مسجد غدیر
مسجد غدیر خم بنایی تاریخی در محل غدیر خم میان مکه و مدینه است. این مسجد در جایی ساخته شد که پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله در بازگشت از حجةالوداع، خطبه غدیر را ایراد و ولایت امام علی علیهالسلام را ابلاغ کرد. این مسجد بعدها بارها تخریب و بازسازی شد و امروزه اثری از آن باقی نمانده است. اقامه نماز و دعا در مسجد غدیر، طبق روایات اهل بیت علیهم السلام و فقیهان شیعه، دارای فضیلت ویژه و ارزش معنوی است.
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| بنيانگذار | پیامبر خدا صلی الله علیه وآله |
| کاربری | مسجد |
| مکان | غدیر خم |
| وقایع مرتبط | غدیر خم |
| مشخصات | |
| وضعیت | تخریب شده |
غدیر در لغت
در زبان عربی، «غدیر» به معنی برکه یا گودالی است که آب باران یا سیلاب در آن جمع شود و تا مدتی باقی بماند، هرچند ممکن است در تابستان خشک گردد. جمع آن «غُدُر»، «غُدْر» و «غُدران» آمده است. «خُم» در منابع لغوی چون جوهری[۱] و ابن درید،[۲] نام خاص برکهای معروف میان مکه و مدینه در ناحیه جُحفه[۳] است که به «غدیر خم» شهرت دارد. ابن اثیر و ابن منظور[۴] نیز آن را محلی دانستهاند که چشمهای در آن میریزد و مسجدی منسوب به پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله در آن قرار دارد. بکری در معجم نوشته است: غدیر خم در سه میلی جحفه، در سمت چپ راهِ مدینه به مکه، واقع شده و همان جایی است که پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله در آن علی بن ابیطالب علیه السلام را به جانشینی خود منصوب کرد.[۵]
موقعیت تاریخی و اعتقادی مسجد غدیر
از واقعه غدیر خم به بعد، این مکان به عنوان نقطهای متبرک در تاریخ اسلام شناخته شد و از آنجا که در مسیر حجاج قرار دارد، همواره یاد و نام آن در میان مسلمانان زنده ماند. در این موضع مسجدی بنا شد که به نام «مسجد غدیر» یا «مسجد پیامبر» شناخته میشود. در طول قرنها، این مکان بارها مورد تخریب و بازسازی قرار گرفت و حضور فیزیکی آن در کنار برکه غدیر به نماد ماندگار ولایت بدل شد. منابع تاریخی نشان میدهد که این مسجد همواره مورد توجه ائمه معصومین و پیروان آنان بوده است.
سیر تاریخی و مراحل احیای مسجد غدیر
| دوره تاریخی / مقطع | شرح واقعه |
|---|---|
| بنیانگذاری در زمان پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآله | پس از خطبه غدیر، پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله دستور داد محدوده محل خطبه مشخص و مسجدی در یاد آن ساخته شود. |
| احیا در دوران امیرالمؤمنین علیهالسلام | پس از تخریب اولیه، امیرالمؤمنین علیهالسلام مسجد را بازسازی و مرزهای آن را تعیین فرمود. |
| بازسازی در عصر امام باقر علیهالسلام | امام باقر علیهالسلام از مسجد غدیر بهعنوان مسجدی فعال و محل عبور حجاج یاد کرده است. |
| احیا در زمان امام صادق علیهالسلام | امام صادق علیهالسلام در مسیر مکه موقعیت مسجد را نشان داد و واقعه غدیر را بازگو نمود. |
| احیا در عصر امام کاظم علیهالسلام | امام کاظم علیهالسلام فضیلت نماز در مسجد غدیر را بیان کرد؛ نشانهای از آبادانی آن در آن دوره. |
| پایداری در دوران غیبت صغری | علی بن مهزیار اهوازی در قرن سوم هجری از مسجد دیدار و در آن نماز گزارد. |
بنیانگذاری در زمان پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله: پیامبر صلی الله علیه وآله در حجةالوداع، پس از ایراد خطبه غدیر، در محل برکه توقف کرد و دستور داد محدوده محل خطابه با سنگها مشخص شود تا به عنوان مسجد غدیر برای همیشه باقی بماند.[۶]اين مسجد همان مكانى است كه پيامبر صلى الله عليه و آله در غدير توقف نمود و نماز خواند و خطابه ايراد كرد و اميرالمؤمنين عليه السلام را به عنوان صاحب اختيار و خليفه مردم تعيين كرد، مسجدى ساخته شد كه محل آن بين چشمه و آبگیر بوده است. بكرى مى گويد: «بين غدير و چشمه مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله است».[۷] حموى مى گويد: صاحب مشارق گفته است: «خم موضعى است كه چشمه اى در آن مى ريزد، و بين غدير و چشمه مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله است».[۸]مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله در غدير - كه يادگار آن واقعه تاريخى است - روزهاى جالبى از سوى دوست و دشمن به خود ديده است.[۹]
احیا در دوران امام علی علیهالسلام: در سالهای پس از سقیفه، مسجد به دستور عمر تخریب شد، اما در دوران خلافت ظاهری امام علی علیه السلام دوباره بازسازی گردید و سراسر محدوده آن علامتگذاری شد.[۱۰]
بازسازی در عصر امام باقر علیهالسلام: در زمان افول حکومت بنیامیه، مسجد غدیر باز هم احیا شد. امام باقر علیه السلام از آن بهعنوان مسجدی فعال یاد کرده و آن را محل عبور حجاج دانسته است.[۱۱]
احیا در زمان امام صادق علیهالسلام: به روایت حسان جمال، امام صادق علیه السلام هنگام عبور از غدیر، محل دقیق ایستادن پیامبر را نشان داد و ماجرای غدیر را برای همراهان بازگو کرد. حسان جَمّال مى گويد: امام صادق عليه السلام را از مدينه به مكه مىبردم. پس از طى ۲۰۰ كيلومتر از مدينه به مسجد غدير رسيديم. حضرت به بازسازى صحنه غدير پرداخته و نگاهى به سمت چپ آن كرد و فرمود: آنجا جاى پاى پيامبر صلى الله عليه و آله است آنگاه كه فرمود: «مَن كُنتُ مَولاهُ فَعَلِىٌّ مَولاهُ». سپس حضرت به سمت ديگر مسجد نگاهى كرد و فرمود: آنجا خيمه ابوبکر و عمر و سالم مولی ابی حذیفه و ابوعبیده جرّاح است كه پيامبر صلى الله عليه و آله را مسخره مى كردند و درباره آنان آيه اى نازل شد. سپس صحنه اى از حركات منافقين در مجلس ۱۲۰۰۰۰ نفرى خطابه غدير را مطرح كرد و فرمود: آنگاه كه پيامبر صلى الله عليه و آله را ديدند كه دستان على عليه السلام را بلند كرده به يكديگر گفتند: چشمانش را بنگريد كه چگونه مى گردد گويا چشم ديوانه است! جبرئيل هم با اين آيه نازل شد: «وَ اِن يَكادُ الَّذينَ كَفَروا لَيُزلِقونَكَ بِاَبصارِهِم لَمّا سَمِعوا الذِّكرَ وَ يَقولونَ اِنَّهُ لَمَجنونٌ، وَ ما هُوَ اِلاّ ذِكرٌ لِلعالَمينَ»: «كسانى كه كافر شدند آنگاه كه ذكر را مى شنوند از روى غضب نگاه هاى تندى به تو مى كنند و مى گويند: او ديوانه است، ولى آن جز ذكرى براى جهانيان نيست».[۱۲]
احیا در عصر امام کاظم علیهالسلام: در حدود ۱۷۰ سال پس از غدیر، امام کاظم درباره نماز در مسجد غدیر فتوا داد و فرمود عبادت در آن فضیلتی ویژه دارد. این گزارش از آباد بودن مسجد در آن زمان حکایت میکند. عبدالرحمان بن حَجّاج مى گويد: از حضرت موسى بن جعفر عليه السلام درباره نماز در مسجد غدير خم به هنگام روز در حالى كه مسافر باشم، سؤال كردم. فرمود: در آنجا نماز بخوان كه فضيلت خاصى دارد، و پدرم امام صادق عليه السلام نيز به آن امر مى فرمود.[۱۳]
پایداری در دوران غیبت صغری: علی بن مهزیار اهوازی در یکی از سفرهای حج خود (حدود سال ۲۶۰ق) خبر از حضور در مسجد غدیر و عبادت در آن داده است. این نشان میدهد که مسجد تا قرن سوم هجری همچنان پابرجا و زیارتگاه شیعیان بوده است. على بن مهزيار اهوازى مى گويد: از مدينه به قصد مكه خارج شدم تا وارد جحفه شدم و يک روز آنجا ماندم. سپس از جحفه راهى غدير شدم كه در چهار مايلى آن است. در آنجا وقتى وارد مسجد شدم به نماز ايستادم و سپس صورت بر خاک نهادم و بسيار دعا كردم.[۱۴]
تخریبهای تاریخی مسجد غدیر
| دوره تاریخی / مقطع | شرح واقعه |
|---|---|
| تخریب به دستور عمر بن خطاب | پس از سقیفه، مسجد تخریب و آثار آن پنهان شد. |
| تخریب به فرمان معاویه | پس از شهادت امیرالمؤمنین علیهالسلام، مسجد به دستور معاویه ویران گردید. |
| آسیبهای طبیعی | در دوره عثمانی بر اثر سیلاب بخشهایی از بنا تخریب شد. |
| تخریب در دوران متأخر (وهابیان) | در حدود یک قرن پیش، مسجد بهکلی ویران و مسیر جاده تغییر یافت. |
- به دستور عمر بن خطاب: نخستین تخریب مسجد پس از سقیفه انجام شد و آثار آن از میان رفت. ابن شهرآشوب در كتاب «مثالب» مى گويد: «آثار مسجد غدير را به دستور عمر مخفى كردند».[۱۵]
- به فرمان معاویه: پس از شهادت امام علی علیه السلام، معاویه گروهی را مأمور کرد تا مسجد را با خاک یکسان کنند. ابن شهرآشوب در كتاب «مثالب» مى گويد: «صاحب اغانى ذكر كرده كه معاويه ساربانى را با دويست نفر از خوارج فرستاد تا آثار غدير خم را با خاک يكسان كنند».[۱۶]
- آسیبهای طبیعی: بعدها به سبب قرار داشتن در مسیر سیلاب، بخشهایی از مسجد در دوره عثمانی ویران شد. سمهودى نقل كرده است: «در زمان دولت عثمانى سيل مقدارى از مسجد غدير خم را خراب كرد».[۱۷]
- توسط وهابیان: تا حدود یک قرن پیش، مسجد غدیر آباد بود، اما وهابیان با تخریب کامل بنا و تغییر مسیر جاده، آن را از دید مسافران خارج کردند.
موقعیت کنونی
غدیر خم امروزه در صحرای نزدیک شهر رابغ، در ۲۰۰ کیلومتری مکه و نزدیکی میقات جُحفه قرار دارد. محل سابق مسجد، میان آبگیر و چشمه واقع شده و مردم منطقه آن را با نام «غدیر» میشناسند. پژوهشگران معاصر، آثار جغرافیایی و بقایای تاریخی آن را شناسایی کردهاند.[۱۸]
اعمال و آداب مسجد غدیر
از زمان پیامبر تاکنون، نماز و دعا در مسجد غدیر عملی مستحب و دارای فضیلتی خاص شمرده شده است. روایات امامان صادق و کاظم (علیهماالسلام) تأکید دارند که نماز در این مسجد به سبب وقوع واقعه ولایت در آن، ارزش معنوی ویژهای دارد.
- امام صادق علیه السلام فرمود: نماز در مسجد غدير مستحب است، زيرا پیامبر صلی الله علیه و آله در آن اميرالمؤمنين عليه السلام را منصوب فرمود، و آن محلى است كه خدا حق را در آن ظاهر كرد.[۱۹]
- عبدالرحمان بن حجاج مى گويد: از امام کاظم علیه السلام درباره نماز در مسجد غدير خم به هنگام روز در حالى كه مسافر باشم سؤال كردم. فرمود: در آنجا نماز بخوان كه فضيلت خاصى دارد، و پدرم امام صادق علیه السلام نيز به آن امر مى فرمود.[۲۰]علامه مجلسی (متوفای ۱۱۱۰ هـ. ق) در کتاب ملاذ الاخیار، ج۹، ص۴۶ روایت پیش گفته را صحیح میداند.
دیدگاه فقها
- شیخ طوسی (م ۴۶۰ هـ. ق): هنگامی که انسان از مکه به سوی مدینه حرکت میکند وقتی به مسجد غدیر رسید، داخل مسجد شود و دو رکعت نماز بخواند.
- ابن حمزه (م قرن ششم): هرگاه کسی تصمیم به حج و زیارت خانه خدا دارد، ابتدا به مدینه رود و رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلّم) را زیارت کند، سپس در طریق مدینه به مکه وقتی به مسجد غدیر رسید، دو رکعت نماز در آن بخواند.[۲۱]
- ابن ادریس (م ۵۹۸ هـ. ق): هنگامی که انسان جهت زیارت پیامبر (صلّی الله علیه وآله وسلّم) از مکه به سوی مدینه حرکت میکند، همین که به مسجد غدیر رسید، داخل آن شود و دو رکعت نماز بجا آورد.[۲۲]
- یحیی بن سعید (م ۶۹۰ هـ. ق): هنگامی که حاجیان از مکه به سوی مدینه به جهت زیارت پیامبر (صلّی الله علیه وآله وسلّم) حرکت میکنند، وقتی به مسجد غدیر رسیدند، داخل آن شده و در آنجا نماز بگزارند.[۲۳]
- علامه حلّی (م ۷۲۶ هـ. ق): مسجد غدیر مکانی است شریف که در آنجا پیامبر (صلّی الله علیه وآله وسلّم) علی (علیه السلام) را به عنوان امامِ مردم به جانشینی خود منصوب کرد، و شرافت او را برای همگان روشن ساخت و مقام و منزلت و قرب وی را در پیشگاه الهی بیان داشت، و در حجة الوداع از تمامی مسلمانان برای آن حضرت بیعت گرفت. پس نماز و دعای فراوان در آن مسجد مستحب است.[۲۴]
- شهید اول (م ۷۸۶ هـ. ق): از جمله مساجد شریف، مسجد غدیر است که در نزدیکی جحفه میباشد، و دیوارهای آن تا به امروز باقی است، و آن مسجد مشهور و آشکار است، و غالباً راه حجاج از آن طرف میگذشت. و همچنین در کتاب دروس مینویسد: وقتی زائر خانه خدا به سوی مدینه حرکت میکند و به مسجد غدیر میرسد، داخل مسجد شود و در آن نماز گزارد و بسیار دعا کند. این مسجد، همان مکانی است که رسولالله صلّی الله علیه وآله وسلّم علی امیرالمؤمنین را به جانشینی خود منصوب کرد. و دیوارهای مسجد تا امروز باقی است.[۲۵]
- حر عاملی (م ۱۱۰۴ هـ. ق): مستحب است خواندن نماز در مسجد غدیر خم، از امام کاظم (علیه السلام) روایت شده است: در آن مسجد نماز بخوان، همانا نماز در آن فضیلت بسیار دارد و پدرم بدان امر میکرد.
- شیخ یوسف بحرانی (م ۱۱۸۶ هـ. ق): کسی که قصد مدینه مشرفه را کرده مستحب است از مسجد غدیر گذر کند، داخل مسجد شود و در آن نماز گزارد و زیاد دعا کند چرا که آن مسجد همان مکانی است که پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم به امامت و خلافت امیرمؤمنان علیه السلام بعد از خود تصریح کرده است. گرچه پیش از آن روز (غدیر) ادله و نصوص بر امامت آن حضرت از جانب پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم) بسیار نقل شده است، جز اینکه تکلیف الهی و ضرورت شرعی (در اعلان ولایت امیر مؤمنان) در آن مکان حتمی شد. و آن همه نصوص و دلایل (که پیامبر (صلّی الله علیه وآله وسلّم) قبل از غدیر خم در مجالس و محافل میفرمود، همه آنها) مقدمه ای بود جهت آمادگیِ مردم برای چنین روزی و قبول خلافت آن حضرت.[۲۶]
- کاشف الغطا (م ۱۲۲۸ هـ. ق): و از آن مساجد مسجد غدیر است، امام موسی بن جعفر (علیه السلام) فرمود: صلّ فیه فانّ فیه فضلا و کان أبی یأمر بذلک و امام صادق (علیه السلام) فرمود: نماز در مسجد غدیر مستحب است؛ زیرا پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم در آن مکان امیرمؤمنان را به جانشینی خود معرفی کرد و حق را ظاهر ساخت. و سمت چپ مسجد افضل است چون وقتی امام صادق علیه السلام نگاه به سمت چپ مسجد کرد فرمود: اینجای پای رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم است.[۲۷]
- صاحب جواهر (م۱۲۶۶ هـ. ق): کسی که از مکه به مدینه بازمیگردد، مستحب است در مسجد غدیر خم نماز بخواند و زیاد دعا نماید، و آنجا همان محلی است که رسول خداصلّی الله علیه وآله وسلّم امیرمؤمنان علیه السلام را به جانشینی خود معرفی کرد.[۲۸]
- صاحب خلاصة الوفاء: در میان نویسندگان عامه نیز صاحب خلاصة الوفاء باخبار دارالمصطفی آورده است که : . . . مسجد بعد الجحفة و أظنّه مسجد غدیر خم. قال الاسدی و علی ثلاثة أمیال من الجحفة یسرة عن الطریق حذاء العین مسجد لرسول الله ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و یلیها الفیضة و هی غدیر خم و هی علی أربعة أمیال من الجحفة. از جمله مساجدی که پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلّم در آن نماز خواند، مسجدی است بعد از جحفه و به گمان من همان مسجد غدیر خم است . . .[۲۹]
- سید محسن امین: وهو قریب من الجحفة المسماة فی هذا الزمان رابغ بین مکة و المدینه فی مـنتصف الطریق تقریباً و هو عامر مشهور، و قد جدد عمارته بعض ملوک الهند من الشیعه فی عصر الشیخ مرتضی الانصاری.[۳۰] و مسجد غدیر خم در نزدیکی جحفه که در این زمان آن را رابغ میان مکه و مدینه تقریباً در وسط راه قرار داد. و این مسجد عامر و مشهور است، و بنای آنرا بعضی از پادشاهان هند از شیعیان در زمان شیخ مرتضی انصاری انجام داده است.
منابع
میقات حج تابستان ۱۳۷۴ - شماره ۱۲.
پانویس
- ↑ صحاح اللغه، ج۵، ص۱۹۱۶.
- ↑ جمهرة اللغه، ج۱، ص۱۰۸.
- ↑ جحفه روستای بزرگی است که در راه مدینه ـ مکه، در چهار منزلی قرار دارد، معجم البلدان، ج۲، ص۱۱۱. مسافت بین مکه و جحفه حدود ۲۲۰ کیلومتر است.
- ↑ النهایه فی غریب الحدیث و الأثر، ج۲، ص۸۱؛ به لسان العرب، ج۴، ص۲۲۳ مراجعه شود.
- ↑ کیهان فرهنگی، ص۴۷، سال یازدهم مرداد ماه ۱۳۷۳.
- ↑ اثبات الهداة: ج ۱ ص ۵۲۶ ح ۲۸۵.
- ↑ معجم ما استُعجم: ج ۲ ص ۳۶۸.
- ↑ معجم البلدان: ج ۲ ص ۳۸۹.
- ↑ بحار الانوار: ج ۲۱ ص ۳۸۵ و ج ۳۷ ص ۱۱۱، ۱۵۸. اثبات الهداة: ج ۲ ص ۱۳۶ ح ۵۹۳ . الغدير: ج ۱ ص ۱۰، ۲۶۸.
- ↑ مثالب النواصب (نسخه خطى): ص ۶۳
- ↑ روضة الواعظين : ج ۱ ص ۸۹
- ↑ كافى: ج ۴ ص ۵۶۶ ح ۲. اثبات الهداة: ج ۲ ص ۱۶ ح ۶۷ ، ص ۲۱ ح ۸۷ . بحار الانوار: ج ۳۷ ص ۱۷۲ ح ۵۵ و ج ۱۰۰ ص ۲۲۵ ح ۲۱.
- ↑ الكافى: ج ۴ ص ۵۶۶ ح ۱.
- ↑ غيبت شيخ طوسى: ص ۱۵۵. بحار الانوار: ج ۵۲ ص ۵ ح ۴
- ↑ مثالب النواصب (ابن شهرآشوب، نسخه خطى): ص ۶۳ .
- ↑ مثالب النواصب (ابن شهرآشوب، نسخه خطى): ص ۶۴ .
- ↑ مفتاح الجنات (سيد محسن امين): ج ۲ ص ۳۶. معالم مكة و المدينة بين الماضى و الحاضر (شيخ يوسف رغد العاملى): ص ۲۵۳.
- ↑ تراثنا (مجله): شماره ۲۱ ص ۵ - ۲۲.
- ↑ بحار الانوار: ج ۳۷ ص ۱۷۳.
- ↑ كافى: ج ۴ ص ۵۶۶ ح ۱. وسائل الشيعة: ج ۳ ص ۵۴۸
- ↑ النهایه فی مجرد الفتوی، ص۲۸۶.
- ↑ السرائر، ج۱، ص۶۵۱.
- ↑ الجامع للشرائع، ص۲۳۱.
- ↑ تحریر الأحکام ، ج۱، ص۱۳۱؛ تذکرة الفقهاء، ج۱، ص۴۰۳ ؛ منتهی المطلب، ج۲، ص۸۸۹.
- ↑ الدروس الشرعیه، ج۲، ص۱۹.
- ↑ الحدائق الناظره، ج۱۷، ص۴۰۶.
- ↑ کشف الغطاء، ص۲۱۱.
- ↑ جواهر الکلام، ج۲۰، ص۷۵.
- ↑ خلاصة الوفاء باخبار دارالمصطفی، ص۴۲۵.
- ↑ مفتاح الجنات، ج۱، ص۳۲۸.