ابن قتیبه دینوری

ابومحمد عبدالله بن مسلم بن قتیبه دینوری (زاده ۲۱۳ ه‍.ق / ۸۲۸ م - درگذشته ۲۷۶ ه‍.ق / ۸۸۹ م) یکی از دانشمندان اهل سنت در قرن سوم هجری قمری است که در زمینه‌های گوناگون علوم آن زمان از جمله روایت، لغت، و نحو، و غریب قرآن، و معانی قرآن، و فقه، و شعر تبحر داشت. او ایرانی‌تبار بود و پدرش از اهالی مرو بود، اما خود ابن قتیبه در بغداد یا کوفه به دنیا آمد و به دینوری معروف شد به دلیل قضاوت در دینور.

ابن قتیبیه دینوری

اطلاعات فردی
نام کامل	ابومحمد عبدالله بن مسلم بن قتیبه دینوری
تولد	۲۱۳ ه‍.ق
وفات	۲۷۶ ه‍.ق
اطلاعات علمی
استادان	اسحاق بن راهویه، محمد بن زیاد الزیادی، أبی حاتم السجستانی و…
شاگردان	عبید اللّٰه بن عبد الرحمن السکری، و إبراهیم بن محمد بن أیوب الصائغ و…
تالیفات	الامامة و السیاسة، غریب القرآن، مشکل القرآن
تحصیلات	کوفه، بغداد
مذهب	حنبلی
اطلاعات فرهنگی
زمینه فعالیت	فقه، لغت، نحو، علوم قرآن

زندگینامه

ابو محمد عبد اللّه بن مسلم بن قتیبهٔ کوفی، متولد همان‌جا، که بمناسبت قاضی بودنش در دینور، دینوری نامیده شده، ابن قتیبه در جوانی در بغداد به تحصیل پرداخت و سپس به قضاوت در دینور منصوب شد. او سال‌ها در این مقام بود و بیشتر آثارش را در این دوره تألیف کرد. در میانسالی به بغداد بازگشت و تا پایان عمر به تدریس نحو مشغول بود.

ابن قتیبه دشمن معتزله بود و به برتری عرب بر عجم باور داشت. او از پیروان احمد بن حنبل بود و به مذهب کرامیه نیز گرایش داشت. برخی از منابع او را منحرف از عترت و دارای گرایش به تشبیه معرفی کرده‌اند.

مشایخ

او از اسحاق بن راهویه و و محمد بن زیاد الزیادی، و أبی الخطاب زیاد بن یحیی الحسانی، و أبی حاتم السجستانی روایت کرده است.

شاگردان

فرزندش أحمد و عبید اللّٰه بن عبد الرحمن السکری، و إبراهیم بن محمد بن أیوب الصائغ، و عبید اللّٰه بن أحمد بن بکیر التمیمی، و عبد اللّٰه بن جعفر بن درستویه الفارسی

تألیفات

از جمله تألیفات ابن قتیبه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• الامامة و السیاسة
• غریب القرآن
• مشکل القرآن
• مشکل الحدیث
• أدب الکاتب
• عیون الاخبار
• معانی الشعر الکبیر
• کتاب عیون الشعر
• کتاب التفقیه:
• کتاب الحکایة و المحکی
• کتاب ادب الکاتب
• کتاب الشعر و الشعراء
• کتاب الخیل
• کتاب جامع النحو
• کتاب مختلف الحدیث
• کتاب اعراب القرآن
• کتاب دیوان الکتاب
• کتاب فرائد الدر
• کتاب خلق الانسان
• کتاب القراءات
• کتاب المراتب
• کتاب التسویة بین العرب و العجم
• کتاب الانواء
• کتاب المشکل.
• کتاب دلائل النبوة
• کتاب اختلاف تاویل الحدیث
• کتاب المعارف
• کتاب جامع الفقه
• کتاب اصلاح غلط ابی عبید فی غریب الحدیث
• کتاب المسائل و الجوابات
• کتاب العلم
• کتاب المیسر و القداح
• کتاب حکم الامثال
• کتاب الاشربة
• تاب جامع النحو الصغیر.
• کتاب الرد علی المشبهة
• کتاب آداب العشرة
• کتاب غریب الحدیث

روایت حدیث غدیر

یکی از علما و بزرگان اهل سنت که حدیث غدیر را نقل کرده ابن قُتَیبه است.

ابن قُتَیبه حدیث غدیر را در ماجرای احتجاج شخصی به نام برد از همدان بر عمروعاص و نزد معاویه در «الامامة و السیاسة» نقل کرده است.

اما در اعتبار کتابش «الإمامة و السیاسة» هیچ شکی نیست، چرا که این کتاب از نوشته‌های معروف او است که نزد اهل سنت معتمَد است و آنان در کتاب‌های خود از آن نقل کرده‌اند، مثل بَلَوی در «ألف باء» و عمر بن فَهد مکّی در «إتحاف الوری بأخبار أمّ القری».

وثاقت راوی

عبدالله بن مسلم بن قتیبه، ابومحمد، صاحب تصانیف، صدوق و کم‌روایت است. خطیب گفته است که او ثقه دین و فاضل بود. اما حاکم گفته است که امت بر این توافق دارند که قُتَبی دروغگو است. گفتم: این سخن بسیار زشت است و از کسی که از خدا نمی‌ترسد، چنین سخنی برمی‌آید.

• دارقطنی گفته است: ابن قتیبه به تشبیه گرایش داشت و از عترت منحرف بود و سخنانش به این موضوع اشاره دارد.
• بیهقی گفته است که او دیدگاه کرامیه را می‌پذیرفت.
• ابن منادی نیز گفته است که او در رجب سال ۲۷۶ ه‍.ق بر اثر خوردن هریسه داغ جان داد. پس از خوردن هریسه، حرارت شدید به او دست داد، فریاد زد، سپس به هوش آمد و تا وقت نماز ظهر مضطرب بود، سپس آرام گرفت و تا سحر به ذکر مشغول بود و سپس درگذشت.
• ابن نصر وابل گفته است: محمد بن عبدالله حافظ گفته است که ابن قتیبه در علوم پیشرفت می‌کرد، اما اهل علم از او راضی نبودند و تنها امام مقبول نزد همه، ابوعبید است. ابن قتیبه ذیلی بر غریب الحدیث ابوعبید نوشت که حجم آن از اصل بیشتر بود و کتابی در اعتراضات به ابوعبید تألیف کرد. محمد بن نصر مروزی از ابوعبید دفاع کرد و به ابن قتیبه پاسخ داد.
• مسلمة بن قاسم گفته است که او زبان‌شناس و بسیار نویسنده بود، عالم به تصنیف و صدوق از اهل سنت است. گفته می‌شود که او به مذهب مالک گرایش داشت.
• نفطویه گفته است که هرگاه در خانه‌اش تنها بود و کاری انجام می‌داد، آن را با دقت انجام می‌داد و هرگز در زبان دروغ نمی‌گفت.
• ابن حزم گفته است که او در دین و علمش ثقه بود.
• ابن ندیم نیز گفته است که او در آنچه می‌روایت می‌کرد صادق بود، عالم به زبان و نحو بود و کتاب‌هایش مورد استقبال قرار می‌گرفت. او حدود شصت کتاب نوشته است.
• مسعودی در المروج گفته است که ابن قتیبه در کتاب‌هایش از ابوحنیفه دینوری الهام گرفته است.
• امام الحرمین گفته است که ابن قتیبه در وارد شدن به مباحثی که مناسب نیست، بی‌حساب است.
• سلفی گفته است که ابن قتیبه از ثقات و اهل سنت بود، اما حاکم به مخالفت او برآمد به دلیل مذهب.
• صلاح العلائی تفسیر سلفی را این‌گونه بیان کرده است که او به مذهب کرامیه اشاره کرده است، اما این سخن از ابن حجر عسقلانی نیست و در کلام او چیزی که به این موضوع اشاره کند، وجود ندارد. اما او بر شیوه اهل حدیث در عدم تأویل بود.