اسناد خطبه خواندن پیامبر در غدیر: تفاوت میان نسخه‌ها

سند خطبه خواندن در غدير××× 1 ناگفته‏هايى از اسناد خطبه غدير )موّحدى( : ص 42  - 33. ×××

  خطبه‏گويى يا همان خطابه پيامبر گرامى اسلام‏صلى الله عليه وآله در روز غدير خم را بايد از مسلّمات دانست. اگر چه بسيارى از انديشمندان اهل‏تسنن تنها به نقل فرازهايى محدود از اين سخنرانى اكتفا كرده‏اند.

اما بى‏شك اصل موضوع خطبه‏گويى آن حضرت در آن روز قطعى است. ابوالحسين مسلم بن حجاج نيشابورى )م 261 ق( در صحيح خود ضمن نقل روايتى از زيد بن ارقم، سخنان پيامبرصلى الله عليه وآله را با قيد »خطيباً« همراه كرده است.××× 2 قام رسول‏اللَّه‏صلى الله عليه وآله يوماً فينا خطيباً... . صحيح مسلم: ح 2408، باب من فضائل على بن ابى‏طالب‏عليه السلام. ×××

برخى ديگر از بزرگىِ اين سخنرانى ياد كرده‏اند و آن را با لفظ »عظيمة« مورد وصف قرار داده‏اند.

ابن‏كثير دمشقى -  كه بايد او را فردى متعصب و پيرو آراى ابن‏تيميه قلمداد كرد -  اين خطبه را »خطبة عظيمة« بر شمرده است: فخطب خطبة عظيمة فى اليوم الثامن‏عشر من ذى‏الحجة عامئذ، و كان يوم الاحد بغدير خم تحت شجرة هناك ... .××× 3 البداية و النهاية )ابن‏كثير( : ج 5 ص 227. ×××

در كتاب »نور الامير« با پژوهش در منابع اهل‏تسنن، نام هشت تن از اصحاب پيامبرصلى الله عليه وآله و ده تن از بزرگان و علماى اهل‏تسنن ذكر شده، كه به خطبه‏گويى پيامبرصلى الله عليه وآله در روز غدير خم تصريح كرده‏اند.

پژوهش پيشارو نشان مى‏دهد كه در منابع اهل‏تسنن، دست كم ده تن از اصحاب پيامبرصلى الله عليه وآله و پانزده تن از بزرگان اهل‏تسنن به اين موضوع مهم تصريح نموده‏اند. اين رقم منهاى اصحابى است كه چنين مطلبى را با واسطه صحابى ديگرى نقل كرده، و همچنين منهاى آن دسته از اصحابى است كه بدين امر شهادت داده‏اند.

علاوه بر اين، در طبقه تابعان نيز كسانى يافت مى‏شوند كه مستقلاً به اين موضوع تصريح كرده‏اند.

در اينجا، ابتدا فهرست اسامى اصحابى كه به امر خطبه‏گويى پيامبرصلى الله عليه وآله در روز غدير خم تصريح داشته‏اند، به همراه متن گفتار آنان ارائه مى‏شود. سپس ساير شواهد تقديم خواهد شد:

يك. اميرالمؤمنين على بن ابى‏طالب‏عليه السلام

انبأنى السيد النسابة جلال‏الدين عبدالحميد بن فخار بن معد بن فخار الموسوى رحمه اللَّه، قال: انبأنا والدى السيد شمس‏الدين شيخ‏الشرف فخار الموسوى رحمه اللَّه اجازة، بروايته عن شاذان بن جبرئيل القمى، عن جعفر بن محمد الدوريستى، عن ابيه، عن ابى‏جعفر محمد بن على بن بابويه القمى، قال: حدثنا ابى ]و[ محمد بن الحسن رضى اللَّه عنهما، قالا: حدثنا سعد بن عبداللَّه، قال: حدثنا يعقوب بن يزيد، عن حمّاد بن عيسى، عن عمر بن اذينه، عن ابان بن ابى‏عياش، عن سليم بن قيس الهلالى، قال:

رأيت علياًعليه السلام فى مسجد رسول‏اللَّه‏صلى الله عليه وآله فى خلافة عثمان و جماعة يتحدّثون و يتذاكرون العلم و الفقه ... . فينصبنى للناس بغدير خم. ثم خطب فقال: ... . ثم امر فنودى بالصلاة جامعة. ثم خطب فقال: ايها الناس، اتعلمون ان اللَّه عزوجل مولاى و انا مولى المؤمنين و انا اولى بهم من انفسهم؟ قالوا: بلى يا رسول‏اللَّه. قال: قم يا على. فقمت، فقال: من كنت مولاه فعلى هذا مولاه. اللهم وال من والاه، و عاد من عاده ... .××× 1 فرائد المسطين )جوينى( : ج 1 ص 315، و همچنين در حديثى ديگر: كنز العمّال )متقى هندى( : ج 14 ص 77 ح 37981. ×××

دو: امّ‏هانى بنت ابى‏طالب

و اخرج البزّار فى مسنده، عن ام‏هانى بنت ابى‏طالب، قالت: رجع رسول‏اللَّه‏صلى الله عليه وآله من حجته. حتى نزل بغدير خم، امر بدوحات فقممن. ثم قام خطيباً بالهاجرة ... .××× 1 ينابيع المودة )قندوزى( : ص 123، به نقل از »مسند البزار« . همچنين ابن‏عقده كوفى در كتاب »الموالاة« همين حديث را با ذكر طبقات فوقانى سند ضبط كرده است. ابن‏عقده، من حديث عمرو بن سعيد بن عمرو بن جعدة بن هبيرة، عن ابيه، انه سمع ام‏هانى رضى اللَّه عنها تقول: رجع رسول‏اللَّه‏صلى الله عليه وآله من حجته، حتى اذا كان بغدير خم امر بدوحات فقممن. ثم قام خطيباً بالهاجرة فقال: ... . الموالاة )ابن‏عقده( : ص 245. ×××

سه: عبداللَّه بن جعفر بن ابى‏طالب

حدثنا يحى بن زكريا بن شيبان: حدثنا عبداللَّه عن ابراهيم الغفارى: حدثنى حسن الحذاء: حدثنى اسماعيل بن عبداللَّه بن جعفر، عن ابيه، قال: خطب رسول‏اللَّه‏صلى الله عليه وآله يوم غدير خم فقال: من كنت مولاه ... .××× 2 تخريج الاحاديث و آلاثار )زيلعى( : ج 2 ص 239. ×××

چهار: ابورافع

و عن ابى‏رافع مولى رسول‏اللَّه‏صلى الله عليه وآله و رضى عنه، قال: لمّا نزل رسول‏اللَّه‏صلى الله عليه وآله غدير خم مصدرة من حجةالوداع، قام خطيباً بالناس بالهاجرة ... .××× 3 جواهر العقدين )سمهودى( : ج 2 ص 87 . همچنين: ابن‏عقده من طريق محمد بن عبداللَّه بن ابى‏رافع، عن ابيه، عن جده ابى‏رافع مولى رسول‏اللَّه‏صلى الله عليه وآله، قال: لما نزل رسول‏اللَّه‏صلى الله عليه وآله غدير خم مصدره من حجةالوداع. قام خطيباً بالناس بالهاجرة... . الموالاة )ابن‏عقده( : ص 224. ×××

پنج: ضُميره اسلمى

و عن ضمرة الاسلمى رضى اللَّه عنه، قال: لمّا انصرف رسول‏اللَّه‏صلى الله عليه وآله من حجةالوداع، امر بشجرات فقممن بوادى خمّ. و هجر فخطب الناس فقال: اما بعد ايها الناس، فانى مقبوض، اوشك اُدعا فاُجيب. فما انتم قائلون؟ قالوا: نشهد انك بلّغت و نصحت و ادّيت. قال: ... .××× 4 جواهر العقدين )سمهودى( : ج 2 ص 83 . ×××

شش: سعد بن ابى‏وقّاص

اخبرنا هلال بن بشير البصرى، قال: حدثنا محمد بن خالد، قال: حدثنى موسى بن يعقوب، قال: حدثنا مهاجر بن سمار بن سلمة، عن عائشة بنت سعد، قالت: سمعت ابى يقول: سمعت رسول‏اللَّه‏صلى الله عليه وآله يوم الجحفة؛ فأخذ بيد على‏عليه السلام، فخطب فحمد اللَّه و اثنى عليه، ثم قال: ايها الناس، انى وليكم. قالوا: صدقت يا رسول‏اللَّه. ثم اخذ بيد على‏عليه السلام فرفعها فقال: هذا وليّى و يؤدّى عنّى دينى، و انا موالى من والاه، و معادى من عاداه.××× 1 خصائص اميرالمؤمنين‏عليه السلام )نسائى( : ص 48، و بسيارى از منابع ديگر. ×××

هفت: ابوجنيده بن جندع××× 2 ابوحنيدة بن جندع، و هو ابن‏عمرو بن مازن المازنى. قدم على النبى‏صلى الله عليه وآله يوم حنين. معرفة الصحابة )ابن‏نعيم( : مدخل ابوجنيده بن جندع. ×××

وروى ابواحمد العسكرى باسناده، عن عمارة بن يزيد، عن عبداللَّه بن العلاء، عن الزهرى، قال: سمعت سعيد بن جناب يحدث عن ابى‏عنفوانه المازنى، قال: سمعت اباجنيده جندع بن عمرو بن مازن، قال: سمعت النبى‏صلى الله عليه وآله يقول: من كذب على متعمداً فليتبوّأ مقعده من النار. و سمعته والا صمتا يقول: و قد انصرف من حجةالوداع. فلما نزل غدير خم، قام فى الناس خطيباً و اخذ بيد على‏عليه السلام و قال: من كنت وليه فهذا وليه. اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه.××× 3 اسد الغابة )ابن‏اثير( : ج 1 ص 308. ×××

هشت: ابوهريره

 

حدثنا اسحاق، حدثنا عبداللَّه بن جعفر، اخبرنى سعد بن اسحاق، عن اسحاق بن ابى‏حبيب، عن ابى‏هريره رضى اللَّه تعالى عنه، قال: نظرت الى رسول‏اللَّه‏صلى الله عليه وآله بغدير خم و هو قائم يخطب و على‏عليه السلام الى جنبه. فأخذ بيده فأقامه و قال: من كنت مولاه فهذا مولاه.××× 4 انساب الاشراف )بلاذرى( : ج 2 ص 108. ×××

 

نه: زيد بن ارقم

حدثنا الحسن بن على العمرى: ثنا على بن ابراهيم الباهلى: ثنا ابوالجواب: ثنا سليمان بن قرم، عن هارون بن سعد، عن ثوير بن ابى‏فاخته، عن زيد بن ارقم، قال: خطبنا رسول‏اللَّه‏صلى الله عليه وآله يوم الغدير فقال: الست اولى بالمؤمنين من انفسهم؟ قالوا: بلى. فأخذ بيد على‏عليه السلام فقال: من كنت مولاه فعلى‏عليه السلام مولاه. اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه.××× 1 المعجم الكبير )طبرانى( : ج 5 ص 194. ×××

ده: براء بن عازب

اخرج المير سيد على المهمدانى، عن البراء بن عازب فى قوله تعالى: »يا ايها الرسول بلّغ ما انزل اليك من ربك« ، اى بلّغ من فضائل على‏عليه السلام. نزلت فى غدير خم. فخطب رسول‏اللَّه‏صلى الله عليه وآله، قال: من كنت مولاه فهذا على‏عليه السلام مولاه. فقال عمر: بخّ بخّ لك يا على. اصبحت مولاى و مولى كل مؤمن و مؤمنة. رواه ابونعيم، و ذكره الثعالبى فى كتابه.××× 2 من حياة الخليفة عمر بن الخطاب )بكرى( : ص 322. ×××

علاوه بر اين ده صحابى كه با الفاظى چون »خطب« ، »يخطب« ، »خطبنا« ، و »خطيباً« به خطبه خواندن پيامبر گرامى اسلام‏صلى الله عليه وآله اشاره نموده‏اند، حذيفة بن اسيد غفارى -  كه از بزرگان اصحاب پيامبرصلى الله عليه وآله است -  متن خطبه كوتاه پيامبر گرامى اسلام‏صلى الله عليه وآله در روز غدير را نقل كرده است. ابوالقاسم طبرانى در »المعجم الكبير«××× 3 المعجم الكبير )طبرانى( : ج 3 ص 180. ××× با سند صحيح از حذيفة بن اسيد متن اين خطبه را ذكر كرده است.

همچنين دو تن از تابعان به نام‏هاى سعيد بن ذى‏حدّان و عمرو ذو مُرّ همدانى، بدون آنكه كلام خود را از يكى از صحابه نقل كنند به خطبه‏گويى پيامبرصلى الله عليه وآله در روز غدير خم تصريح كرده‏اند.××× 4 فرائد السمطين: ج 1 ص 68 ، و مواردى ديگر. ×××

ابوالطفيل عامر بن واثله نيز -  كه از اصحاب پيامبرصلى الله عليه وآله به شمار مى‏آيد -  به نقل از حذيفة بن اسيد غفارى ديگر صحابى پيامبرصلى الله عليه وآله، به نقل اين خطبه اهتمام داشته است. او همچنين به هنگام گزارش جريان مناشده حضرت اميرالمؤمنين‏عليه السلام در رَحبَه، تصريح مى‏كند كه دوازده تن از نقباى انصار كه در جنگ بدر شركت كرده بودند، ضمن شهادت به عبارت »من كنت مولاه فهذا على‏عليه السلام مولاه« به خطبه خواندن پيامبرصلى الله عليه وآله در روز غدير اعتراف كرده‏اند:

نبّأنا الحسن بن محمد الشافعى، عن احمد بن محمد الاصبهانى، قال: انبأنا ابوعلى احمد بن محمد البردانى قراءة عليه، قال: انبأنا ابوطالب محمد بن على بن الفتح: حدثنا ابوالحسن على بن ابراهيم الحربى المعروف بابن‏الحرار فى الحربية املاء من حفظه و لم يكن عنده غير هذا الحديث، قال: حدثنا ابوبكر الشافعى: حدثنا اسحاق الحربى: حدثنا ابونعيم، عن مطر، عن ابى‏الطفيل، قال: خطب على بن ابى‏طالب‏عليه السلام برحبة مالك بن طوق فقال: معاشر الناس، اشهد اللَّه كل امرء سمع رسول‏اللَّه‏صلى الله عليه وآله ما فعل فى غدير خم الا قام فشهد. فقام اثناعشر من اهل بدر من نقباء الانصار فقالوا: خطبنا رسول‏اللَّه‏صلى الله عليه وآله ثم قال: الست اولى بكم من انفسكم؟ قالوا: بلى يا رسول‏اللَّه. قال: فمن كنت مولاه فهذا على‏عليه السلام مولاه. اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه.××× 1 ذيل تاريخ البغداد )ابن‏النجار( : ج 3 ص 10. ×××

با شواهدى كه ارائه شد، در مورد اصل خطبه خواندن پيامبر گرامى اسلام‏صلى الله عليه وآله در روز غدير ترديدى باقى نمى‏ماند.

اضافه بر آنچه گفته شد، انديشمندان فراوانى از اهل‏تسنن شخصاً -  و نه به هنگام نقل يك روايت يا برداشت از اثرى ديگر -  به خطبه خواندن آن حضرت در روز غدير خم اشاره نموده‏اند. همان طور كه گفته شد، مؤلف »نور الامير« نام ده تن از انديشمندان اهل‏تسنن را ذكر مى‏كند كه به امر خطبه خواندن پيامبرصلى الله عليه وآله در روز غدير خم تأكيد ورزيده‏اند. وى به ترتيب از ابن كثير، حلبى، جزرى، يعقوبى، حموى، ابن‏دُريد، زَمخشرى، ثعالبى، غزّالى و بدخشانى ياد مى‏كند. پژوهشگران مى‏توانند جهت دريافت متن و آدرس آن به منبع رجوع كنند.××× 2 نور الامير )تقدمى( : ص 20  - 18. ×××

در اينجا متن ديدگاه پنج تن ديگر از انديشمندان و اعلام اهل‏تسنن را كه در آن كتاب ذكر نشده، جهت استحكام بيشتر بحث خلاصه وار ذكر مى كنيم:

اول. ابن‏مغازلى: ... ثم اخذ بيد على بن ابى‏طالب‏عليه السلام فرفعها، ثم قال: من كنت مولاه فهذا مولاه، و من كنت وليه فهذا وليه. اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه. قالها ثلاثاً. هذا آخر الخطبه.××× 1 المناقب )ابن‏المغازلى( : ج 1 ص 44. ×××

دوم. ابن‏تيميه: ...كثامن عشرى ذى‏الحجه الذى خطب فيه النبى‏صلى الله عليه وآله بغدير خم مرجعة من حجةالوداع. فانه‏صلى الله عليه وآله خطب فيه خطبة، وصّى فيها باتباع كتاب اللَّه، و وصّى فيها باهل‏بيته. كما روى مسلم فى صحيحه عن زيد بن ارقم رضى اللَّه عنه.××× 2 اقتضاء الصراط المستقيم )ابن‏تيميه( : ج 1 ص 293. ×××

سوم. ابن‏اثير: و لما رجع‏عليه السلام من حجةالوداع، فكان بين مكة و المدينة بمكان يقال له »غدير خم« ، خطب الناس هنالك فى اليوم الثانى‏عشر××× 3 خطبه پيامبرصلى الله عليه وآله در روز غدير قطعاً در روز هجدهم ذى‏الحجه بوده است. اشاره به روز دوازدهم ناشى از سهو قلم است. ××× من ذى‏الحجه فى خطبته ... .××× 4 البداية و النهاية )ابن‏كثير( : ج 7 ص 370. ×××

چهارم: آلوسى: ان النبى‏صلى الله عليه وآله خطب فى مكان بين مكة و المدينة عند مرجعه من حجةالوداع قريب من الجحفة، يقال له: غدير خم ... .××× 5 روح المعانى )آلوسى( : ج 6 ص 194. ×××

پنجم: عبدالملك بن حسين بن عبدالملك عصامى شافعى: انه‏صلى الله عليه وآله خطب بغدير خم، ثامن‏عشر ذى‏الحجة، مرجعة من حجةالوداع، تحت شجرات بُرّح له ما تحتها بعد صلاة الظهر. فقال: ... .××× 6 سمط النجوم العوالى )عصامى( : ج 1 ص 402. ×××

بنابراين، با قرائن فراوان ثابت مى‏شود كه پيامبر گرامى اسلام‏صلى الله عليه وآله در روز غدير خم ايراد خطبه فرموده‏اند. از كاوش در منابع مخالفان كه در گذريم، در مصادر اماميه نيز علاوه بر آنكه متن خطبه‏هاى كوتاه و متوسط و طولانى ثبت و ضبط شده است، به خطبه‏گويى آن حضرت در روز غدير نيز تصريح شده است. براى نمونه صاحب »النجم الثاقب« خطبه طولانى غدير را با دو وصف بليغ و طويل همراه كرده است:

... خطبة رسول‏اللَّه‏صلى الله عليه وآله البليغة و الطويلة فى حجةالوداع فى غدير خم، التى خطبها فى ذلك المحضر العظيم ... .××× 1 النجم الثاقب )نورى( : ج 1 ص 342. ×××

همچنين در روايات مكتب اهل‏بيت‏عليهم السلام نيز به خطبه‏گويى حضرت رسول‏صلى الله عليه وآله در روز غدير تصريح شده است. براى نمونه مى‏توان به »كتاب سليم قيس الهلالى«××× 2 كتاب سليم بن قيس الهلالى: ج 2 ص 644 حديث 11: ...بغدير خم ثم خطب و قال ايها الناس... . ××× و »الامالى« شيخ طوسى××× 3 الامالى )طوسى( : ص 254 مجلس 9 : خطبنا رسول‏اللَّه‏صلى الله عليه وآله يوم غدير خم فقال: ... . ××× اشاره كرد.