آيه ۱۷۲ اعراف و غدیر

آيه ۱۷۲ اعراف و غدیر

مشخصات آیه
نام سوره	اعراف
شماره آیه	۱۷۲
جزء	۹
محتوای آیه
مکان نزول	مکه
موضوع	ولایت امام علی علیه السلام میثاق‌ الهی اخذشده از بنی‌آدم
ترتیل آیه

آیه ۱۷۲ سوره اعراف از جمله آیات استفاده‌شده در یک دعای مربوط به غدیر است که ولایت امام علی علیه السلام در غدیر را جزء میثاق‌های الهی اخذشده از بنی‌آدم لحاظ کرده است.

عین آیه ۱۷۳ سوره اعراف در متن دعايى كه بعد از نماز روز عيد غدير از امام صادق‏ علیه السلام وارد شده آمده است. در تحلیل استفاده از این آیه در دعای مربوط به روز غدیر گفته شده است که آنچه در ابتداى خلقت بنی‌آدم به آن اقرار كرده چهار مطلب بوده است: توحید پروردگار یکتا، نبوت رسول خدا صلی الله علیه و آله، ولایت و صاحب اختیاری امام علی علیه السلام و ولایت و صاحب اختیاری فرزندان رسول خدا از نسل امام علی علیه السلام.

ارتباط این آیه با غدیر در برخی روایات مورد اشاره قرار گرفته است؛ از جمله در روایتی از امام صادق علیه السلام که فرمود: از آنان پيمان بر ربوبيت خداوند و نبوت پيامبر صلى الله عليه و آله و امامت اميرالمؤمنين و ائمه ‏عليهم السلام گرفته شد، و خدا چنين فرمود: آیا من پروردگار شما نیستم و محمد پیامبر شما و علی پیشوای شما و امامان هدایت‌کننده هدایت‌شده پیشوایان شما؟ همه بنى‌آدم در آن روز گفتند: بلى، ما شاهد هستيم. خداوند فرمود: اين اقرار براى آن بود كه مبادا روز قيامت بگوييد: ما از اين غافل بوديم.

آیه‌ای در یک دعای غدیری

به‌گفته برخی محققان آیه ۱۷۲ سوره اعراف، مشهور به آیه میثاق یا آیه ذر، آیه‌ای است که در متن یکی از ادعیه مربوط به غدیر آمده است. يكى از جلوه‏‌هاى قرآنى غدير دعاها و زياراتى است كه در آنها به تبيين و تفسير آيات مربوط به واقعه غدیر پرداخته شده است. در بسيارى از دعاها و زيارات -به‌خصوص آنچه مربوط به شب و روز غدير است- ناگفته‌‏هايى از مسئله غدير به‌چشم مى‏‌خورد كه در هيچ روايت ديگرى يافت نمى‏‌شود. در مواردى شأن نزول آيات و در مواردى استشهاد به آيه‏‌هاى قرآن و در مواردى مصداق قرار دادن غدير براى آيه مزبور مطرح شده است. از جمله اين موارد آیه ۱۷۲ سوره اعراف است:

وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِى آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى شَهِدْنا؛ آنگاه كه پروردگار تو از بنى‌آدم -از صلب آنان- نسل آنان را گرفت و آنان را بر خودشان شاهد قرار داد كه آيا من پروردگار شما نيستم؟ گفتند: آرى، شهادت داديم .

آیه در متن دعا

عین آیه ۱۷۳ سوره اعراف در متن دعايى كه بعد از نماز روز عيد غدير از امام صادق‏ علیه السلام وارد شده آمده است:

«وَ مَنَنْتَ عَلَيْنا بِشَهادَةِ الاخْلاصِ لَكَ بِوِلايَةِ اوْلِيائِكَ، الْهُداةِ مِنْ بَعْدِ النَّذيرِ الْمُنْذِرِ السِّراجِ الْمُنيرِ وَ أَكْمَلْتَ لَنَا الدّينَ بِمُوالاتِهِمْ وَ الْبَراءَةِ مِنْ عَدُوِّهِمْ، وَ أَتْمَمْتَ عَلَيْنَا النِّعَمَ بِالَّذى جَدَّدْتَ لَنا عَهْدَكَ، وَ ذَكَّرْتَنا ميثاقَكَ الْمَأْخُوذَ مِنّا فى مُبْتَدَءِ خَلْقِكَ إِيّانا وَ جَعَلْتَنا مِنْ أَهْلِ الإِجابَةِ، وَ ذَكَّرْتَنَا الْعَهْدَ وَ الْميثاقَ وَ لَمْ تُنْسِنا ذِكْرَكَ، فَإِنَّكَ قُلْتَ»: وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِى آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى شَهِدْنا «بِمَنِّكَ بِأَنَّكَ أَنْتَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ رَبُّنا، وَ إِنَّ مُحَمَّداً عَبْدُكَ وَ رَسُولُكَ نَبِيَّنا، وَ إِنَّ عَلِيّاً اميرَالْمُؤْمِنينَ وَلِيُّنا وَ مَوْلانا، وَ شَهِدْنا بِالْوِلايَةِ لِوَلِيِّنا وَ مَوْلانا مِنْ ذُرِّيَّةِ نَبِيِّكَ مِنْ صُلْبِ وَلِيِّنا وَ مَوْلانا عَلِىِّ بْنِ أَبى‏ طالِبٍ أَميرِالْمُؤْمِنينَ؛ و با شهادت اخلاص براى تو بر ما منت گذاشته‌‏اى با ولايت اوليائت، هدايتگران بعد از پيامبر ترساننده منذر كه چراغ تابان است، و دين ما را با ولايت آنان و بيزارى از دشمنانشان كامل كرده‌اى، و نعمتت را بر ما تمام كردى با پيمانى كه با ما تجديد نمودى و به ما يادآور شدى ميثاقى را كه در ابتداى خلقتت از ما گرفته‌اى، و ما را از اهل اجابت قرار دادى و عهد و پيمان را به يادمان آوردى و آن را از خاطر ما به فراموشى نسپردى چنان كه فرموده‌‏اى: «آنگاه كه پروردگار تو از بنى‌آدم -از صلب آنان- نسل آنان را گرفت و آنان را بر خودشان شاهد قرار داد كه آيا من پروردگار شما نيستم؟ گفتند: آرى، شهادت داديم». خدايا به لطف تو شهادت مى‌‏دهيم كه تو خدايى و جز تو اى پروردگار ما خدايى نيست، و محمد بنده و پيامبر تو و نبى ماست، و على اميرالمؤمنين ولى و صاحب اختيار ماست؛ و شهادت مى‌دهيم به ولايت آنان كه ولى و صاحب اختيار ما از نسل پيامبرت از صلب ولى و مولاى ما على بن ابى‏‌طالب هستند».

تحلیل اعتقادى آیه در دعا

برخی محققان استفاده از آیه ۱۷۲ سوره اعراف در دعای بعد از نماز روز عيد غدير را چنین تحلیل کرده‌اند: قرآن تصريح دارد كه در ابتداى خلقت انسان، همه بنى‌آدم به‌صورت ذرّاتى در پيشگاه خداوند اقرارهايى داشته‌‏اند. در اين قسمت دعا هم با آوردن آيه صريح قرآن درباره روز الَست، يادآور شده كه آن پيمان به يادآوردنى است و فراموش شده نيست. همچنين يادآور شده كه آن ميثاقِ الَست را خداوند پيش روى انسان قرار مى‌‏دهد و او را در اين باره امتحان مى‏‌كند تا ببيند چه كسانى بر سر عهد خود هستند و چه كسانى از وفادارى به آن سرباز مى‏‌زنند.

موضوع اقرار در روز «الَسْت» در اين دعا به مفصل‌ترين صورت بيان شده است: آنچه در ابتداى خلقت بنی آدم به آن اقرار كرده، طبق آنچه در اين دعا آمده، چهار مطلب بوده است: توحید پروردگار یکتا، نبوت رسول خدا صلی الله علیه و آله، ولایت و صاحب اختیاری امام علی علیه السلام و ولایت و صاحب اختیاری فرزندان رسول خدا از نسل امام علی علیه السلام.

روایات در ذیل آیه میثاق درباره ارتباط آن با ولایت اهل بیت علیهم السلام

در راستای تحلیل ارائه‌شده از آیه ۱۷۲ اعراف در دعای بعد از نماز روز عيد غدير روایاتی در منابع شیعه آمده است؛ از جمله:

1. امام باقر علیه السلام: پروردگار عزّوجل آنگاه كه فرزندان آدم را از صلب آنان گرفت و آنان را بر خودشان شاهد قرار داد، به آنان چنين فرمود: «أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ وَ مُحَمَّدٌ رَسُولى وَ عَلِىٌّ اميرُ الْمُؤْمِنينَ؛ آیا من پروردگار شما نیستم و محمد رسول من و علی امیرالمؤمنین نیستند»؟
2. امام صادق‏ علیه السلام: از آنان پيمان بر ربوبيت خداوند و نبوت پيامبر صلى الله عليه و آله و امامت اميرالمؤمنين و ائمه ‏عليهم السلام گرفته شد، و خدا چنين فرمود: آیا من پروردگار شما نیستم و محمد پیامبر شما و علی پیشوای شما و امامان هدایت‌کننده هدایت‌شده پیشوایان شما؟ همه بنى‌آدم در آن روز گفتند: بلى، ما شاهد هستيم. خداوند فرمود: اين اقرار براى آن بود كه مبادا روز قيامت بگوييد: ما از اين غافل بوديم.
3. امام باقر عليه السلام: پيامبر صلى الله عليه و آله به على‏ عليه السلام فرمود: تو هستى آن كسى كه خدا به‌وسيله تو در آغاز خلقتِ مردم آنان را به‌صورت اشباحى بپا داشت و به آنان فرمود: آیا من پروردگارتان نیستم؟ گفتند: آری؛ فرمود: و محمد فرستاده من نیست؟ گفتند: آری؛ فرمود: و علی بن ابی‌طالب وصی من نیست؟ در اينجا اکثریت مردم، جز عده كمى از پاسخ مثبت ابا كردند، به‌خاطر تكبر و سركشى از ولايت تو و آن عده كم -كه جداً كم بودند- اصحاب يمين هستند.

منابع

• الامالی؛ محمد بن حسن طوسی، قم: دار الثقافة، ۱۴۱۴ق.
• البلد الأمين و الدرع الحصين؛ تقى‌الدين ابراهيم بن على عاملى كفعمى، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۸ق.
• دلائل الامامة؛ محمد بن جریر طبری صغری، تحقیق: قسم الدراسات الإسلامية مؤسسة البعثة، قم: مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳ق.
• غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
• مدينة معاجز الأئمة الإثنی عشر و دلائل الحجج على البشر؛ سید هاشم بن سلیمان بحرانی، تحقیق: عزت‌الله مولائی الهمدانی، قم: موسسة المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۳ق.
• الیقین باختصاص مولانا علی (علیه السلام) بإمرة المؤمنین؛ علی بن موسی بن طاووس، تحقیق: محمدباقر انصاری و محمدصادق انصاری، بیروت: دارالعلوم، ۱۴۱۰ق.