غدیر خم

غدیر خم، در زبان عربی، «غدیر» به معنی برکه یا گودالی است که آب باران یا سیلاب در آن جمع شود و تا مدتی باقی بماند، هرچند ممکن است در تابستان خشک گردد. «خُم» در منابع لغوی نام خاص برکه‌ای معروف میان مکه و مدینه در ناحیه جُحفه است که به «غدیر خم» شهرت دارد. ابن اثیر و ابن منظور نیز آن را محلی دانسته‌اند که چشمه‌ای در آن می‌ریزد و مسجدی منسوب به پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله در آن قرار دارد. بکری در معجم نوشته است: غدیر خم در سه میلی جحفه، در سمت چپ راهِ مدینه به مکه، واقع شده و همان جایی است که پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله در آن علی بن ابی‌طالب علیه السلام را به جانشینی خود منصوب کرد.

واژهٔ «غدیر خم»

از مجموع معانی که در فرهنگ‌های عربی برای «غدیر» و «خم» ذکر کرده‌اند می‌توان تعریف زیر را به دست آورد:

غدیر

آبگیر و محل پست طبیعی زمین است که آب باران یا سیل در آن جمع می‌شود و معمولاً آب آن تا فصل گرما نمی‌ماند.

در بین اهل لغت جمع واژه غدیر به سه صورت شهرت دارد:

• غُدُرٌ وغُدرَانٌ.
• غُدُرٌ، و غُدْرٌ، و غُدْرَانٌ.
• غُدْرٌ، و غُدْرَانٌ.

درباره علت نامگذاری «آبگیر» به «غدیر» - که صفت مشبهه است - دو جهت ذکر کرده‌اند:

الف) غدیر که صفت مشبهه بر وزن فعیل است را به دو دلیل به «آبگیر» نامگذاری کرده‌اند: غدیر یا به معنای اسم مفعول از ماده «مغادرة» است که به معنای رفتن و باقی گذاشتن می‌باشد و منظور آن است که سیل، آبگیر را پر می‌کند و آن را رها می‌نماید و می‌رود.

ب) یا به معنای اسم فاعل از ماده «غدر» است که به معنای حیله می‌باشد و مراد آن است که آبگیر با آب فراوان خود مردم را شگفت زده کرده، اما در وقت احتیاج مردم به آن، آبش تمام می‌شود. این معنا را زبیدی در تأیید شعر کمیت قوی دانسته است.

خم

یاقوت در معجم البلدان از زمخشری نقل کرده که «خم» نام مرد رنگرزی بوده، که آبگیر بین مکه و مدینه به او نسبت داده شده است.

سپس از صاحب مشارق نقل می‌کند که: «خم به مجموعه درختانی گفته می‌شود که در آن منطقه وجود داشته و در آنجا آبگیری است که به خم نسبت داده می‌شود.»

بکری نیز خم را اینگونه معرفی کرده است: «غدیر خم در سه مایلی جحفه قرار دارد و در چشمه ای در آبگیر آن سرازیر می‌شود که درختان بسیار و درهم پیچیده را به وجود آورده است. به این مجموعه درختان خم می‌گویند.»

آبِ چشمهٔ غدیر

• لسان العرب به نقل از إبن أثیر اینگونه بیان می‌دارد: «خم مکانی است بین مکه و مدینه که چشمه در آنجا سرازیر می‌شود.»
• در کتاب «معجم ما استعجم» و «روض المعطار» چنین آمده: «در این غدیر آب چشمه قرار دارد.»
• «معجم البلدان» به نقل از صاحب المشارق می‌گوید: «خم جایگاهی است که چشمه در آن ریخته می‌شود.
• مسهودی در کتاب خلاصة الوفاء به نقل از أسدی می‌گوید: «در سه مایلی جحفه در کنار چشمه، مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله است و بین مسجد و چشمه درختانی قرار دارد. اینجا همان غدیر خم است.» مسهودی در خلاصة الوفاء به نقل از عیاض می‌گوید: «غدیر برکه ای است که چشمه ای در آن می‌ریزد، و بین برکه و چشمه مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله است.»

توصیف چشمهٔ غدیر

در مورد توصیف چشمه غدیر می‌توان به نکاتی اشاره نمود:

آبگیر

کلمهٔ غدیر که به معنای آبگیر است همان جایی است که آب سیل و نیز آب چشمه در آن جمع می‌شود و در تمام عبارات تاریخی معروف‌ترین نام این منطقه همین آبگیر است. عرام می‌گوید: «غدیر خم در سمت طلوع آفتاب است و هیچگاه آب آن خشک نمی‌شود».

درختان

در حدیث طبرانی می‌گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله در غدیر خم زیر درختان خطابه ایراد کرده است. در حدیث حاکم می‌گوید: آنگاه که پیامبر صلی الله علیه و آله از حجةالوداع بازگشت و در غدیر خم پیاده شد دستور داد خارهای زیر درختان را کندند». در حدیث احمد حنبل آمده است: برای پیامبر صلی الله علیه و آله با پارچه سایبانی در برابر آفتاب بر روی درخت سَمُرَه ساختند. در حدیث دیگر آمده است: زیر دو درخت برای پیامبر صلی الله علیه و آله جارو زده شد و حضرت نماز ظهر را خواندند. در کتاب «استجلاب ارتقاء الغرف» آمده است: پیامبر صلی الله علیه و آله نماز جماعت غدیر را زیر درختان خواندند.

در روایت ابونعیم آمده است: هیچ‌کس در اطراف درختان باقی نماند مگر آنکه با چشم خود پیامبر صلی الله علیه و آله را می‌دید و با گوش خود صدای آن حضرت را می‌شنید. این درختان از نوع «سمره» بود که درخت بیابانی عظیمی با شاخ و برگ طولانی و درهم پیچیده همچون چنار است و در اشعار و احادیث به عنوان «دوح» به معنای درخت بزرگ نیز یاد شده است. این درختان کنار آبگیر بوده و غیر از مجموعه درختانی است که در وادی متفرق بوده و بعداً ذکر خواهد شد.

مجموعه درختان

کلمه «غیضة» در عربی موضعی است که در آنجا درختان بسیار و درهم پیچیده باشد. در اطراف غدیر درختانی بوده که در عبارات تاریخ چنین توصیف شده است: بکری می‌گوید: در این غدیر چشمه ای می‌ریزد و اطراف آن درختان بسیار و درهم پیچیده است.صاحب مشارق می‌گوید: خم نام مجموعه درختانی در آنجاست و در آنجا آبگیری است که به این بیشه نسبت داده می‌شود.

علف‌های بیابانی

یاقوت حموی از عرّام نقل می‌کند: در منطقه غدیر گیاهی جز مرخ و تمام و اراک و عشر نیست.

مسجد کنار چشمه

مسجد غدیر در محل واقعه تاریخی غدیر خم، به دستور پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله در بازگشت از حجةالوداع بنیان‌گذاری شد تا یاد آن روز ماندگار شود. طبق گزارش‌ها، محدوده مسجد با سنگ‌ها مشخص و میان آبگیر و چشمه قرار داشت. در سال‌های پس از شهادت پیامبرصلی الله علیه وآله، مسجد به دستور عمر تخریب شد، اما در دوران خلافت امام علی علیه‌السلام بازسازی و محدوده آن علامت‌گذاری گردید. در عصر امام باقر علیه‌السلام و هم‌زمان با ضعف حکومت بنی‌امیه، مسجد دوباره فعال بود و محل عبور و عبادت حجاج به‌شمار می‌رفت. امام صادق علیه‌السلام هنگام عبور از غدیر، محل دقیق ایستادن پیامبر صلی الله علیه وآله را نشان داد و ماجرای خطبه غدیر را بازگو کرد. در زمان امام کاظم علیه‌السلام نیز مسجد آباد بود و ایشان درباره نماز خواندن در آن فتوا دادند و آن را دارای فضیلت ویژه دانستند. در دوران غیبت صغری، علی بن مهزیار اهوازی از زیارت و عبادت در این مسجد یاد کرده است که نشان می‌دهد تا قرن سوم هجری، مسجد غدیر همچنان پابرجا و مکان زیارت مؤمنان بوده است.

نام تاریخی این مسجد با عنوان «مسجد غدیر» شناخته شده است. تاریخچه این مسجد در عنوان «مسجد غدیر» آمده است.

سکونت

حموی در کتاب خود از حازمی نقل کرده: این وادی به وخامت توصیف شده.» و وخامت به معنای غیرقابل سکونت بودن است. اما در عین حال حموی از عرّام نقل می‌کند: «عده بسیار اندکی از قبیله خزاعه و کنانه در این منطقه زندگی می‌کنند.» منظور از وخامت غیرقابل سکنی بودن آن است؛ ولی حموی از عرّام نقل کرده که در این منطقه عده ای از قبیله خزاعه و کنانه زندگی می‌کنند ولی بسیار کم اند.

عاتق بن غیث بلادی، جغرافیدان عربستانی سه دلیل بیان می‌کند که جمعی از مردم به صورت شهری یا روستایی در این منطقه زندگی می‌کرده‌اند:

الف) در گذشته نه چندان دور یکی از اهالی بلادیه به خاطر وفور آب در این منطقه، اقدام به احیای چشمه غدیر با حفر چاه نموده است. این نکته را باید توجه داشت که بودنِ یک چشمه آن هم در حجازِ عمدتاً کویری مساوی است با تشکیل شهر یا روستا. خانه‌های از سنگ بنا شده و حصار اطراف آن نشان می‌دهد که در این مکان آبادی بوده و زندگی در آن جریان داشته است.

ب) زمین‌های اطراف غدیر همه دشت و کوهپایه ای بوده و اهل آن منطقه از زمانی سخن به میان می‌آورند که سراسر این زمین‌ها از نخل‌های سر به فلک کشیده پوشیده بوده و این آبادانی می‌تواند دلیلی بر سکونت عده ای در آنجا باشد.

ج) پس از شهادت امیر مؤمنان علیه الصلاه و السلام، فرزندان صحابه و انصار و قریش در دشت‌های حجاز متفرق شدند و برای خود آبادی‌هایی ساختند که تاریخ از آبادانی مناطق اطراف غدیر خم پرده برمی‌دارد.

با توجه به اینکه معمولاً آبادی‌ها در کنار چاه‌ها و چشمه‌های آب به وجود آمده، بعید نیست که مردم در غدیر هم سکونت داشته و اطراف آن را آباد نموده باشند؛ زیرا هم به جاده و آبادی‌های دیگر نزدیک است و هم سابقه حضور نبی مکرّم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم در آنجا ثابت بوده است. این سه دلیل ثابت می‌کند که سرزمین غدیر خم که امروزه فقط چند چادرنشین در این سو و آن سویش خیمه زده‌اند، روزگاری شهر یا روستای آبادی بوده است. از منظر علمای شیعه دلیل دیگری وجود دارد که موارد فوق را تأیید می‌کند، و آن تصریح منابع تاریخی به وجود مسجد غدیر در آن مکان است. قرائن مذکور نیز مؤیدی قوی بر وجود مسجد غدیر است که طبعاً به خاطر عبور حجاج زمینه سکونت نیز در آنجا فراهم بوده است.

خصوصیات چشمهٔ غدیر

منطقه غدیر خم در مسیر سیلاب‌هایی قرار دارد که از شرق به غرب جریان یافته و پس از عبور از غدیر به جحفه می‌رسند و در نهایت به دریای سرخ می‌ریزند. این مسیر سیلابی در اصطلاح عربی «وادی جحفه» نام دارد. در میانه این مسیر، گودالی طبیعی شکل گرفته که آب‌های باقی‌مانده از سیلاب در آن جمع می‌شود و از همین رو به آن «غدیر» می‌گویند. در منابع جغرافیایی و تاریخی چهارده قرن گذشته، نام غدیر خم بدون تغییر باقی مانده و موقعیت دقیق آن مشخص شده است. در برخی متون، از این منطقه با نام‌های «جحفه»، «خرّار» یا «غُرَبة» یاد شده که همگی به دلیل مجاورت و ارتباط جغرافیایی با وادی جحفه است. فاصله غدیر خم تا جحفه را نیز میان دو تا سه مایل ذکر کرده‌اند.

از آنجا که منطقه غدیر در مسیر سیلاب بوده، در طول تاریخ از جنبه‌های طبیعی دستخوش تغییراتی گردیده است. به همین دلیل محققان تاریخی توصیفات مختلفی از این منطقه در کتاب‌های خود بیان داشته‌اند:

الف. در نزدیکی آبگیر غدیر چشمهٔ آبی بوده که گاه کم‌آب یا خشک می‌شده و گاه در اثر عوامل طبیعی مسیرش به جای سرازیر شدن در غدیر، به مکان دیگری منتهی می‌شده است.

ب. در اطراف چشمه درختانی سر سبز و انبوه قرار داشته که باعث زیبایی و طراوت آنجا گردیده، اما در بعض زمان‌ها در اثر سیلاب یا در اثر کم‌آبی یا خشکسالی این درختان یا سر سبزی خود را از دست داده یا خشکیده‌اند.

ج. کنار آبگیر درختان صحرایی کهنسالی بوده که پیامبر صلی الله علیه و آله در سایه آنها سخنرانی فرموده است. این درختان نیز در اثر عمر زیاد خشکیده و سیل نیز در از بین رفتن آنها مؤثر بوده است.

د. آبگیر از نظر عمق، عرض و طول در سالیان متمادی که سیل از روی آن عبور کرده تغییرات زیادی به خود دیده، ولی محل اصلی آن تغییری نکرده است و در طول تاریخ تا امروز به عنوان غدیرخم محلی معروف بوده است.

موقعیت کنونی

غدیر خم امروزه در صحرای نزدیک شهر رابغ، در ۲۰۰ کیلومتری مکه و نزدیکی میقات جُحفه قرار دارد. محل سابق مسجد، میان آبگیر و چشمه واقع شده و مردم منطقه آن را با نام «غدیر» می‌شناسند. پژوهشگران معاصر، آثار جغرافیایی و بقایای تاریخی آن را شناسایی کرده‌اند.هر چند امروز این سرزمین منطقه ای متروک است و جریان‌های وهابی تلاش بر زدودن آن از افکار جهانیان دارند به گونه ای که پس از سیزده قرن مسجدی را که به فرمان حضرت محمد صلی الله علیه و آله در این مکان بنا شده بود را تخریب کردند، ولی منطقهٔ غدیرخم روزی شاهد یکی از بزرگ‌ترین حوادث تاریخ اسلام بوده که هیچ‌گاه از خاطرهٔ مسلمانان پاک نخواهد شد و مسجد غدیر نیز نشانه ای از این رویداد بزرگ جهان اسلام است.

فهرست منابع

• تاج العروس من جواهر القاموس؛ مرتضی زبیدی، محمد بن محمد؛ قم، دارالفکر.
• خلاصة الوفا بأخبار دار المصطفی؛ علی بن عبدالله بن أحمد الحسنی السمهودی، م ۹۱۱ق.
• الروض المعطار فی خبر الاقطار؛ الحمیری، ابن عبد المنعم المتوفی سنة ۹۰۰.
• لسان العرب؛ محمد بن مکرم بن علی، أبو الفضل، جمال الدین ابن منظور الأنصاری (المتوفی: ۷۱۱هـ)، دار صادر، بیروت، ۱۴۱۴ ق.
• معجم البلدان؛ شهاب الدین أبی عبدالله یاقوت بن عبدالله الحموی؛ دار إحیاء التراث العربی؛ بیروت – لبنان.
• المعجم الوسیط؛ المؤلف: مجمع اللغة العربیة بالقاهرة، دار الدعوة.
• معجم ما استعجم من اسماء البلاد والمواضع؛ عبدالله بن عبد العزیز البکریّ الأندلسیّ المتوفی سنة ۴۸۷ق، تحقیق: مصطفی السّقا؛ عالم الکتب؛ بیروت.