نمایش مبدأ برای کتاب سلیم بن قیس هلالی

{{جعبه اطلاعات کتاب
 | عنوان = کتاب سلیم بن قیس هلالی
 | تصویر = کتاب سلیم بن قیس هلالی.jpg
 | توضیح_تصویر = 
 | نام‌های دیگر = اصل سليم بن قيس هلالى
 | نویسنده = سلیم بن قیس هلالی
 | شاعر = 
 | تاریخ نگارش = نیمه نخست سده اول هجری
 | زبان = عربی
 | مترجم =
 | تحقیق یا تدوین = [[محمدباقر انصاری زنجانی]]
 | موضوع = رخدادهای پس از رحلت پیامبر و دوران حکومت امیرالمؤمنین
 | مذهب = شیعه
 | ناشر = دلیل ما
 | محل نشر = قم
 | سال نشر = ۱۴۲۲ق/۱۳۸۰ش
 | نوع چاپ = 
 | تعداد جلد = ۱
 | تعداد صفحه = ۶۴۰
 | قطع = وزیری
 | شابک = 
 | شماره ملی = 
 | نسخه الکترونیکی = 
 | نام ترجمه فارسی = اسرار آل محمد علیهم السلام
 | مترجم فارسی = اسماعیل انصاری زنجانی
}}'''کتاب سُلَیْم بن قِیس هِلالِی''' یکی از کهن‌ترین و مشهورترین کتاب‌های روایی شیعی با موضوع رخدادهای پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله و دوران حکومت امیرالمؤمنین علیه السلام.

کتاب سلیم بن قیس را برخی قدیمی‌ترین کتاب شیعی و برخی دیگر، پس از قرآن و [[میراث انبیاء علیهم السلام|مواریث کتبی انبیاء علیهم السلام نزد اهل بیت علیهم السلام]]، قدیمی‌ترین کتاب اسلامی دانسته‌اند. روایات این کتاب تنها از رسول خدا صلى الله عليه وآله، امیرالمؤمنین علیه السلام، [[مقداد بن عمرو کندی|مقداد]]، [[سلمان فارسی(محمّدی)|سلمان فارسی]]، [[ابوذر غفاری|ابوذر]] و برخی دیگر از صحابه نزدیک به امیرالمؤمنین نقل شده است. به‌گفته برخی محققان، این کتاب مورد تأیید بعضی از [[معصومین علیهم السلام|ائمه علیهم السلام]] قرار گرفته است. همچنین، این کتاب را مورد اعتماد عالمان شیعه گزارش کرده‌اند.

حضور مؤلف کتاب سلیم بن قیس الهلالی در يكى از مهم‌ترين و حساس‌ترين مقاطع تاريخ صدر اسلام و نيز گزينش مطالبى كه نقش اساسى در تبيين تاريخ اسلام و عقايد مسلمانان دارد، نشان‌دهنده اهمیت آن دانسته شده است. این کتاب از سه جنبه روایی، تاریخی و کلامی دارای اهمیت تلقی شده است؛ ارائه گزارش‌هایی از حوادثی که میان شیعه و اهل سنت همواره محل اختلاف و منازعه بوده یکی از جوانب اهمیت تاریخی آن لحاظ شده است.

درباره اعتبار کتاب سلیم بن قیس هلالی نظرات سه‌گانه‌ای ابراز شده است: گروهی چون نعمانی و [[علامه مجلسی]] این کتاب را از اصول مستند و معتبر روایی تلقی کرده‌اند؛ کسانی مانند ابن‌غَضائری، رجالی شیعه قرن چهارم و پنجم، این کتاب را از اساس جعلی و استناد آن به سلیم را مخدوش می‌دانند؛ برخی دیگر، مانند [[شیخ مفید]]، معتقدند که این کتاب و سند آن اجمالاً درست است؛ اما، کتاب موجود از تحریف و دستبرد خالی نیست. 

== جایگاه ==
کتاب سُلَیْم بن قِیس هِلالِی یکی از کهن‌ترین،<ref>میراث مکتوب شیعه، ص۱۲۶.</ref> مشهورترین،<ref>بحارالانوار، ج۱، ص۳۲.</ref> با اهمیت‌ترین<ref>فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۱، ص۹۱.</ref> و پرمناقشه‌ترین<ref>فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۱، ص۹۱.</ref> کتاب‌های روایی اسلامی و شیعی تلقی شده است. برخی محققان، آن را قدیمی‌ترین کتاب شیعی<ref>روضات الجنات، ج۴، ص۶۷؛ «سلیم بن قیس هلالی»، ص۴۶۵.</ref> و برخی دیگر آن را، پس از قرآن و [[میراث انبیاء علیهم السلام|مواریث کتبی انبیاء علیهم السلام نزد اهل بیت علیهم السلام]]، قدیمی‌ترین کتاب اسلامی<ref>«کتاب سلیم بن قیس الهلالی أقدم نص تاریخی عقائدی فی الإسلام»، ص۸۵.</ref> دانسته‌اند. محمد بن ابراهیم نعمانی،<ref>الغیبة، ص۱۰۱.</ref> محدث شیعه در قرن چهارم قمری، این کتاب را بزرگترین و قدیمی‌ترین اصل{{یادداشت|اصل مجموعه روایاتی است که محتوای آن از کتاب دیگری گرفته نشده، بلکه نویسنده خود این روایات را از معصوم یا کسی که بی‌واسطه از معصوم نقل کرده شنیده و آنها را نوشته است (الذریعه، ج۲، ص۱۲۶).}} شیعی و محمد بن ندیم،<ref>الفهرست، ص۳۰۷-۳۰۸.</ref> کتاب‌شناس در قرن چهارم، آن را اولین کتاب شیعی قلمداد کرده‌اند. 

به‌گفته نعمانی روایات این کتاب فقط از رسول خدا صلى الله عليه وآله، امیرالمؤمنین علیه السلام، [[مقداد بن عمرو کندی|مقداد]]، [[سلمان فارسی(محمّدی)|سلمان فارسی]]، [[ابوذر غفاری|ابوذر]] و برخی دیگر از صحابه نزدیک به امیرالمؤمنین نقل شده است.<ref>الغیبة، ص۱۰۲.</ref> به‌گفته برخی محققان، این کتاب مورد تأیید بعضی از [[معصومین علیهم السلام|ائمه علیهم السلام]] قرار گرفته است:<ref>فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۱، ص۹۲.</ref> در منابع، روایاتی از [[امام سجاد علیه السلام|امام سجاد]]<ref>وسائل الشیعه، ج۲۷، ص۱۰۱.</ref> و [[امام صادق علیه السلام|امام صادق]]<ref>الذریعه، ج۲، ص۱۵۲.</ref> علیهما السلام در تأیید این کتاب آمده است. همچنین، این کتاب را مورد اعتماد عالمان شیعه گزارش کرده‌اند، به‌طوری که عالمان شیعه از آن روایاتی نقل کرده‌اند؛<ref>فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۱، ص۹۲.</ref> کسانی چون ثقة‌الاسلام کلینی (درگذشته ۳۲۹ق)،<ref>برای نمونه‌ای نگاه کنید: الکافی، ج۱، ص۲۹۷-۲۹۸.</ref> [[شیخ طوسی]] (درگذشته ۴۶۰ق)،<ref>برای نمونه‌ای نگاه کنید: تهذیب الاحکام، ج۹، ص۱۷۶-۱۷۷.</ref> [[علامه حلی]] (درگذشته ۷۲۶ق)<ref>منتهی المطلب، ج۸، ص۵۶۲.</ref> و [[علامه مجلسی]] (درگذشته ۱۱۱۰ق).<ref>برای نمونه‌ای نگاه کنید: ج۱۶، ص۸۴-۸۵.</ref> 

== اهمیت ==
حضور مؤلف کتاب سلیم بن قیس الهلالی در يكى از مهم‌ترين و حساس‌ترين مقاطع تاريخ صدر اسلام و نيز گزينش مطالبى كه نقش اساسى در تبيين تاريخ اسلام و عقايد مسلمانان دارد، نشان‌دهنده اهمیت آن دانسته شده است.<ref>فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۱، ص۹۴.</ref> برخی محققان اهمیت این کتاب را از سه جنبه روایی، تاریخی و کلامی دانسته‌اند: 

* '''از نظر روایی''': این کتاب از نخستین گردآورده‌های روایی شیعه و از اولین منابع حدیث اسلامی از زمانی است که حکومت وقت سیاست [[منع از نقل و تدوین حدیث|منع حدیث]] را اعمال کرده بود. نویسنده این کتاب از جمله شیعیانی بود که با این سیاست مقابله کرد و با تدوین این کتاب برای جلوگیری از انحراف جامعه اسلامی از قرآن و سنت کوشید. بر این اساس، با فرض صحت اسناد نسخه موجود، این کتاب تنها نگاشته روایی باقی‌مانده از نیمه نخست سده اول هجری خواهد بود.<ref>«گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی»، ص۱۹-۲۰.</ref>
* '''از نظر تاریخی''': ارائه گزارش‌هایی دقیق، به‌همراه جزئیات مستقیم یا با یک واسطه، از حوادث پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله و دوران حکومت امیرالمؤمنین علیه اسلام. همچنین، ارائه گزارش‌هایی از حوادثی که میان شیعه و اهل سنت همواره محل اختلاف و منازعه بوده است: رخدادهایی چون تأکید پیامبر بر [[امامت]] و [[ولایت ائمه علیهم السلام|ولایت]]، هجوم به خانه حضرت زهرا علیها السلام، ماجرای [[صحیفه ملعونه اول|صحیفه ملعونه]] که در منابع متقدم کمتر مورد توجه بوده است.<ref>«گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی»، ص۲۰.</ref>
* '''از نظر کلامی''': پرداختن به موضوع امامت و [[جانشین|خلافت]]، به‌عنوان مهم‌ترین موضوع مورد اختلاف میان شیعه و اهل سنت، به‌گونه‌ای که نگاه شیعه بدون امکان توجیه و تأویل ارائه شود از جمله خصوصیت اصلی کلامی این کتاب است. در کنار این، تصریح به خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام و نام‌بردن [[معصومین علیهم السلام|ائمه دوازده‌گانه علیهم السلام]] و جایگاه مادی و معنوی آنان توسط رسول خدا صلی الله علیه و آله و طرد و انکار نظر مخالف آن از ویژگی‌های کلامی این کتاب است.  مطالبی که اثبات آنان نقش مهمی در فیصله‌دادن به کشمکش‌های کلامی در جهان اسلام خواهد داشت.<ref>«گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی»، ص۲۰.</ref>   

== ویژگی‌ها ==
برای کتاب سلیم بن قیس هلالی در منابع ویژگی‌هایی برشمرده شده است؛ از جمله: 

*این کتاب در شکل موجود مشتمل بر ۴۸ روایت است که بیشتر آنها طولانی است.<ref>«سلیم بن قیس هلالی»، ص۴۶۵.</ref>
*راوی کتاب ابان بن ابی‌عیاش است که مؤلف كتاب هنگام سپردن كتاب به او گفته که نزد من نوشته‌هايى است كه آن را از افراد ثقه شنيده و با دست خود نگاشته‌ام و آنها حقایقی است که از راستگویان و نیکوکاران شنیده‌ام.<ref>فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۱، ص۹۴.</ref>
*روایاتی در منابع دیگر هست که احتمالاً منقول از این کتاب باشد، ولی در کتاب موجود نیامده است.<ref>«سلیم بن قیس هلالی»، ص۴۶۵.</ref>
*محتوای این کتاب، نقل وقایع پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله، رخدادهای دوران خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام، احادیثی درباره فضیلت امیرالمؤمنین و [[معصومین علیهم السلام|اهل بیت علیهم السلام]] و پیش‌بینی حوادث قرن اول قمری است.<ref>«سلیم بن قیس هلالی»، ص۴۶۵.</ref>
*در این کتاب از پنج امام نخست شیعه یاد شده و به ادامه سلسله ائمه علیهم السلام در نسل [[امام باقر علیه السلام]] بدون ذکر نام آنها اشاره شده است.<ref>میراث مکتوب شیعه، ص۱۲۶.</ref>

* هسته اصلی کتاب متعلق به سال‌های پایانی حکومت هشام بن عبدالملک اموی (حکومت: ۱۰۵-۱۲۵ق) است.<ref>میراث مکتوب شیعه، ص۱۲۶.</ref>
* نقطه تمرکز روایات شهر [[کوفه]] است و وضعیت شیعیان این شهر با کمی تفصیل بیان شده است.<ref>میراث مکتوب شیعه، ص۱۲۶.</ref>
* اين كتاب داراى ترتيب خاصى نيست و مؤلف در ذكر روايات هيچ‌گونه ترتيبى اتخاذ نكرده است.<ref>فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۱، ص۹۴.</ref>
* از اين كتاب با اسامى مختلف یاد شده است؛ از جمله: اصل سليم بن قيس هلالى، صحيفۀ سليم، الحديث لسليم بن قيس هلالى، كتاب السقيفه لسليم بن قيس الهلالی، الامامة لسليم بن قيس الهلالى، ابجد الشيعة و اسرار آل محمد.<ref>فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۱، ص۹۵.</ref>

== اعتبار ==
برخی محققان نظرات مختلف عالمان شیعه درباره اعتبار کتاب سلیم بن قیس را در سه دسته صورت‌بندی کرده‌اند:<ref>«بررسی سندی و محتوایی کتاب سلیم بن قیس»، ص۲۹.</ref>

* '''اعتبار کامل''': گروهی این کتاب را از اصول مستند و معتبر روایی تلقی کرده‌اند. در رأس این گروه از [[نعمانی]]<ref>الغیبة، ص۱۰۱.</ref> یاد شده که این کتاب را مورد اعتماد شیعه معرفی می‌کند.<ref>«بررسی سندی و محتوایی کتاب سلیم بن قیس»، ص۲۹.</ref> محمدتقی مجلسی (درگذشته ۱۰۷۰ق)،<ref>روضة المتقین، ج۱۴، ص۳۷۲.</ref> شیخ حر عاملی (درگذشته ۱۱۰۴)،<ref>وسائل الشیعه، ج۳۰، ص۳۸۵-۳۸۶.</ref> و [[علامه مجلسی]]<ref>بحارالانوار، ج۱، ص۳۲.</ref> نیز از این دسته تلقی شده‌اند.
* '''عدم اعتبار''': بر اساس این نظر، این کتاب از اساس جعلی و استناد آن به سلیم مخدوش است. گفته شده که ابن‌غضائری (درگذشته قبل ۴۵۰ق)،<ref>الرجال، ص۶۳.</ref> رجالی شیعه، اولین کسی بوده که بر این نظر بوده است.<ref>«بررسی سندی و محتوایی کتاب سلیم بن قیس»، ص۳۰.</ref> از حدیث‌شناسان، کسانی چون [[شهید ثانی]] (درگذشته ۹۶۶ق)،<ref>رسائل الشهید الثانی، ج۲، ص۹۹۲-۹۹۳.</ref> ابوالحسن شعرانی (درگذشته ۱۳۵۲ش)<ref>شرح اصول کافی (تعلیقات شعرانی)، ج۲، ص۳۷۳.</ref> و محمدباقر بهبودی (درگذشته ۱۳۹۳ش)<ref>معرفة الحدیث، ص۳۵۹.</ref> از جمله معتقدان به این نظر قلمداد شده‌اند.<ref>«بررسی سندی و محتوایی کتاب سلیم بن قیس»، ص۳۱.</ref>
* '''اعتبار اجمالی''': بر اساس این نظر، این کتاب و سند آن اجمالاً درست است و ادله ابن‌غضائری بر مجعول‌بودن آن نادرست است؛ اما، کتاب موجود از تحریف و دستبرد خالی نیست.<ref>«بررسی سندی و محتوایی کتاب سلیم بن قیس»، ص۳۰.</ref> از جمله کسانی که معتقد به این نظر بوده‌اند از [[شیخ مفید]] (درگذشته ۴۱۳ق)،<ref>شیخ مفید، تصحیح اعتقادات الامامیه، ‌ص۱۴۹.</ref> [[علامه حلی]] (درگذشته ۷۲۶ق)<ref>خلاصة الاقوال، ص۱۶۳.</ref> و محمدتقی شوشتری (درگذشته ۱۴۱۵ق)<ref>قاموس الرجال، ج۵، ص۲۳۹.</ref> یاد شده است.<ref>«بررسی سندی و محتوایی کتاب سلیم بن قیس»، ص۳۰.</ref>

== نویسنده ==
بر اساس تحقیقات [[محمدباقر انصاری زنجانی]]، محقق غدیر، ابوصادق سلیم بن قیس هلالی از قبیله بنی‌هلال بن عامر است که از حجاز به شام و عراق مهاجرت کرده‌اند. او دو سال قبل از هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله در [[کوفه]] به‌دنیا آمد و هنگام وفات پیامبر دوازده سال داشته است. سلیم در زمان حیات پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و در زمان حکومت [[ابوبکر بن ابی قحافه|ابوبکر]]، در مدینه نبوده، در جریان [[سقیفه]] و شهادت حضرت زهرا علیها السلام حضور نداشته است. او در حدود پانزده‌سالگی، در اوائل حکومت [[عمر بن خطاب]] (حدود سال ۱۶ق)، وارد مدینه شده است.<ref>اسرار آل محمد علیهم السلام، ص۱۷-۱۸.</ref>

به‌نقل از انصاری زنجانی، سلیم در جو سرکوبی که علیه [[معصومین علیهم السلام|اهل بیت علیهم السلام]] و معارف ایشان به راه افتاده بود، تصمیم می‌گیرد که وقایع را ثبت کند و برای این کار خود را در میان نزدیکان امیرالمؤمنین و اصحاب خاص او قرار می‌دهد. در دوران حکومت امیرالمؤمنین، سلیم علاوه بر نگارش وقایع، در جنگ‌ها ([[جمل]]، [[صفین]]، [[نهروان]]) در کنار حضرت قرار می‌گیرد و جزو [[شرطة الخمیس|شُرْطَةُ الخَمیس]] (محافظان شخصی) امیرالمؤمنین می‌گردد. او که از اصحاب خاص امیرالمؤمنین علیه السّلام بود در سه روز آخر عمر آن حضرت در کنار او بود و وصیت‌نامه امام را بدون واسطه ضبط کرد.<ref>اسرار آل محمد علیهم السلام، ص۱۹-۲۱.</ref>

در زمان امامت [[امام حسن علیه السلام]] و [[امام حسین علیه السلام]]، سلیم در شمار یاران آنان بود، ولی در واقعه عاشورا حضور نداشت. [[محمدباقر انصاری زنجانی|انصاری]] احتمال داده که او در شمار زندانیان ابن‌زیاد، حاکم کوفه، بوده و امکان حضور در کربلا را نداشته است. پس از شهادت امام حسین، سلیم از اصحاب [[امام سجّاد علیه السّلام]] گردید و امام باقر علیه السّلام را، که در سن هفت‌سالگی یا بیشتر بود، درک کرد. با تسلط حجاج بن یوسف ثقفی (سال ۷۵ق) بر عراق، اصحاب امیرالمؤمنین، از جمله سلیم، مورد تعقیب قرار گرفتند. به همین دلیل، به شهر نوبندجان فارس گریخت و در خانه پدر ابان بن ابی‌عیاش اقامت کرد. او در اواخر سال ۷۶ق، در ۷۸ سالگی در آن شهر درگذشت.<ref>اسرار آل محمد علیهم السلام، ص۲۱-۲۹.</ref>

== نسخه‌ها، چاپ و نشر و ترجمه ==
به‌گفته برخی محققان، نسخه‌هاى متعدد موجود از كتاب سلیم با يكديگر تفاوت دارند؛ اين تفاوت‌ها در سند، تعداد و ترتيب احادیث و حتى جملات یک حديث است، به طورى كه در برخى نسخه‌ها طولانى‌تر و در برخى كوتاه‌تر ثبت شده است.<ref>فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۱، ص۹۶.</ref> [[محمدباقر انصاری زنجانی]] نسخه تصحیح‌شده این کتاب را بر اساس ۱۴ نسخه خطی، در سال ۱۴۱۵ق، در سه جلد به‌چاپ رسانده است؛ جلد اول این چاپ مقدمه‌ای درباره مؤلف و اعتبار کتاب، جلد دوم متن کتاب و جلد سوم شامل نمایه‌های آن است.<ref>«مؤلف کتاب اسرار آل محمد بر ترازوی نقد»، ص۱۵۰.</ref> این  تصحیح بعداً به‌صورت مختصرتر در یک جلد به‌چاپ رسید.<ref>فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۱، ص۹۹.</ref>

از کتاب سلیم ترجمه‌هایی به زبان فارسی و اردو انجام شده است؛ از جمله ترجمه‌های فارسی با عنوان ''اسرار آل محمد علیهم السلام'' (اسماعیل انصاری زنجانی) و ''تاریخ سیاسی صدر اسلام'' (محمودرضا افتخارزاده). نیز ترجمۀ كتاب به زبان اردو، به‌قلم ملک محمد ملک شریف در سال ۱۳۷۵ق در ملتان پاکستان به‌چاپ رسیده است.<ref>فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۱، ص۹۸.</ref> 

== پانویس ==
{{پانویس}}

==منابع==
{{منابع}}
* '''اسرار آل محمد علیهم السلام'''؛ سلیم بن قیس هلالی، ترجمه: اسماعیل انصاری زنجانی، قم: دفتر نشر الهادی، ۱۳۷۵ش.
* '''بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار'''؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
* '''تصحیح اعتقادات الإمامیة'''؛ محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، تصحیح: حسین درگاهی، قم: المؤتمر العالمی لألفية الشيخ المفيد، ۱۴۱۳ق.
* '''تهذيب الأحكام‏'''؛  محمد بن حسن طوسى، ‏م ۴۶۰ق‏، تحقیق: حسن الموسوى خرسان، تهران: دار الكتب الإسلامية، چهارم، ۱۴۰۷ق.
* '''خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال'''؛ حسن بن یوسف (علامه حلی)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، بی‌جا: مؤسسة نشر الفقاهة، ۱۴۱۷ق.
* '''الذریعة الی تصانیف الشیعة'''؛ محمدمحسن بن علی منزوی (آقابزرگ تهرانی)، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
* '''الرجال'''؛ احمد بن حسین (ابن‌غضائری)، تحقیق: سید محمدرضا حسینی جلالی، قم: مؤسسه علمی فرهنگی دار الحديث (سازمان چاپ و نشر)، ۱۴۲۲ق.
* '''رسائل الشهید الثانی'''؛ زین‌الدین بن علی عاملی جبعی،  تحقیق: رضا مختاری، قم: بوستان کتاب، ۱۴۲۲ق. 
* '''روضات الجنات فی أحوال العلماء و السادات'''؛ محمدباقر بن زین‌العابدین قم: اسماعیلیان، ۱۳۹۰ق.
* '''روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه'''؛ محمدتقی مجلسی، تحقیق: حسین موسوی کرمانی و علی‌پناه اشتهاردی، تهران: بنیاد فرهنگ اسلامی کوشانپور، ۱۴۰۶ق.
* '''«سلیم بن قیس هلالی»'''؛ سید محمد عمادی حائری، دانشنامه جهان اسلام (ج۲۴)، تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، ۱۳۹۶ش.
* شرح الکافی، ملا محمدصالح بن احمد مازندرانی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، تعلیق: ابوالحسن شعرانی، تهران: المکتبة الاسلامية للنشر و التوزیع، ۱۳۸۲ق.
* '''میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخست'''؛ سید حسین مدرسی طباطبایی، ترجمه: سید علی قرائی و رسول جعفریان، قم: نشر مورخ، ۱۳۸۶ش.
* '''الغیبة'''؛ محمد بن ابراهیم نعمانی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، تهران: مکتبة الصدوق، ۱۳۹۷ق.
* '''فرهنگ کتب حدیثی شیعه'''؛ سید محمود مدنی بجستانی، تهران: مؤسسه انتشارات امير کبير (شرکت چاپ و نشر بين‌الملل)، ۱۳۸۵ش.
* '''الفهرست'''؛ محمد بن اسحاق (ابن‌ندیم)، بیروت: دار المعرفة، بی‌تا.
* '''قاموس الرجال'''؛ محمدتقی بن محمدکاظم شوشتری،‌ قم: مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۴ق.
* '''الکافی'''؛ محمد بن یعقوب کلینی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دار الكتب الإسلامية، ۱۴۰۷ق.
* '''«کتاب سلیم بن قیس الهلالی أقدم نص تاریخی عقائدی فی الإسلام»'''؛ محمدباقر انصاری زنجانی، مجله تراثنا، سال شانزدهم، شماره ۳ و ۴،  رجب تا ذوالحجه ۱۴۰۲ق.
* '''«گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی»'''؛ محمدتقی سبحانی، نشریه آینه پژوهش، شماره ۳۷، فروردين و ارديبهشت ۱۳۷۵ش.
* '''معرفة الحديث و تاریخ نشره و تدوینه و ثقافته عند الشیعة الإمامیة'''؛ محمدباقر بهبودی، بیروت، دار الهادی، بی‌تا.
* '''منتهی المطلب فی تحقیق المذهب'''؛ حسن بن یوسف (علامه حلی)، مشهد: آستانة الرضوية المقدسة (مجمع البحوث الإسلامية)، ۱۴۱۲ق.
* '''«مؤلف کتاب اسرار آل محمد علیهم السلام بر ترازوی نقد»'''؛ اسلام ملکی معاف، مجله مطالعات قرآن و حدیث، سال اول، شماره ۲، بهار و تابستان ۱۳۸۷ش.
* '''وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة'''؛ محمد بن حسن حر عاملی، قم: مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث، ۱۴۱۶ق.
{{پایان}}