آيه ۳ مائده و غدیر

آيه ۳ مائده و غدیر

مشخصات آیه
نام سوره	مائده
شماره آیه	۳
جزء	۶
محتوای آیه
مکان نزول	مدینه
موضوع	ولایت امیرالمؤمنین عامل اکمال دین و مایه ناامیدی دشمنان آن
ترتیل آیه

آیه ۳ سوره مائده، مشهور به آیه اکمال، از آیات نازل شده در غدیر است که در آن ولایت امیرالمؤمنین عامل اکمال دین و مایه ناامیدی دشمنان آن برشمرده شده است.

در برخی منابع، موقعیت تاریخی نزول آیه ۳ سوره مائده چنین ترسیم شده است: پايان سخنرانی غدیر و استقرار كامل امامت، مقطعى بود كه توطئه های منافقان خنثی شد. در آن زمان وحشت شياطين و منافقين از اعلان رسمى ولایت بود و به صورت‌های مختلف در برابر آن سنگ‌اندازى مى‌كردند. در چنين موقعيتى بود كه خدا هم يأس آنان را اعلام كرد.

بر اساس آیه ۳ سوره مائده محور اصلى غدير كه باعث نااميدى همه دشمنان اسلام شد اعلام ولايت مطلقه دوازده امام معصوم‏ عليهم السلام از اولين روز رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله تا آخرين روز دنيا بود. نااميدى دشمنان اسلام تا آنجا پيش رفت كه ابليس اهميت اعلان چنين ولايتى در غدير را دريافتند. اصحاب ابليس به او گفتند: اين امت مورد رحمت قرار گرفتند و از گمراهى محفوظ شدند و ديگر ما بر آنان تسلطی نداریم، زیرا امام و پناه خود بعد از پيامبرشان را شناختند.

آیه‌ای نازل شده در غدیر

آیه ۳ سوره مائده، مشهور به آیه اکمال، از جمله آياتى دانسته شده كه در غدير بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شده است: الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِى وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً؛ امروز كسانى كه كافر شدند از تخريب دين شما نااميد شدند، پس از آنان نترسيد و از خدا بترسيد. امروز دين شما را كامل كردم و نعمتم را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان دين شما راضى شدم .

موقعيت تاريخى نزول آیه

در برخی منابع، موقعیت تاریخی نزول آیه ۳ سوره مائده چنین ترسیم شده است: پايان سخنرانى غدير و استقرار كامل امامت، مقطعى بود كه توطئه های منافقان خنثی شد. در آن زمان وحشت شياطين و منافقين از اعلان رسمى ولایت بود و به صورت‌های مختلف در برابر آن سنگ‌اندازى مى‌كردند. در چنين موقعيتى بود كه خدا هم يأس آنان را اعلام كرد. متن حديثى كه اين شكست منافقان و نزول آيه را بيان مى‌‏كند چنين است:

پيامبر صلى الله عليه و آله از مدتى قبلْ از نزدیکی زمان وفات خود خبر ‏داد و ‏فرمود: «نزديک شده كه از ميان شما غروب كنم». منافقان با شنيدن اين خبر مى‌گفتند: «اگر محمد بميرد دين او را خراب مى‌كنيم». هنگامى كه برنامه غدير انجام گرفت گفتند: نقشه و حيله ما باطل شد. اينجا بود كه آيه ۳ سوره مائده نازل شد.

ابوسعيد خُدْرى كه از حاضران در واقعه غدير بود، ضمن نقل وقايع آن روز مى‏‌گويد: از برنامه غدير فراغت نيافته بوديم كه اين آيه (آیه ۳ سوره مائده) نازل شد.

موقعيت قرآنى آیه

موقعیت قرآنی آیه ۳ سوره مائده از سوی برخی محققان چنین توصیف شده است: از نكات قابل توجه در اين آيه آن است كه مفهوم اکمال و مفهوم ناامیدشدن کفار در يک آيه واقع شده و هر دو قسمت در مورد اعلان ولايت در غدير نازل گرديده است. در روايتى امام ‏عليه السلام درباره آيه مى‌فرمايد: اين آيه هنگامى بود كه ولايت اميرالمؤمنين ‏عليه السلام نازل شد. يعنى مسئله اعلام ولايت پايان يافت و قسمت اکمال آیه نازل شد. اين ارتباط بين كلمه «اليوم» در اول اين دو فراز: «الْيَوْمَ يَئِسَ» و «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ» تا آنجا ادامه دارد كه درباره آيه اكمال گفته شد: روز نزول آن و روزى كه خدا كامل‌شدن دين را اعلام مى‌فرمايد عيد مؤمنين است.

درباره آيه ۳ سوره مائده هم روايتى وارد شده كه روز نزول آن عید مؤمنان خوانده شده و اين دو عيد به يک نقطه باز مى‌گردد؛ يعنى با اعلان ولايت در غدير هم دين كامل شد و هم دشمنان مأيوس شدند؛ و كلمه «الْيَوْمَ» در آيه به يک روز باز مى‌گردد و آن روز غدير است، به‌خصوص آنكه هر دو در يک جمله واقع شده‌اند.

تحليل اعتقادى آیه

برخی محققان در مورد آيه ۳ سوره مائده دو تحليل اعتقادى ارائه کرده‌اند:

تحليل اول

آنچه درباره اين آيه بايد مورد دقت قرار گيرد كلمات حساسى است كه در آن به كار رفته است؛ از جمله عبارات «الْيَوْمَ»، «يَئِسَ»، «الَّذِينَ كَفَرُوا»، «مِنْ دِينِكُمْ»، «فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ». با توجه به روايات ذیل آیه کلمات اساسی این آیه چنین تحلیل شده است:

اليوم

به‌معناى امروز و منظور از آن همان روز هيجدهم ذى‌‏الحجه سال دهم هجرى است. شاخص‌كننده آن روز در ميان روزهاى ديگر هم جز اعلام ولايت دوازده امام‏ عليهم السلام تا روز قيامت چيز ديگرى نيست و آنچه در دنباله آيه آمده به‌خاطر همين است.

الذين كفروا

اطلاق این عبارت شامل همه كافران مى‏‌شود؛ با اين تفاوت كه هر كدام بيشتر در صدد نابودى اسلام بودند بيشتر نااميد شدند. با توجه به اين نكته كافران هنگام اعلان ولايت در غدير قابل تقسيم به سه دسته بودند كه به‌ترتيب شدت آنان در موضع‌گيرى ضد اسلامی چنين معرفى مى‌شوند:

1. منافقين كه اكثر آنان كفار بت‏‌پرست قبل از اسلام بودند و از روز اول بعثت پيامبر صلى الله عليه و آله به مبارزه با آن حضرت برخاستند. آنان تا روزى كه حضرت فاتحانه وارد مكه نشده بود دست از رفتار خود برنداشتند و بين آن روز تا غدير يک سال بيشتر فاصله نشده بود.
2. يهوديان و مسيحيان كه از جهت دينى حاضر نبودند رسميت خود را در برابر اسلام از دست بدهند و به همين جهت به آن اقرار نمى‏‌كردند و در صدد تضعيف آن بودند.
3. ساير ملل و مذاهب جهان كه شامل زرتشتيان ايران، بودائيان و بت‏‌پرستان كشورهاى دور دست مى‌شد.

با دقت در اين سه گروهى كه به‌عنوان كفّار مطرح بودند، بدون شک همه آنان از ظهور اسلام با خبر بودند و تمام توجهشان به روزگار بعد از پيامبر بود. آنان انتظار داشتند كه مانند هر دين و مذهبی كه ظهور مى‏‌كند و بقاى آن در گرو تعيين راه آينده آن است، ببينند اسلام براى آينده بلندمدت خود چه برنامه‏‌اى دارد و ضامن بقاى آن بعد از آوردنده آن چيست. با اطلاع از اين نکته بود كه مى‏‌توانستند نقشه‏‌های دقيقى براى نابودى اين دين نوپا آماده كنند.

يئس...من دينكم

كلمه «يَئِسَ» (ناامید شدند) از يک‌سو مطلق است و جهت يأس آن ذكر نشده است؛ بنابراين معناى آن نااميدى دشمنان اسلام از همه جهات است. آنان با اعلام ولايت در غدير همه راه‌‏ها را بر خود بسته ديدند و از هر حيله‌اى مأيوس شدند. از سوى ديگر، مورد آن مشخص شده كه از چه چيزى مأيوس شدند و آن «دين مسلمانان» است. اگر اطلاق در «يَئِسَ» با اطلاق «الَّذِينَ كَفَرُوا» ضميمه شود مشخص می‌شود که واقعه غدير همه كافران را، با هر نقشه‌ای، نااميد كرد.

تحليل دوم

اكنون بايد اسرار اين نااميدى كافران بيان شود و حساس‌‏ترين نقطه غدير كه باعث اين نااميدى شده روشن گردد:

محور اصلى نااميدى دشمنان

محور اصلى غدير كه باعث نااميدى همه دشمنان اسلام شد اعلام ولايت مطلقه دوازده امام معصوم‏ عليهم السلام از اولين روز رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله تا آخرين روز دنيا بود. اين كوتاه‌ترين جمله‌اى است که برای بلندترين برنامه‌‏اى، كه در تمام جوامع بشرى براى آينده ملتى پيش‏‌بينى شده، می‌توان گفت. اين محور صلاح دين، دنيا و آخرت بشر را در سايه حفظ اسلام ضمانت مى‏‌كند و در هر زمان و مکانی همه نيازهاى انسان را بر مى‌آورد. طبق برنامه غدیر، جانشين کاملی به‌جاى پيامبر صلى الله عليه و آله قرار مى‌گيرد در حدى كه گويا او تا آخرين روز دنيا همچنان زنده و همراه مردم است.

چهار ركن اعلان خلافت

آنچه هيچ‌يک از كفار درباره آينده اسلام انتظار نداشتند ولايتى بود كه وسعتش صاحب‌اختيارى مطلق انسان‏‌ها بود؛ به‌ضميمه عصمت که بشر را از پيمودن راه اشتباه مصون مى‏‌دارد. اضافه بر اين دو، ركنِ سوم آن امامت و خلافتى بود كه بلافاصله و از اولين لحظه رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله آغاز مى‌‏شد و به هيچ‌كس مهلت تخريب و تحريف نمى‌داد. ركن ديگر آن است كه اين راه تا پايان آن دنیا پيش‏‌بينى شده كه دوازده امام ‏عليهم السلام يكى پس از ديگرى تا پایان دنیا حضور داشته باشند، اگر چه عمر يكى از آنان بسيار طولانى باشد.

يأس كفار در همه انواع كفر

با اعلام چنین ولایتی بود که دیگر ملت‌ها دین اسلام را پیشرفته‌ترین دین در آینده‌نگری یافتند. یهودیان و مسیحیان نیز، علاوه بر انطباق ویژگی‌های پیامبر صلی‌الله علیه و آله با آنچه در کتاب‌هایشان آمده بود، با مشخص شدن جانشینان ایشان این انطباق را بیشتر درک کردند؛ چرا که حتی نام آنها در تورات و انجیل ذکر شده بود. با این حال، آنان شخص پیامبر صلی‌الله علیه و آله را در برابر خود حاضر می‌دیدند.

از همه كافران خطرناک‌تر منافقان بودند كه تمام توطئه‏‌ها را براى بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله آماده كرده بودند، که با نبود او با فرصت‌طلبى خود جامعه اسلامی را به انحراف بكشانند. اما با منصوب‌شدن فردى قدرتمند چون على بن ابى‏‌طالب ‏عليه السلام و سپردن تمام شئون پيامبر به او، آنان نيز نقشه‏‌هاى خود شکست‌خورده دیدند. آنان فهميدند كه به آسانى نمى‌‏توانند به اهداف خود دست يابند.

د) يأس ابليس و شياطين

يأس و نااميدى دشمنان اسلام تا آنجا پيش رفت كه ابليس و شياطين اهميت اعلان چنين ولايتى در غدير را دريافتند. آنان در بين خود از اين شكست فرياد بر آوردند. اصحاب ابليس به او گفتند: اين امت مورد رحمت قرار گرفتند و از گمراهى محفوظ شدند و ديگر ما بر آنان تسلطی نداریم، زیرا امام و پناه خود بعد از پيامبرشان را شناختند. ابليس به آنان گفت: اين پيامبر كارى كرد كه اگر به نتيجه برسد، هرگز معصيت خدا انجام نخواهد گرفت. اين‌گونه كه او سخن گفت، برنامه مستحكمى را پيش‏‌بينى كرد كه هر كدام از جانشينانش از دنيا برود ديگرى جاى او را خواهد گرفت.

هـ) اگر دشمنان مأيوس شدند، پس چرا سقيفه رخ داد

سؤال اینجاست که اگر تمام دشمنان اسلام ناامید شده بودند، پس وقایعی که پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله رخ داد و منجر به انحراف اکثریت مسلمانان شد، چگونه قابل تبیین است؟ پاسخ این است که ناامیدی کفار به‌معنای وجود برنامه‌ای دقیق بود که اگر به درستی اجرا می‌شد، آنان را به طور کامل ناامید می‌کرد. خداوند چنین آینده‌ای را برای مسلمانان پیش‌بینی کرده و حجت را بر آنان تمام کرده بود. به همین دلیل، منافقان و ابلیس و یارانشان با مشاهده واقعه غدیر به این نتیجه رسیدند که اگر این برنامه عملی شود، تمام نقشه‌هایشان ناکام خواهد ماند. ازاین‌رو، با ناامیدی کامل به‌دنبال راهی بودند تا از طریق آن به اسلام ضربه بزنند.

از يک سو منافقين بودند كه با نسبت‌‏هاى جسارت‌آميزى مانند جنون، هذيان و تعصب به پيامبر صلى الله عليه و آله در صدد سقوط غدير و ولايت بودند. آنان با محكم‌كردن عهد و پيمان بين خود و توطئه قتل پيامبر و على‏ عليهما السلام در صدد بر هم ريختن برنامه دقيق اسلام بودند. از سوى ديگر ابليس بود كه به يارانش گفت: اصحاب پيامبر به من وعده داده‌‏اند كه به هيچ‌يک از گفته‌هاى او اقرار نكنند و آنان هرگز اين پيمان خود را نمى‌‏شكنند. در نگاهى ديگر آن قدر مردم را به‌سوى ضلالت و كفر سوق مى‏‌دهد كه بعد از غصب خلافت به يارانش مى‌‏گويد: چگونه ديديد مرا هنگامى كه كارى كردم تا امر خدا و پيامبر را درباره اطاعت على بن ابى‏‌طالب كنار گذاردند.

اين گفته‏‌هاى شيطان حاكى از آن است كه اقتضاى آن برنامه الهى يأس همه دشمنان اسلام بوده، ولى اگر مانعى بر سر راه آن ايجاد شود، طبیعتاً آن يأس‏‌هاى به اميد تبديل خواهد شد. اينجاست كه هر كس به هر اندازه در انحراف مردم از مسير ولايت شريک باشد در اقدامات اميددهنده به دشمنان اسلام سهيم بوده و به همان اندازه در تسلط کافران بر فكر و فرهنگ مسلمانان در جامعه دخيل است. همچنین، این تحلیل عمق باطل‌گرایی در سقيفه و همه آنان كه مقام ولايت را تنها گذاشتند روشن می‌شود كه چگونه اميد كفار را زنده كردند. از همين جا بود كه سلمان در لحظاتى كه اميرالمؤمنين‏ عليه السلام را براى بيعت اجبارى آورده بودند، به عمر بن خطاب گفت: «از پيامبر صلى الله عليه و آله شنيدم كه مى‏‌فرمود: مثل گناه همه امت تا روز قيامت و نيز مثل عذاب همه آنان بر تو و رفيقت خواهد بود كه با او بيعت كردى.

بر اساس معارف قرآن، اميد لازمه يأس است؛ يعنى بايد اميدى باشد تا بر اثر وقوع امرى تبديل به يأس گردد. پس براى درک حقيقت، بايد ديد که اميد مخالفان براى نفوذ در دين نسبت به چه موضوعى بوده است. در آیه ۳۰ سوره طور آمده که «در كمين و منتظر مرگ او هستيم»؛ پس اميد مخالفان اسلام به بعد از شهادت رسول اكرم ‏صلى الله عليه و آله بوده است. با شهادت آن حضرت جايگاه رهبرى الهى خالى می‌‏شد و رخنه‏‌اى در دين ايجاد مى‏‌گردید كه اگر تدبيرى برای آن نمی‌شد رياست‌طلبان با نفوذ در رهبرى زمينه‌‏اى براى نفوذ در دين ايجاد مى‌کردند. به همین دلیل، اميد مخالفان نفوذ در رهبرى اسلامى بوده و اگر قرار باشد اين اميد تبديل به يأس گردد، بايد از طرف خداوند تكليف رهبرى بعد از رسول اكرم‏ در غدیر روشن شده باشد، تا زمينه يأس كامل كفار فراهم گردیده باشد.

منابع

• * الإقبال بالأعمال الحسنة فیما یعمل مرة فی السنة؛ سید علی بن موسی بن طاووس، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مکتب الإعلام الإسلامی، ۱۴۱۸ق.
• بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
• تجلی غدیر در عصر ظهور (مجموعه مقالات درباره جلوه‌های تحقق غدیر در عصر ظهور)؛ مرکز تخصصی غدیرستان کوثر، قم: دلیل ما، ۱۳۹۲ش.
• تفسير القمی‏؛ على بن ابراهيم‏ قمى، تحقیق: طيّب‏ موسوى جزائرى، قم: دار الكتاب‏، ‏۱۴۰۴ق‏.
• تفسير نور الثقلين؛ عبدعلی بن جمعه، تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، قم: انتشارات اسماعيليان، ۱۴۱۵ق.
• عوالم العلوم و المعارف و الأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال؛ عبدالله بن نورالله‏ بحرانى اصفهانى‏، تحقیق: محمدباقر موحد ابطحى اصفهانى‏، قم: مؤسسة الإمام المهدى علیه السلام، ۱۳۸۲ش.
• غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
• مناقب آل ابی‌طالب؛ محمد بن علی بن شهرآشوب مازندرانی، تحقیق: محمدحسین آشتیانی و سید هاشم رسولی محلاتی، قم: مؤسسه انتشارات علامه، ۱۳۷۹ق.