خنّاس

آيه «مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنَّاسِ...»

امیرالمؤمنین علیه السلام آن امامى است كه پیامبر صلی الله علیه و آله او را سبب امتحان امت قرار داد و فرمود: لَوْ لا انْتَ يا عَلِىُّ لَمْ يُعْرَفِ الْمُؤْمِنُونَ بَعْدى:

اى على، اگر تو نبودى مؤمنين بعد از من شناخته نمى‏ شدند.

پيامبر صلى الله عليه و آله فصلى از مراسم غدير و خطابه آن را به دشمنان ائمه ‏علیهم السلام اختصاص داده تا مردود شوندگان از امتحان علوى بدانند چه آينده ‏اى در انتظار آنان است.

اقتباس از چند آيه و تضمين آياتى ديگر براى اين منظور، روى هم ۱۵ آيه را عنوان اين بخش قرار داده است.

در اين آيات از يک سو اوصاف و رفتار اعداء اهل‏ بیت ‏علیهم السلام در دنيا مطرح شده، كه ثابت قدم نبودن آنان در ايمان و گفتگوهاى نارواى آنان و متكبر بودن آنان ذكر شده است.

از سوى ديگر جزاى اعتقاد و عملشان در دنيا و آخرت را بيان مى‏ كند كه سقوط ارزش اعمالشان، و استحقاق آتش ابدى بدون تخفيف و مهلت و بدون شفاعت، آن هم عذاب فوق‏ العاده ‏اى در پايين‏ ترين درجه جهنم با شنيدن صداى جوشش جهنم و ديدن شعله‏ هاى آتش نمونه ‏هاى آن است.

اين آيات تضمين شده در كلام پيامبر صلى الله عليه و آله ۱۵ آيه است، كه از جمله اين آيات آيه ۴ و ۵ سوره ناس است:

«مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنَّاسِ، الَّذِى يُوَسْوِسُ فِى صُدُورِ النَّاسِ»: «(به خدا پناه مى‏ برم) از شر وسوسه كننده منقبض شونده از ذكر خدا، كه در سينه ‏هاى مردم وسوسه مى ‏كند».

اين آيات از سه بُعد قابل بررسى است:

متن روايت

«مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنَّاسِ الَّذِى يُوَسْوِسُ فِى صُدُورِ النَّاسِ» يَوْمَ الْغَديرِ لَمّا اقامَ اميرَالْمُؤْمِنينَ ‏عليه السلام النَّبِىّ‏ صلى الله عليه وآله لِلنّاسِ، وَ كانَ (عُمَرُ) اذا خَلا قالَ لِلنّاسِ: ما يَأْلُو انْ يُذِلَّ قُرَيْشَ لابْنِ ابى‏ طالِبٍ وَ وُلْدِهِ»:

آيه «مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنَّاسِ» درباره روز غدير است كه پيامبر صلى الله عليه و آله اميرالمؤمنين‏ عليه السلام را براى مردم منصوب فرمود.

در آنجا عمر در خلوت به مردم مى‏ گفت: از اينكه قريش را براى پسر ابوطالب و فرزندانش ذليل كند هيچ كوتاهى نمى‏ كند.

موقعيت تاريخى

خطابه غدير پايان يافته و قرار است مردم سه روز در غدير متوقف باشند تا مراسم بیعت يكصد و بيست هزار نفر انجام پذيرد. عده ‏اى و در رأس آنان دومى شروع به شايعه پراكنى در بين مردم نمودند و از راه‏ هاى مختلف القاء شبهه مى‏ كردند.

امام صادق‏ علیه السلام اين فراز ماجراى غدير را ضمن تفسير آيه ‏اى چنين بيان مى‏ فرمايد:

هنگامى كه پيامبر صلى الله عليه و آله در روز غدير اميرالمؤمنين‏ عليه السلام را براى مردم منصوب فرمود، دومى شروع به وسوسه ‏اندازى كرد.

او وقتى در خلوت عده ‏اى از مردم را پيدا مى‏ كرد به آنان مى‏ گفت: از اينكه قريش را در برابر پسر ابى‏ طالب و فرزندانش خوار كند هيچ كوتاهى نمى‏ كند.

و اين است

معناى «مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنَّاسِ الَّذِى يُوَسْوِسُ فِى صُدُورِ النَّاسِ»: «(به خدا پناه مى‏ برم) از شر وسوسه ‏انداز خنّاس (منقبض شونده از ذكر خدا) كه در سينه‏ هاى مردم وسوسه مى‏ كند».

تحليل اعتقادى

در اين بيان امام صادق‏ عليه السلام به دو جهت از اوصاف دومى اشاره مى‏ نمايد.

يكى «وَسْواس» و ديگرى «خَنّاس». به تشكيک انداختن مردم و شايعه‏ پراكنى و شبهه ‏اندازى ابزارى بود كه دومى و دار و دسته ‏اش در طول زندگى منافقانه‏ شان براى انحراف مردم به كار گرفتند.

اين بدان جهت است كه تصريح به كفر هميشه باعث رفتن آبروى منافق است، اما ايجاد تردّد در دل‏ ها اسلحه ‏اى قوى و مؤثر در برابر مردم ضعيف الايمان است.

صفت «خَنّاس» كه درباره شيطان هم به كار رفته، به معناى كسى است كه وقتى ياد خدا را مى ‏شنود گرفته مى ‏شود و تحملش تمام مى‏ گردد.

اين صفتى است كه امام صادق‏ عليه السلام درباره عمر فرموده و آيه را به او تفسیر كرده است.

اشمئزاز او از نام امیرالمؤمنین ‏عليه السلام و غدير و دين و اتمام نعمت در هيچ كس يافت نمى‏ شود!!

انقباض روحى و تنفر ذاتىِ او از اينكه غدير بينى هر چه ضد خداست بر خاک مى‏ ماليد، قابل توصيف نيست.

بهترين شاهد اين مدعا كلماتى است كه او و يارانش در غدير بر زبان جارى كردند:

-  هرگز در مقابل او تسليم نخواهيم شد.

-  چشمان او را بنگريد كه همچون مجانين مى‏ چرخد.

-  چقدر قريش را ذليل مى‏ كند.

-  خواهد دانست كه چه نقشه‏ هايى كشيده ‏ايم.

-  هرگز گفتار محمد را تصديق نمى‏ كنيم و به ولايت على اقرار نمى‏ نماييم.

حديث امام باقر عليه السلام در تفسير سوره فلق نيز بهترين شاهد مدعاست.

آن حضرت درباره «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ، مِنْ شَرِّ ما خَلَقَ» ، فرمود:

خداوند مخلوقى بدتر از كسانى كه با اوليائش و اميرالمؤمنين و فرزندانش دشمنى كنند، خلق نكرده است.

سپس درباره «وَ مِنْ شَرِّ حاسِدٍ إِذا حَسَدَ» فرمود: منظور دومى است كه نسبت به اميرالمؤمنين ‏عليه السلام در فضيلتى كه خدا به او داده حسد كرد.

منبع

دانشنامه غدیر ،جلد ۹،صفحه ۱۷۶.