بیعت: تفاوت میان نسخه‌ها

<big>اين تركيب خاص كلام پيامبرصلى الله عليه وآله در ذيل آيه حاكى از دو جهت مى ‏تواند باشد:</big>

<big>«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَىِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ»<ref><big>حجرات /  ۱.</big></ref>: «اى كسانى كه ايمان آورده ‏ايد از خدا و پيامبرش جلوتر نرويد» .</big>

<big>عمر گفت: اى بريده، تو را به اين موضوع چه كار است؟ و چرا در اين مسئله دخالت مى‏ كنى؟! بريده گفت: به خدا قسم در شهرى كه شما در آن حكمران باشيد سكونت نخواهم كرد. عمر دستور داد او را زدند و بيرون كردند!<ref><big>كتاب سليم: حديث ۴۸.</big></ref></big>

<big>سپس حضرت آنچه پيامبرصلى الله عليه وآله به طور علنى نزد عموم مردم فرموده بود برايشان يادآور شد، و همه تصديق مى‏ كردند و مى ‏گفتند: آرى بخدا قسم شنيديم.</big>

<big>«وَ ما مُحَمَّدٌ إِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ، أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِكُمْ وَ مَنْ يَنْقَلِبْ عَلى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللَّه شَيْئاً وَ سَيَجْزِى اللَّه الشَّاكِرِينَ»<ref><big>آل عمران /  ۱۴۴.</big> </ref>:</big>

<big>آنگاه امام باقرعليه السلام فرمود: از همين مى‏ توان استفاده كرد كه اصحاب محمدصلى الله عليه وآله بعد از او اختلاف كردند و عده ‏اى ايمان آوردند و عده ‏اى كافر شدند.<ref>بحار الانوار: ج ۲۸ ص ۲۵۳،۲۰. </ref></big>

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

== <big>بيعت براى حلال و حرام<ref><big>سخنرانى استثنائى غدير: ص ۶۱ .</big></ref></big> ==

<big>«سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرابِ شَغَلَتْنا أَمْوالُنا وَ أَهْلُونا، يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَيْسَ فِى قُلُوبِهِمْ، قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ لَكُمْ مِنَ اللَّه شَيْئاً إِنْ أَرادَ بِكُمْ نَفْعاً بَلْ كانَ اللَّه بِما تَعْمَلُونَ خَبِيراً»<ref><big>فتح /  ۱۱.</big> </ref>:</big>

<big>«إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِكُمْ وَ تَقُولُونَ بِأَفْواهِكُمْ ما لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ تَحْسَبُونَهُ هَيِّناً وَ هُوَ عِنْدَ اللَّه عَظِيمٌ»<ref><big>نور /  ۱۵.</big></ref>:</big>

=== <big>متن خطبه غدير</big> ===

=== <big>موقعيت تاريخى</big> ===

=== <big>موقعيت قرآنى</big> ===

<big>به راستى كه اين بيعت از بيعت با دست فراتر بود، و كدام سياستى بالاتر از اينكه قبل از بيعت با دست‏ها محتواى اين بيعت روشن شود. اين روشنگرى هم براى مخاطبين غدير و هم براى همه نسل ‏هايى كه در حد خود به گونه ‏اى در اين بيعت شركت داشتند، شفافيت اسلام و گونه‏ هاى تبليغى آن را به همه نشان داد، و تا قيامت مايه افتخار مكتب اسلام شد.<ref><big>سخنرانى استثنائى غدير: ص ۶۲ .</big></ref></big>

<big>پس از پايان بخش دهم از خطبه غدير كه سكوت همچنان بر مجلس حكم فرما بود، پيامبرصلى الله عليه وآله وارد آخرين بخش سخنرانى خود شد. آنچه مردم در اين بخش شنيدند اقدام بى‏ سابقه ‏اى بود كه هرگز فكرش را نكرده بودند. پيامبرصلى الله عليه وآله بيعت را به صورت جدى‏ ترى مطرح كرده در يک اقدام بديع از فراز منبر غدير با صد و بيست هزار نفر بيعت كرد و از همه اقرار گرفت.</big>

=== <big>سه اقدام براى بيعت زبانى</big> ===

=== <big>متن بيعت نامه</big> ===

=== <big>اى مردم، چه مى‏ گوييد؟</big> ===

=== <big>آمادگى براى بيعت بعد از خطابه</big> ===

=== <big>سپاس بر نعمت ولايت</big> ===

<big>آنگاه قدردانى از نعمت عظماى غدير و ولايت را به مردم آموخت و آيه ۴۳ سوره اعراف: «الْحَمْدُ للَّه الَّذى هَدانا لِهذا وَ ما كُنّا لِنَهْتَدِىَ لَوْ لا اَنْ هَدانَا اللَّهُ» را شاهد آورده فرمود: «بگوييد: سپاس خدايى را كه ما را به اين راه هدايت كرد، و اگر خدا هدايت نمى‏ كرد ما هدايت نمى‏ شديم. فرستادگان پروردگارمان به حق آمده ‏اند» .</big>

=== <big>نشان بهشت براى اهل ولايت</big> ===

=== <big>دعا و حمد در پايان خطابه</big> ===

 

== <big>بيعت زبانىِ همگانى پس از خطبه غدير<ref><big>اسرار غدير: ص ۵۳ .</big></ref></big> ==

<big>وقتى كلام پيامبرصلى الله عليه وآله پايان يافت همه مردم سخن او را تكرار كردند و بدين وسيله بيعت عمومى گرفته شد.<ref>بحار الانوار: ج ۳۷ ص ۲۱۹،۲۱۵. </ref></big>

 

 

 

<big>پيامبرصلى الله عليه وآله كه از قبل تدارک بيعت را ديده بود، دستور داد كنار منبر زير درختان دو خيمه جداگانه در مقابل يكديگر برپا شود. برنامه چنين بود كه پيامبرصلى الله عليه وآله در يك خيمه و اميرالمؤمنين‏ عليه السلام در خيمه ديگر جلوس فرمايند. آنگاه حاضرين در صفى مرتب، گروه گروه وارد دو خيمه شوند.</big>

<big>  بيعت همگانى با پيامبرصلى الله عليه وآله و اميرالمؤمنين‏ عليه السلام در غدير در دو مرحله لسانى و عملى با كليه بيعت ‏هايى كه حضرت از مردم گرفته بود فرق داشت.</big>

=== <big>الف. هدف از بيعت لسانى</big> ===

<big>جهت دوم جايگزين بيعت با دست است. ممكن بود عده ‏اى پس از خطبه براى بيعت با دست حاضر نشوند و خود را از صحنه كنار بكشند و بعد بگويند: «ما بيعت نكرديم» . لذا حضرت ابتدا به صورت لسانى بيعت گرفت و فرمود: «هركس توانست با دست بيعت مى‏ كند و هر كس نتوانست با زبان اقرار كرده است» .</big>

=== <big>ب. كيفيت بيعت عملى و لسانى</big> ===

==== <big>موضوع اصلى بيعت غدير</big> ====

<big>الف. شنيديم، پس كسى نخواهد گفت: «من نشنيدم و متوجه نشدم» .</big>

<big>ب. در مقام عمل اطاعت مى‏ كنيم و سر تسليم فرود مى‏ آوريم.</big>

<big>ج. در قلب و ضميرمان به اين مطلب راضى هستيم.</big>

<big>د. زندگى و مرگ و حشر و بعث ما بر اين عقيده خواهد بود.</big>

<big>ه . در اين مطالب تغيير و تبديل نمى‏ دهيم.</big>

<big>و. در اين مطالب شک به دل راه نمى‏ دهيم.</big>

<big>ز. اين مطالب را در آينده انكار نمى‏ كنيم و از قول خود برنمى‏ گرديم، و پيمان و عهد خود را نمى‏ شكنيم و به وعده خود وفا مى‏ كنيم.</big>

<big>ح. از قول تو، به نزديكان و دوردستان از فرزندان و فاميل خود مى ‏رسانيم.</big>

<big>الف. اين بيعت از جانب خداوند و به امر او است.</big>

<big>ب. آنان كه اين بيعت را انجام مى‏ دهند در واقع با خدا بيعت مى‏ كنند.</big>

<big>ج. من با خدا بيعت كرده ‏ام و على هم با من بيعت كرده است.</big>

<big>د. با خداوند بيعت كنيد، و با من و على و حسن و حسين و امامان بيعت كنيد.</big>

<big>ه . آنان كه در بيعت نمودن با او از يكديگر سبقت بگيرند رستگارانند و در باغ ‏هاى نعمت خواهند بود.</big>

<big>و. هركس اين بيعت را بشكند بر ضرر خود كار كرده، و هر كس به آنچه با خدا عهد كرده وفا كند خداوند به او اجر عظيم عنايت مى ‏فرمايد.</big>

==== <big>نتيجه بيعت غدير</big> ====

 

 

 

== <big>تقيه راويان در نقل بيعت غدير<ref><big>اسرار غدير: ص ۱۲۴</big></ref></big> ==

=== <big>تعيين كيفيت بيعت</big> ===

<big>در اين فراز پيامبرصلى الله عليه وآله در كوتاه‏ترين جملات عمق بيعت غدير را با استناد به قرآن معنى كرد.</big>

=== <big>بيعت با خدا</big> ===

<big>بدانيد كه من با خدا بيعت كرده ‏ام و على با من بيعت كرده است، و من از جانب خداوند براى او از شما بيعت مى‏ گيرم. «اِنَّ الَّذينَ يُبايِعُونَكَ اِنَّما يُبايِعُونَ اللَّهَ ...» : «كسانى كه با تو بيعت مى‏ كنند در واقع با خدا بيعت مى‏ كنند، دست خداوند بر روى دست آنان است. پس هر كس بيعت را بشكند بر ضرر خود اوست، و هر كس به آنچه با خدا عهد بسته وفادار باشد خداوند به او اجر عظيمى عنايت خواهد كرد» .</big>

 

 

<big>«وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّه وَ بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنِينَ. يُخادِعُونَ اللَّه وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ ما يَخْدَعُونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَ ما يَشْعُرُونَ. فِى قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللَّه مَرَضاً وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ بِما كانُوا يَكْذِبُونَ. وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ لا تُفْسِدُوا فِى الْأَرْضِ قالُوا إِنَّما نَحْنُ مُصْلِحُونَ. أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَ لكِنْ لا يَشْعُرُونَ. وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ آمِنُوا كَما آمَنَ النَّاسُ قالُوا أَ نُؤْمِنُ كَما آمَنَ السُّفَهاءُ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهاءُ وَ لكِنْ لا يَعْلَمُونَ. وَ إِذا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا إِلى شَياطِينِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَكُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ. اللَّه يَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ يَمُدُّهُمْ فِى طُغْيانِهِمْ يَعْمَهُونَ»<ref><big>بقره / ۸-۱۵ .</big></ref>:</big>

<big>«از مردم كسانى هستند كه مى‏ گويند: ما ايمان آورديم به خداوند، ولى آنان ايمان ندارند. با خدا مكر و حيله مى‏ كنند و با آنان كه ايمان آوردند حيله مى‏ كنند، ولى جز خودشان كسى را گول نمى‏ زنند اما خودشان درک نمى‏ كنند. در قلوب آنان مرض است، خداوند هم اين مرض را بيشتر كرده و براى آنان عذاب دردناكى است به خاطر آنچه دروغ مى‏ گويند. آنگاه كه به آنان گفته مى ‏شود در زمين فساد نكنيد مى‏ گويند: ما اصلاح كنندگانيم. بدانيد كه آنان فساد كننده هستند ولى خودشان نمى ‏فهمند. هنگامى كه به آنان گفته مى‏ شود شما هم مانند بقيه مردم ايمان آوريد، مى‏ گويند: آيا مانند سفيهان ايمان بياوريم؟ بدانيد كه آنان سفيهانند ولى خودشان نمى‏ دانند. هنگامى كه ايمان آورندگان را ملاقات كنند مى‏ گويند: ايمان آورديم، ولى وقتى با شياطينشان خلوت كنند مى‏ گويند: ما با شماييم و ما مؤمنين را استهزاء مى‏ كرديم. خداوند آنان را به مسخره مى ‏گيرد و به آنان مهلت مى‏ دهد كه در طغيان خود متحير بمانند» .</big>

<big>سومى گفت<ref><big>نام سومى در حديث تصريح نشده است. از يك سو احتمال دارد منظور عثمان به عنوان سومين خليفه غاصب باشد، و از سوى ديگر يكى از ابوعبيده يا معاذ به عنوان فرد سوم صحيفه ملعونه مراد باشد.</big></ref>: به خدا قسم يا رسول اللَّه، من از اين بيعت چنان شادمان شدم و آرزوى جايى وسيع در بهشت رضوان خدا نمودم، كه يقين پيدا كردم اگر گناه همه مردم زمين بر من باشد با اين بيعت از نامه اعمالم پاک مى ‏شود!</big>

<big>شفاف‏ ترين بيعت تاريخ در غدير =   بيعت /  آيه «إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللَّه . يَدُ اللَّه فَوْقَ أَيْدِيهِمْ...»</big>

== <big>ضامن و شاهد بيعت غدير<ref> <big>اسرار غدير: ص ۲۲۷.</big></ref></big><big> </big> ==

<big>هر عهد و پيمانى احتياج به شاهد و ضامنى دارد تا در صورت انكار، به او مراجعه شود. پيامبرصلى الله عليه وآله شاهد و گواهِ اين بيعت را خداوند و خودش و ملائكه و بندگان صالح خدا تعيين كردند و فرمودند: بگوئيد: خدا را بر اين مطلب شاهد مى ‏گيريم، و تو نيز بر ما شاهد هستى و هركس كه خدا را اطاعت مى‏ كند و ملائكه خداوند و لشكر او و بندگانش را شاهد مى ‏گيريم، و خداوند از هر شاهدى بالاتر است.</big>

 

<big>  همچنين مراجعه شود به عنوان: بيعت /  بيعت در خطبه غدير.</big>

<big>غدير روزى بود كه مردم با خدا دست بيعت دادند و عهد و پيمان بستند كه بر سر قول خود وفادار بمانند، و از خدا شرم كنند كه رو در روى او پيمان ‏شكنى كنند. اين حقيقت بزرگ در آيه‏ اى صريح در آغوش قرآن قرار گرفت كه «إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللَّهَ، يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّما يَنْكُثُ عَلى نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفى بِما عاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْراً عَظِيماً»<ref><big>فتح /  ۱۰.</big></ref>، و اين گونه بيعت غدير گِره ابدى دست مردم با دست خداوند عز و جل و دست محمد و على‏ عليهما السلام شد.</big>

<big>همچنين مراجعه شود به عنوان: بيعت /  آيه «إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللَّه . يَدُ اللَّه فَوْقَ أَيْدِيهِمْ...» -  بيعت در خطبه غدير -  زمينه ‏سازى براى بيعت غدير.</big>

== <big>كيفيت و شكل بيعت غدير<ref><big>اسرار غدير: ص ۲۲۷.</big></ref></big> ==

<big>الف. در اثناء خطبه متذكر شدند كه پس از خطبه شما را به دست دادن به عنوان بيعت دعوت خواهم كرد.</big>

<big>ب. دستور دادند تا مردم ابتدا با خود او (پيامبرصلى الله عليه وآله) به عنوان اقرار به سخنانش در حق امامان ‏عليهم السلام بيعت كنند، و سپس با شخص على بن ابى‏ طالب‏ عليه السلام بيعت نمايند.</big>

<big>ج. اين بيعت با دست را حاكى از بيعت با قلب و جان دانستند.</big>

=== <big>بيعت لسانى:</big> ===

<big>و اما بيعت لسانى را در پنج عبارت فرمودند:</big>

<big>الف. همگى‏ تان اين متن را بگوئيد: «......» كه همان متن مفصل را حضرت برايشان تعيين فرمودند.</big>

<big>ج. اى مردم، چه مى‏ گوئيد؟ خداوند اَصوات را مى‏ شنود و از پنهان‏ هاى نفس‏ ها خبر دارد. (كنايه از اينكه اگر چه اصوات به هم مخلوط است و از باطن ‏ها هم كسى خبر ندارد، ولى خداوند ناظر و شاهد است) .</big>

<big>د. بگوئيد سخنى را كه خداوند به خاطر آن از شما راضى شود.</big>

<big>ه . بگوئيد: «حمد و سپاس خداى را كه ما را به اين مطلب هدايت كرد، و اگر خداوند هدايت نكرده بود هدايت نمى ‏يافتيم» .</big>

<big>همچنين مراجعه شود به عنوان: بيعت /  زمينه ‏سازى براى بيعت غدير.</big>

== <big>لعن بر بيعت شكنان غدير<ref><big>اولين ميراث مكتوب درباره غدير: ص ۹.</big></ref></big> ==

<big>در ماجراى غصب خلافت و بردن اميرالمؤمنين‏ عليه السلام براى بيعت با ابوبكر، سلمان مى ‏گويد: على‏عليه السلام را نزد ابوبكر رساندند در حالى كه مى‏ فرمود:</big>

<big>به  خدا قسم، اگر شمشيرم در دستم قرار مى‏ گرفت مى‏ دانستيد كه هرگز به اين كار دست نمى ‏يابيد. به خدا قسم خود را در جهاد با شما سرزنش نمى ‏كنم، و اگر چهل نفر برايم ممكن مى‏ شد جمعيت شما را متفرق مى ‏ساختم، ولى خدا لعنت كند اقوامى را كه با من بيعت كردند و سپس مرا خوار نمودند.<ref><big>كتاب سليم: حديث ۴.</big></ref></big>

== <big>متن بيعت در غدير =   بيعت /  بيعت در خطبه غدير</big> ==

== <big>متن بيعت لسانى =   بيعت /  آيه «إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللَّه . يَدُ اللَّه فَوْقَ أَيْدِيهِمْ...»</big> ==

== <big>محتواى بيعت غدير =   بيعت /  تحليل بيعت در غدير</big> ==

<big>  براى آنكه عصاره خطبه يک ساعته غدير براى همه معلوم شده و نقطه تمركز اين خطابه جهانى تا ابد روشن باشد، مسئله اعلان عمومى آن در نظر گرفته شد. از آثار اين برنامه آن بود كه عده ‏ا            ى مريض القلب نتوانند فرازهاى ديگرى از خطبه را با اهميت‏ تر از فراز اصلى آن نشان دهند و مسير فكرى خطبه را به انحراف بكشانند.</big>

<big>نتيجه اين اعلام آن بود كه همه بدانند آن مراسم مفصل بر گِرد اين جمله در طواف است، و اگر اين فراز غدير ناديده گرفته شود حق بزرگ پيامبرصلى الله عليه وآله ضايع شده است. در نگاهى ديگر اگر كسى مفهوم اين جملات را دريابد همه غدير را دريافته است، و درک كامل اين عبارات جز در سايه فهم همه جوانب واقعه غدير امكان پذير نخواهد بود.<ref>بحار الانوار: ج ۲۱ ص ۳۸۷ و ج ۴۰ ص ۴۱. امالى الشيخ المفيد: ص ۵۷ .</ref></big>

<big>  يكى از دلائل امامت و ولايت على‏ عليه السلام بيعتى است كه با آن حضرت در غدير خم صورت گرفت. در مورد بيعت در غدير خم از چند دريچه مى ‏توان سخن گفت:</big>

=== <big>انواع بيعت</big> ===

<big>الف. براى پذيرش اسلام و تعهد عملى به آن: مانند بيعت اول در عقبه، كه پيش از هجرت پيامبرصلى الله عليه وآله دوازده تن از مسلمانان مدينه در موسم حج به مكه آمدند و در عقبه منى با آن حضرت بيعت كردند كه شرک نورزند، دزدى و زنا نكنند، فرزندان خود را نكشند و... .</big>

<big>ج. براى امرى خاص مثل جنگ و صلح: مانند بيعت رضوان يا بيعت شجره، كه در سال ششم هجرى پيامبرصلى الله عليه وآله با گروهى از مسلمانان عازم عمره شدند و مشركان مكه در محلى به نام حدَيبيه راه را بر آنان بسته و مانع حركت و ورود ايشان به مكه شدند. پيامبرصلى الله عليه وآله در آنجا از همراهان خود بيعت گرفت كه تا دم مرگ پايدارى كنند و از ميدان نگريزند و ... . سرانجام كار به مصالحه كشيد كه به صلح حديبيه مشهور است.</big>

==== <big>اول: بيعت كننده بايد بالغ، عاقل و مختار باشد.</big> ====

==== <big>دوم: بيعت شونده بايد كسى باشد كه توان عمل به مواد بيعت را دارا بوده و با اختيار پذيراى بيعت باشد.</big> ====

<big>و اميرالمؤمنين ‏عليه السلام فرمود: لا طاعة لمخلوق فى معصية الخالق<ref><big>نهج البلاغه: حكمت۱۶۵.</big></ref>: نبايد از مخلوق در كارى كه نافرمانى خالق است اطاعت كرد.</big>

<big>بيعت پيمانى است كه بيعت كننده با بيعت شونده مى‏ بندد، و وفاى به آن از اهم واجبات است. در اسلام كمتر حكمى است كه به اندازه وفاى به عهد و پيمان نسبت به آن تأكيد شده باشد: «و اوفوا بالعهد ان العهد كان مسئولاً»<ref><big>اسراء / ۳۴.</big></ref>: به عهد و پيمان وفا كنيد زيرا از وفاى به عهد سؤال خواهد شد. و در وصف نيكوكاران فرموده: «الموفون بعهدهم اذا عاهدوا»<ref><big>بقره /  ۱۷۷.</big> </ref>: و آنان كه چون پيمان بندند وفا كنند. و از عهد شكنى به سختى نكوهش نموده و آن را از اوصاف فاسقان برشمرده است: «الذين ينقضون عهد اللَّه من بعد ميثاقه» .<ref><big>بقره / ۲۷.</big></ref></big>

<big>لزوم پايبندى به عهد و پيمان به حدى است كه در پيمان‏ هايى كه با دشمن بسته مى ‏شود نيز تا زمانى كه خيانتى از آنها آشكار نشده باشد بايد به آن وفادار بود. قرآن كريم مى‏ فرمايد: «فما استقاموا لكم فاستقيموا لهم»<ref> <big>توبه / ۷.</big></ref>: تا آنان با شما بر سر عهد و پيمانند شما هم بر سر پيمان باقى باشيد. و نيز مى‏ فرمايد: «و اما تخافنّ من قوم خيانة فانبذ اليهم على سواء»<ref><big>انفال / ۵۸ .</big></ref>: و اگر از خيانت قومى در شكستن عهد و پيمان بيمناک بودى تو نيز برابر كار آنان اعلام عدم تعهد كن.</big>

<big>اميرالمؤمنين ‏عليه السلام در عهدنامه خود به مالک اشتر مى ‏نويسد: و ان عقدت بينک و بين عدوک عقدة او البسته منک دمه، فحط عهدک بالوفاء و ارع دمتک بالامانة و اجعل نفسك جنة دون ما اعطيت. فانه ليس من فرائض اللَّه شى‏ء الناس اشد عليه اجتماعاً -  مع تفرق اهوائهم و تشتت آرائهم -  من تعظيم الوفاء بالعهود<ref><big>نهج البلاغه: نامه۵۳.</big></ref>:</big>

=== <big>بيعت و نقش مردم</big> ===