق. ـ ۱۹۹۳م.)

ابن کثیر الدمشقی (ت ۷۷۴ق.) هنگام  نقلِ زندگینامة طبری اینگونه می­نویسد:

«اما حدیث «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ» را اشخاصی همچون ترمذی و نسائی نقل می­کنند. این حدیث طرق بسیار زیادی دارد. ابن عقده این طرق را در کتابی یک جلدی گردآورده است. بیشتر سندهای این حدیث صحیح و حسن هستند.»، (ابن حجر، فتح الباری ۷ :۶۱، ناشر: دار المعرفة للطباعة والنشر، بیروت، چاپ دوم.).

از این رو شیخ امینی در موسوعة غدیر خود برخی از طرق نقل این حدیث را ذکر کرده، می­نویسد:

«و قد رواه أحمد بن حنبل من أربعین طریقاً، وابن جریر الطبری من نیف وسبعین طریقاً، والجزری المقری من ثمانین طریقاً، وابن عقدة من مائة وخمس طرق، وأبو سعید السجستانی من مائة وعشرین طریقاً، وأبو بکر الجُعابی من مائة وخمس وعشرین طریقاً، وفی تعلیق هدایة العقول عن الأمیر محمد الیمنی (أحد شعراء الغدیر فی القرن الثانی عشر): إن له مائة وخمسین طریقاً»، (علامه امینی، ج۱ ، ص۴۴ ـ ۱۴۱).

«علی۷ مردم را در صحن مسجد جمع کرد و به آنان گفت: هر مسلمانی را که در روز غدیر خم سخنان پیامبر۹ را شنید، به خدا قسم می­دهم که از جا برخیزد. سی نفر از جای خود برخاستند. ابو نعیم گفت: مردم زیادی از جای برخاستند و شهادت دادند: هنگامی که پیامبرخدا۹ دست علی۷ را گرفت، به مردم چنین فرمود: آیا می­دانید من از خود مؤمنان به آن­ها سزاوارترم؟ مردم پاسخ دادند: آری، ای فرستادة خدا! وی فرمودند: «هر کس که تا کنون من سرپرست و مولای او بودم، اکنون علی مولا و سرپرست او است. خداوندگارا! دوستان او را دوست بدار و دشمنانش را دشمن شمار! ابو طفیل می­گوید: خارج شدم و گویی در وجود من نوعی انکار این سخن وجود داشت. پس از آن زید بن ارقم را ملاقات کردم. به او گفتم: از علی۷ شنیدم که چنین می­گفت. زید ابن ارقم به من گفت: سخنان او را انکار نکن که از پیامبر۹ شنیدم که این سخن را در حق علی فرمود.»، (احمد بن حنبل، ج۴، ص۳۷۰)

آلبانی در کتاب سلسلة الأحادیث الصحیحه می­نویسد:

«أَقْبَلْنَا مَعَ رَسُولِ اللهِ  فِی حَجَّتِهِ الَّتِی حَجَّ ، فَنَزَلَ فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ ، فَأَمَرَ الصَّلاَةَ جَامِعَةً، فَأَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ، فَقَالَ : أَلَسْتُ أَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ؟ قَالُوا : بَلَی ، قَالَ: أَلَسْتُ أَوْلَی بِکُلِّ مُؤْمِنٍ مِنْ نَفْسِهِ ؟ قَالُوا : بَلَی ، قَالَ : فَهَذَا وَلِیُّ مَنْ أَنَا مَوْلاَهُ ، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاَهُ ، اللَّهُمَّ عَادِ مَنْ عَادَاهُ»، (ابن ماجه، السنن، ج۱، ص ۴۳)

ابن­بشران از اساتید خطیب بغدادی به­شمار می­رود. خطیب بغدادی دربارة وی می­گوید:

علی بن عمر الحافظ، که همان دار قطنی، صاحب کتاب «السنن» مشهور است. خطیب بغدادی دربارة او می­گوید:

«دار قطنی یگانة روزگار خویش بود. در فضل و برتری، کسی همتای او نبود و مانند او را روزگار به خود ندیده بود. او پیشوای زمانه بود. علم حدیث و شناخت علل احادیث و نام رجال آن به دار قطنی ختم می­شد. وی به صدق و ثقه بودن راویان حدیث آگاه بود.»، (ذهبی، ج۱۶، ص ۴۵۲ چاپ نهم، ۱۴۱۳ق.).

حبشون الخلال؛ خطیب بغدادی وی را مورد وثوق می­داند و دربارة او می­گوید:

«وی مورد وثوق و در دروازة بصره ساکن بود.»، (خطیب بغدادی، تاریخ بغداد ۸ : ۲۸۵.).

«اشکالی در وی ندیدم. در حال حاضر کسی را سراغ ندارم که دربارة وی حرفی داشته باشد. وی صالح است و همة نویسنده­های کتب صحاح ستّه [ششگانه]، از او حدیث نقل کرده و مورد وثوقش دانستهاند.»، (ذهبی، ج۳، ص ۱۲۵).

ضمرة بن ربیعة فلسطینی؛ کنیهاش ابو عبدالله رملی است. ابو داود، ترمذی، نسائی، ابن ماجه و همچنین بخاری در کتاب «الأدب المفرد» از وی روایت نقل کردهاند.

عجلی در کتاب «معرفة الثقات» می‌نویسد:

ذهبی دربارة وی می‌گوید:

«حرب کرمانی گفت: از احمد بن حنبل دربارة شهربن حوشب پرسیدم. احمد او را توثیق کرد و گفت: حدیث او بسیار حسن است. احمد همچنین می‌گوید: از ابا عبدالله شنیدم که می‌گفت: شهربن حوشب مشکلی ندارد. ترمذی نیز می‌گوید: بخاری دربارة او گفته: حدیث شهر بن حوشب حسن است.»، (ذهبی، ج۶، ص ۳۸۷، چاپ نخست، ۱۴۰۷ق).

بر اساس آنچه گفته شد، این حدیث، صحیح و معتبر است و در آن به وضوح تصریح شده که پیامبر۹ این سخن را فرمودند و پس از فرمایش ایشان، آیه شریفة (الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الإِسْلاَمَ دِینًا) (مائده: ۳) نازل شده است.

بدین ترتیب با ولایت علی۷، دین کامل می‌شود و نص آیة فوق به آن تصریح دارد.

ذهبی؛ علیرغم تندروی و تعصبی که دارد، دربارة حدیث غدیر اینگونه می‌گوید:

«این حدیث در بالاترین درجة صحت و اعتبار قرار دارد و از احادیث متواتر است»، (ذهبی، سیر أعلام النبلاء ۸: ۳۳۵، ناشر ـ مؤسسة الرساله ـ بیروت).

پس از آنکه پیامبر خدا۹ از مردم اقرار گرفت و از آنها شهادت خواست که طبق آیة شریفة (النَّبِیُّ أَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ) نسبت به مؤمنان از خودِ آنان سزاوارتر است؛ باردیگر از آنان اقرار گرفت که نسبت به همة امور آنها ولایت دارد. سپس سخن خود را اینگونه تکمیل کرد: «من کنت ولیه فعلی ولیه» یا در برخی از نقلها «فعلی مولاه» یا «فمن کنت أمیره … فعلی أمیره» بدین ترتیب پیامبر۹ ولایت و سرپرستی خود را نسبت به مردم، برای امام علی۷ نیز ثابت کرد. مردم نیز بر همین اساس با او بیعت کردند و ولایت ایشان را پذیرفتند و به او تبریک و تهنیت گفتند؛ چنان‌که از عمربن خطاب نقل شده که خطاب به علی۷ گفت: «بَخْ بَخْ لَکَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ، أَصْبَحْتَ مَوْلَایَ وَ مَوْلَی کُلِ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَة»؛ «مبارک باد بر تو، ای پسر ابو طالب، اکنون تو مولا و سرپرست من و همة مسلمانان شدی!»

اما نقطة عطف استدلال ما، معنای واژة «مولی» در این حدیث شریف است. برخی از مکاتب معتقدند که معنای آن «صاحب یا ناصر [= همراه و یاری دهنده]» است. اما مکتب اهل بیت: و پیروان ایشان، معتقدند که معنای مولی همان «أولی [= سزاوارتر]» است؛ که البته این معنا صحیحتر است(!)

عبد العزیز دهلوی، نویسندة کتاب «التحفه الاثنا عشریه» می‌نویسد:

«اولین اشکالی که به این استدلال وارد است این است که همة متخصصان علوم عربی استفادة «مولی» به معنای «أولی» را انکار می‌کنند.»، (تفتازانی، ج۲، ص۲۹۰).

زبان شناسانی که دهلوی همة آنها را نادیده گرفته و انکار کرده، نظری کاملاً متفاوت با ادعای وی دارند. تعدادی از این افراد را به عنوان مثال معرفی می‌کنیم:

فخر رازی در تفسیر آیة: (هِیَ مَوْلاکُمْ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ). (حدید: ۱۵) می‌نویسد:

«در آیة شریفة (هِیَ مَوْلاکُمْ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ) (حدید: ۱۵) معنای مولی همان «أولی بکم» است. این نظر اخفش نیز هست و به بیت لبید نیز استشهاد کردهاند.»، (الغدیر، ج۱، ص۳۵۹ به نقل از «نهایة العقول فی الکلام و درایة الأصول ـ نسخه خطی).

زندگینامة زجاج:

«ابراهیم بن السری بن سهل، ابو اسحاق النحوی الزجاج، نویسندة کتاب معانی القرآن، از اهل فضل و دین به شمار می‌رفت. شخصی معتقد و مذهبی بود که نوشته‌های خوبی در ادبیات از او به جای مانده است.»، (ذهبی، ج۱۴، ص۳۸۲)

زندگینامة فراء:

خطیب بغدادی دربارة فراء اینگونه آورده است:

«وی مورد وثوق و از بزرگان علوم عربی بود. از ابو العباس ثعلب چنین حکایت شده که: اگر فراء نبود، زبان عربی نیز نبود؛ زیرا او زبان عربی را از هر نوع ناخالصی پاک کرد و اشکالات آن را اصلاح نمود. اگر فراء نبود زبان عربی به ورطة نابودی سقوط می‌کرد؛ زیرا زبان عربی در معرض نزاع و اختلاف بود. هر کسی ادعای زباندانی می‌کرد و مردم دربارة آن به اندازة ذوق و اندیشة خود سخن می‌گفتند.»، (خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۱۵۴).

ذهبی دربارة او گفته است:

جاحظگوید: در روی زمین، هیچ‌یک ازخوارج آگاهتر از ابوعبیده بههمة علوم نبودند.»

زندگینامة أخفش:

«ابو الحسن سعید بن مسعده، منتسب به المجاشعی نحوی بلخی، معروف به اخفش اوسط، یکی از علمای نحو بصره و از بزرگان علوم عربی به شمار می‌رفت. وی نحو را از سیبویه آموخت و از استاد خود توانمندتر بود. اخفش می‌گفت: سیبویه همة موضوعات کتاب خود را با مشورت و هماهنگی من می‌نگاشت. او تصور می‌کرد که علمش نسبت به علوم عربی بیش از من است؛ اما امروز من، در علوم عربی از او آگاهترم.»، (ابن خلکان، ج۲، ص۳۸۰)

شاید بخاری این معنا را از بزرگان زبانشناس وام گرفته باشد. وی در تفسیر سورة حدید نظر خود را در این باره ذکر کرده است:

«نظر بخاری مبنی بر این که «مولاکم» به معنای «أولی بکم» است، همان نظر فراء و ابو عبیده در تفسیر آیة شریفة «مَأْوَاکُمُ النَّار هِیَ مَوْلاکُم‏» است. همچنین در برخی نسخه‌های صحیح بخاری همان أولی بکم آمده است.»، (ابن حجر عسقلانی، فتح الباری ۴: ۴۸۲).

ابن حجر تأکید می‌کند که بخاری این کلمه را به «أولی [= سزاوارتر]» تفسیر کرده است و با این وجود، به پاسخ او که گفته بود: «این معنا در صورت ارادة مکان صحیح است» نیازی نیست؛ زیرا بخاری در تفسیر خود بر نظر زبانشناسان تکیه کرده و البته نظر آنها حجتی برای این معناست و دیگر نیازی به تأویل نیست.

مفسران بر تفسیر کلمة «مولی» به «أولی» در تفسیر سورة حدید اتفاق نظر و اجماع دارند. در ادامه به نام برخی از این مفسران اشاره می‌کنیم:

«هِیَ مَوْلاکُم‏» در آیة شریفه، یعنی «النار أَوْلَی بکم» [= آتش به شما سزاوارتر است]، (طبری، تفسیر طبری ۲۷: ۲۹۶).

ابو عبیده دربارة کلام خدای ـ عزّ وجلّ ـ در آیة شریفة «هِیَ مَوْلاکُم‏» می‌گوید: به معنای أولی بکم (= به شماسزاوارتر) است. (ابن جوزی، ج۷، ص۳۰۴).

از مجموعة نظرات زبانشناسان و مفسران که پیشتر ذکر شد، نتیجه می‌گیریم که می‌توان واژة مولی را به أولی معنا و تفسیر کرد. البته بخاری نیز از همین معنا استفاده کرده و آیة شریفه را طبق نظر زبانشناسان تفسیر نموده است.

«من این افراد را، از رازی گرفته تا ایجی و از هندی گرفته تا کابلی و دهلوی و…، به سبب عدم آگاهی و تسلط بر واژگان اهل زبان و کاربرد واژه‌های عربی سرزنش نمی‌کنم؛ زیرا این افراد از هنر و از زبان عربی کاملاً بیگانه هستند. این افراد کجا و عرب زبانان اصیل کجا؟! این افراد با زبان عربی فاصلة زیادی دارند. آری ـ اینان کسانی هستند که هیچ پیوند و قرابتی با این زبان ندارند ـ اینگونه است که اگر اوضاع آشفته و نابسامان باشد، کسانی برای زبان عربی حکم می‌کنند که کوچکترین ارتباط و مسئولیتی در این زمینه ندارند.» (علامه امینی، ج۱، ص۳۵۷)

قرینة نخست: پیوستگی و توالی عبارات حدیث

قرینة دوم: تبریک عمر بن خطاب

«من صام یوم ثمان عشر من ذی الحجة کتب له صیام ستین شهراً، وهو یوم غدیر خم، لما أخذ النبی ـ صلی الله علیه وسلم ـ بید علی بن أبی طالب فقال: أ لست أولی بالمؤمنین؟ قالوا: بلی یا رسول‌الله قال: «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ…»، فقال عمربن الخطاب: «بَخْ بَخْ لَکَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ، أَصْبَحْتَ مَوْلَایَ وَ مَوْلَی کُلِّ مُسلِمٍ، فأنزل الله (الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ)»، (خطیب بغدادی، ج۸، ص۲۸۴–۲۸۵).

«هر شخصی، روز هجدهم ذی حجه را روزه بگیرد، ثواب روزة شصت ماه را برای او می‌نویسند. این روز، روز غدیر خم است که پیامبرخدا۹ دست علی بن ابن ابی طالب۷ را گرفت و فرمود: آیا من ولی و سرپرست مؤمنان نیستم؟ مردم گفتند: آری، ای فرستادة خدا۹، ایشان پرسیدند: هر که من مولا و سرپرست اویم، از این پس علی مولا و سرپرست او است. در این هنگام عمر بن خطاب به علی۷ گفت: مبارک باد بر تو ای پسر ابو طالب. اکنون تو مولا و سرپرست من و همة مسلمانان شدی! خداوند سبحان نیز این آیه را نازل کرد: (الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ)».

اقرار عمربن خطاب، مطلقاً با معنای یاری یا عدم دشمنی سازگار نیست؛ زیرا اگر به دقت در عبارت «أَصْبَحْتَ مَوْلَایَ وَ مَوْلَی کُلِّ مُسلِمٍ»، بیندیشیم، خواهیم دانست که این عبارت؛ یعنی «ای علی، بر تو مبارک باشد!» تو ولی و سرپرست همة ما شدی. از مَنِ عمر بن خطاب گرفته تا همة مسلمانان به یک اندازه بر ما ولایت داری. اما اگر حدیث غدیر را به یاری و محبت تفسیر کنیم، موضوع تبریک کاملاً منتفی می‌شود؛ زیرا علی۷ از ابتدا هم یار و یاور پیامبر بود. با این وجود پیامبر گرامی۹ پرده از فضیلت جدیدی از مجموعة فضایل علی۷ برنداشته بود که شایستة تبریک باشد.

قرینة سوم: عدم سازگاری آیة اکمال دین با معنای یاری و محبت

در حدیث به سند صحیح از ابو هریره (خطیب بغدادی، ج۸، ص۲۸۴–۲۸۵) ـ که پیشتر اشاره شد ـ آمده است: بعد از تبریک عمر بن خطاب به امام علی۷ آیة شریفة (الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ)، (مائده: ۳) نازل شد. اما اکمال دین با تفسیر واژة «مولی» به محبت، یاری رساندن و عدم دشمنی سازگاری ندارد؛ بلکه دین خدا باید با انتصاب شخصی کامل شود که آیینة تمام نمای دین است و البته برای اهل بصیرت پوشیده نیست که این شخص تنها وصی و امام بعد از رسول‌الله۹ است.

قرینة چهارم: تأیید این حقیقت توسط حسان بن ثابت

حسان بن ثابت، صحابی و شاعرِ پیامبر۹ که برای همگان شناخته شده و مشهور است، این حقیقت را به صراحت تأیید می‌کند. این تأیید حاکی از فهم وی از معنای حدیث غدیر است. از آنجاکه حسان بن ثابت شاعری فصیح و آگاه به واژگان زبان است، به خوبی فهمیده که معنای واژة مولی در حدیث غدیر، امامت و رهبری و حتی هدایت است؛ از این رو در اظهار این معنا سستی و کوتاهی نکرده، به صراحت آن را بیان می‌کند:

قرینة پنجم: تأیید این حقیقت توسط صحابی قیس بن سعد بن عباده

قیس بن سعدبن عباده در قصیدة مشهور خود اینگونه می‌سراید:

قرینة ششم: استشهاد اخطل به واژة «مولی» برای عبد الملک بن مروان

«یکی از دلایلی که اعتقاد ما را تأیید می‌کند، قصیدهای از اخطل است که در آن عبد الملک بن مروان را مدح می‌کند ـ اخطل مردی نصرانی است و هیچگونه وابستگی به هیچ‌یک از فرقه‌های اسلامی ندارد. وی متهم به تعصب نسبت به مذهب تشیع نیست و در علم و دانش او نسبت به زبان عربی هیچ خدشهای نمی‌توان وارد کرد ـ در آن زمان همة مردم، عداوت عبدالملک بن مروان نسبت به امیر مؤمنان، علی بن ابی طالب را می‌دانستند.»

«تو در میان همة مردم مولا و سرور قریش شدی و در میان اهل قریش تو از همه سزاوارتر به تقدیس و ستایش گردیدی.

اخطل در این قصیده امام علی۷ را به امامت و ریاست مسلمانان مدح می‌کند. وی تنها به عبارت «مولی» برای تعبیر از ولایت و سرپرستی امام علی۷ بر همة مردم اکتفا می‌کند؛ زیرا او اهل زبان است و به دلالت واژة «مولی» به این معنا آگاهی کامل دارد. هر انسان با انصافی این نکته را تأیید می‌کند و هیچ شکی به دل راه نمی‌دهد. (شیخ مفید، ص۴۰).

قرینة هفتم: شهادت و گواهی امام علی۷ به ولایت خود

ابن طلحة شافعی نوشته است:

(محمد بن طلحة شافعی، ص۶۲؛ الزرندی الحنفی، ص۹۷؛ مخطوطات مکتبة الامام علی العامه، چاپ نخست، ۱۳۷۷ق).

منظور امام علی۷ در این بیت کاملاً واضح است. امام برای معاویه استدلال می‌کند و آن روزی را به خاطرش می‌آورد که پیامبر۹ ایشان را به ولایت و امامت بر همة مسلمانان برگزید. علی۷ امام راستگویان است؛ از این رو، باید معنا و مقصود سخن او کاملاً فهمیده شود و تأویل و تفسیر سخن او به معانی دیگر صحیح نیست.

«اگر کسی دربارة جریان غدیر از شما سؤالی بپرسد، پاسخ شما چه خواهد بود؟ آیا در پاسخ می‌گویید منظور خداوند ـ عزّ وجلّ ـ و رسول گرامی او تبیین یاری و دوستی علی۷ با پیامبر۹ برای مسلمانان بوده است و بس؟! فکر نمی‌کنم چنین پاسخی در شأن دانش شما باشد! تصور نمی‌کنم شما، نسبت دادنِ چنین پاسخی را به خداوند رب الأرباب و رسول او که سرآمد حکیمان و خاتم انبیا و رسولان است، جایز بدانید! شأن شما بالاتر از آن است که معتقد باشید پیامبر خدا۹ تمام همّ و غمّ خود را مصروف تبیین موضوعی آشکار، بدیهی و واضح کرده که نیازی به شرح و توضیح ندارد.

بدون شک شما پیامبر۹ را منزه از رفتار و گفتاری می‌دانید که باعث تحقیر و تمسخر ایشان توسط عاقلان شود و فیلسوفان و حکیمان آن را به بوتة نقد کشند؛ شما جایگاه حکمت و عصمت ایشان را در رفتار و گفتار به خوبی می‌شناسید. خداوند متعال می‌فرماید: (إنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَریِمٍ ٭ ذِی قُوَّةٍ عِندَ ذِی الْعَرْشِ مکیِنٍ ٭ مُطَاعٍ ثَمَّ أَمیِنٍ ٭ وَمَا صَاحِبکُم بِمَجْنُونٍ). (تکویر: ۲۲–۱۹).

«حقیقت با قرینه‌ها و شواهدی که شما بیان کردید کاملاً آشکار و نقاب تردید از چهرة یقین زدوده شد. کوچکترین شبه‌های برای ما باقی نماند که منظور از «ولی» و «مولی» در حدیث غدیر همان «أولی» است. اگر منظور حدیث از این واژه، یار و یاور رسول‌الله۹ یا هر معنای مشابهی بود، هیچ‌کس از عذاب حتمی خداوند سؤال نمی‌کرد. بنا بر این نظر شما دربارة معنای واژة «مولی» صحیح و قطعی است.» (همان، ص۲۸۰).

بنابر شواهدی که پیشتر ذکر شد، بطلان نظریهای که واژة «مولی» را به معنای «همراه، یار و یاور» می‌داند، کاملاً ثابت می‌شود. همچنین ثابت می‌شود که معنای صحیح آن «أولی بکم [نسبت به شما سزاوارتر]» می‌باشد و طبق این معنا، اقرار به ولایت امام علی۷ و اطاعت از ایشان همانند اطاعت از پیامبرخدا۹ و بدون هیچ فرقی، بر همة مسلمانان واجب است.

دلیل خِرَدپسند برای ماجرای غدیر خم و حدیث غدیر، ابلاغ ولایت علی۷ بر همة مسلمانان است که در آیة (یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبـِّکَ …) این دلیل به طور واضح ذکر شده است. منظور از ولایت نیز ولایتِ حاکمیتی و مطلق در همة امور سیاسی، دینی، اجتماعی و… است.

در بخشی از مقاله، به شبهة دهلوی و تفتازانی پاسخ دادیم. دهلوی ـ بر خلاف زبان شناسان ـ منکر این نکته است که مولی به معنای «أولی [= سزاوارتر]» می‌آید. تفتازانی نیز اعتقاد دارد که معنای مولی، ناصر و محبّ [= یار و دوستدار] است.

با استناد به آنچه در این پژوهش به دست آمد و اثباتِ تواترِ حدیث غدیر و وثاقتِ همة راویان آن، بطلان سخن ابن حزم و ابن تیمیه آشکار شد.