انسان

انسان كامل در خطبه غدير

شايد بتوان گفت بحث انسان كامل پس از توحيد، مهم ‏ترين بحث در همه اديان و مكاتب معرفتى در طول تاريخ بوده است. با توجه به اينكه خطبه مشهور حضرت رسول‏ صلى الله عليه وآله در واقعه غدير از جمله اسناد معتبر اين واقعيت تاريخى به شمار مى ‏آيد، با بررسى محورهاى تجلى سيماى انسان كامل در اين خطبه شريف، مى ‏توان گوشه ‏اى از ديدگاه پيام ‏آور وحى را نسبت به اين مسئله كليدى در مباحث معرفتى دريافت.

سيماى انسان كامل در خطبه غدير در محورهاى زير تجلى يافته است: دارا بودن ولايت تشريعى و تكوينى، برخوردارى انسان كامل از تأييد و تصريحات قرآنى، حمايت از دين الهى و دفاع از حريم نبوت، دارا بودن عالى‏ ترين مرتبه تقوى و يقين، قرابت و نزديكى در منش و عمل به شخصيت پيامبرصلى الله عليه وآله، دارا بودن علم لا يزال الهى، پيشگامى در پذيرش دين و اذعان به توحيد الهى، تعيين و نصب ولى و انسان كامل از جانب پروردگار و... .

تفصيل مطلب

مقدمه

واقعه غدير يكى از وقايع مهم تاريخى اسلام است كه از نظر نقلى اثبات شده و از نظر عقلى هم نه تنها قابل پيش ‏بينى بوده، بلكه جز اين نيز انتظار نمى رفت. زيرا براى حفظ و صيانت شريعتى چون دين اسلام -  كه پيامبر خاتم ‏صلى الله عليه وآله آن را آغاز نموده -  بايد جانشينانى صالح انتخاب مى‏ شدند، تا در طول تاريخ اين فرهنگ عظيم بماند و دست خوش تغيير نگردد.

اسناد و مدارک موجود و بى‏ شمار، صحت اين واقعه را تأييد مى ‏كنند، از ميان راويان حديث بيش از 110 نفر از صحابه، 84 نفر از تابعين و 360 نفر از علما از قرن دوم تا حال حاضر اعم از شيعه و سنى آن را نقل كرده ‏اند.

آينه سر تا پاى ملل عالم و نماينده قبايل و عشاير و فرق و اقوام تاريخ آن هاست. هيچ چيز مانند تاريخ معرّف قومى نيست. تاريخ اسلام از حوادث بسيارى مشحون است، كه مهم‏تر از همه آنها اهميت غدير خم است. هر حادثه و هر ملتى يک نوع مواد و مصالحى براى اجتماع خود دارد. مواد و مصالح غدير خم و ايمان به توحيد و بعثت خاتم‏ النبيين‏ صلى الله عليه وآله و آموزش و پرورش قرآن براى رشد عقلى بشر است، و هيچ عاملى در اين تربيت و تعليم عميق ‏تر و مؤثرتر از وجود امام ‏عليه السلام نبوده و نيست؛ كه مانند آئينه درخشان تاريخ اسلام را انعكاس مى‏ دهد. اهميت غدير خم از آن است كه على‏ عليه السلام با همه فضائلش معرفى شده است. آن حضرت حجتى روشن از خدا به زبان پيامبرصلى الله عليه وآله بر خلق امت است.

خطبه غدير روح سخن و نتيجه عمر پيامبرصلى الله عليه وآله است. اين خطبه حاصل دين و ضامن سعادت و متضمن حساس‏ ترين نكات آموزش و پرورش است. اين خطبه بلندگوى قرآن و آئينه روحيه نبوت و امامت است. در اين خطبه مهيّج و مستدل و منطقى و مستند به وحى و قرآن، راه مستقيم و روشن و هموار زندگى را نشان مى‏ دهد. در اين خطبه هدف اصلى از آمدن و رفتن و كمال مطلوب و طريقه نجاح و فلاح و رهايى از قيود مشكلات ارائه شده است.

از آنجايى كه انسان برجسته ‏ترين و متعالى ‏ترين مخلوقى است كه در نظام خلقت آفريده شده است، رشد و هدايت او همواره دغدغه و هدف اصلى اديان و مكاتب الهى و حتى بشرى بوده است. اديان الهى در راستاى نيل به اين هدف والاى خلقت، هميشه نمونه‏ هاى اعلا و رشد يافته‏ اى از انسان و مفهوم عظيم انسانيت را پيش روى بشريت نهاده ‏اند، تا انسان‏ ها با تمسک و الگوبردارى از اين نمادهاى برگزيده و عينى راه مقصود را بيابند.

آثار و منابع موجود نشان دهنده آن است كه باور به وجود انسان كامل در پهنه هستى، مهمان خوان بسيارى از مكاتب فكرى و انديشه ‏هاى انسانى بوده است. اديان، مذاهب و مكاتب بر پايه برداشت و شناختى كه از حقيقت انسان دارند، هر يک به گونه لزوم يا رسيدن به مقام عالى انسانى -  كه همان انسان كامل باشد -  را پذيرفته ‏اند، و براى آن ويژگى‏ ها، القاب و وظايفى را بيان كرده ‏اند.

انسان عقل و اراده دارد و روح در او دميده شده است. انسان كامل تنها موجودى است كه در اين عالم استعداد ظهور و تجلى تام و تمام اسماء و صفات الهى را دارد، و آئينه تمام نماى صفات و اسماء حسناى الهى است.

«ان الله خلق آدم على صورة»؛ يعنى انسان كامل مى ‏تواند واجد و محل ظهور همه صفات الهى باشد، و به همين دليل عصاره عالم خلقت در وجود انسان كامل خلاصه مى‏ شود.

لذا در آئين جاودانه اسلام، سيماى انسان كامل خطوطى مشخص دارد، و انديشه و گفتار او را ويژگى ‏ها و نشانه‏ هايى معين است. وى انسانى است مهذب، متفكر، فعال كه قلبش سرچشمه محبت و صفاست، و آثار پرهيزگارى و آزرم و فروتنى بر چهره‏ اش نمودار است. او جز از خداوند نمى‏ هراسد، و در تكاپوى حيات جز بر وى و اراده و كوشش راستين خود تكيه نمى‏كند. صاحب مروت و شرف و آزادگى و دوستدار فضيلت و دشمن رذيلت و ستمگرى است.

در همه جنبه ‏هاى زندگى او هماهنگى و اعتدال به چشم مى‏ خورد. ضمن آنكه از لذات پاک دنيوى بهره‏مند مى‏ گردد، هيچ گاه به شهوات نمى ‏گرايد و غفلت و خودپرستى او را از فلاح به در نمى ‏برد. او با احساس وظايف انسانى و درک مسئوليت ‏هاى فردى و اجتماعى، همواره مجرى قوانين و فرمان‏ هاى الهى است.

به فرجام نيک و بد اعتقادى راسخ دارد، و مؤمن و مطمئن است كه در سازمان منظم آفرينش - كه حسابى دقيق و تخلف ناپذير است - در همه چيز حكم فرماست. هر خوبى و بدى -  و لو بسيار اندک -  پاداش و عقوبتى حتمى دارد. بنابراين، سرمايه عمر چنين انسانى عمل صالح و پيشه او تقوى است. نتيجتاً بر پستى‏ ها چيره و بر قدرت‏ها و جاذبيت‏ هاى كاذب فائق و بر باطل غالب است.

بررسى مفهوم و سيماى انسان كامل در خطبه غدير، خطوط كلى اين چهره الهى‏ بشرى را به گونه ‏اى شفاف و روشن بيان مى ‏دارد. و از آنجا كه اين خطبه شريف از سرچشمه زلال وحى سيراب گشته و از وجود متبرک «ما ينطق عن الهوى» صادر گرديده است، مى ‏توان يكى از بهترين منابع بررسى محورهاى تجلى سيماى انسان كامل در لسان روايات اسلامى باشد.

خصوصاً با توجه به اينكه در متن اين خطبه مفهوم انسان كامل به گونه‏ اى عميق و تنگاتنگ با مفهوم ولى و ولايت الهى پيوند خورده است. شايد بتوان گفت خاستگاه پيوند ريشه‏ دار مفهوم ولىّ و انسان كامل و امام، متن آيات و رواياتى از اين دست است. تا جايى كه نمود بيرونى اين هر سه مفهوم در هر زمانى در عالم واقع يكى است. نماياندن گوشه ‏اى از محورهاى تجلى سيماى انسان كامل در خطبه غدير هدفى است كه اين نگارش به دنبال بررسى آن است.

بررسى رابطه مفاهيم توحيدى و مفهوم ولايت در خطبه غدير

خطبه شريف پيامبرصلى الله عليه وآله در هجدهم ذى ‏الحجه سال دهم هجرى نيز از مهم ‏ترين اسناد اثبات ولايت امام على‏ عليه السلام در طول تاريخ است. متن خطبه به شيوه مرسوم در همه خطبه‏ هاى موجود در روايات اسلامى، با حمد و ثناى پروردگار آغاز مى ‏شود و در بردارنده يك مبحث جامع توحيدى است: الحمد لله الذى علا فى توحّده، و دنى فى تفرّده، و جلّ فى سلطانه، و عظم فى اركانه، و احاط بكل شى و هو فى مكانه، و قهر جميع الخلق بقدرته و برهانه. مجيداً لم يزل، محموداً... .

اما آنچه فراز توحيدى اين خطبه را از ساير خطبه ‏ها متمايز مى‏ كند، سير پيوند اين مضامين توحيدى با مفهوم ولايت است. چينش مضامين توحيدى خطبه به گونه‏ اى است كه با ترسيم سيماى ولىّ و انسان كامل عجين مى ‏شود، و در هماهنگى كامل محتوايى با مفهوم ولايت و امامت قرار دارد.

تا جايى كه به نظر مى‏ رسد بخش توحيدى خطبه همچون يک براعت استهلال زيبا براى تنه اصلى خطبه به حساب مى ‏آيد.

يكى از مهم ‏ترين راه‏ هاى اثبات انسان كامل در عرفان نظرى، تبيين و تحليل چينش هستى است. محور دستگاه هستى شناسى عرفانى، وحدت شخصى جهان هستى است؛ به اين معنى كه در همه هستى، تنها يک وجود است و غير آن تجليات آن مى‏ باشد. در اين ميان تنها انسان كامل آئينه تمام‏ نماى اسماء و صفات آن وجود يگانه است. آگاهى از دلايل، ويژگى ‏ها، وظايف و جايگاه انسان كامل در گرو شناخت توحيد و چينش نظام هستى است.

حضرت در ادامه مى‏ فرمايد: بارئ المسموكات، و داحى المدحوّات، و جبار الأرضين و السموات. سبّوح قدّوس، رب الملائكة و الروح. مفضّل على جميع من يراه، متطوّل على من ادناه، يلحظ عين و العيون لا تراه... . اقرّ له على نفسى بالعبودية، و اشهد له بالربوبية، و اؤدّى ما اوحى الىّ حذراً من ان لا افعل. فتحلّ بى منه قارعة لا يدفعها عنّى احد و ان عظمت حيلته. لا اله الا هو، لإنه قد اعلمنى انى ان لم ابلغ ما انزل الىّ فما بلّغت رسالته. فقد ضمن لى تبارك و تعالى العصمة، و هو الله الكافى الكريم.

حضرت رسول ‏صلى الله عليه وآله در خطبه به دنبال آن است كه با بهره‏ گيرى از پشتوانه‏ هاى لزوم وجود انسان كامل، وجود مستمر امام در جهان هستى را اثبات كند. بحث انسان كامل همان نكته ‏اى است كه در تلفيق بين فراز توحيدى خطبه و مبحث انتساب امامت به خوبى به چشم مى‏ خورد.

تجلّى سيماى انسان كامل در آيات قرآنىِ خطبه غدير

قرآن مجيد و روايات امام را شخصيت جامع ويژگى‏ هاى آسمانى و زمينى معرفى مى‏ كند. تصويرى كه حضرت ختمى مرتبت‏ صلى الله عليه وآله در خطبه غدير از انسان كامل ترسيم مى‏ كند از پشتوانه بسيار محكم تأييدات قرآنى برخوردار است. ظهور و بروز مفهوم ولىّ و انسان كامل در خطبه غدير، نمودى بسيار چشم‏گير دارد. تا جايى كه خطيب يگانه غدير در حدود 22 بار در جاى جاى خطبه از آيات قرآنى در تأييد و انتساب ولىّ پس از خود بهره برده است.

حضرت در ابتداى طرح مبحث ولايت به آيه ‏اى استشهاد مى‏ كند كه در جريان همان واقعه بر حضرتش نازل شده، و ظهور معنايى نسبتاً آشكارى در طرح يک مسئله بسيار كليدى دارد. چنانكه مى ‏بينيم مفهوم آيه بيان‏گر وصول به مرحله نهايى معرفت الهى است، كه اگر نداى آن به گوش همه بشريت نرسد رسالت پيامبرصلى الله عليه وآله ناتمام مى‏ ماند:

فأوحى الىّ: «بسم الله الرحمن الرحيم يا ايها الرسول بلّغ ما انزل اليك من ربك و ان لم تفعل فما بلّغت رسالته و الله يعصمك من الناس». معاشر الناس، ما قصّرت فى تبليغ ما انزله الىّ، و انا مبيّن لكم سبب نزول هذه الآية. ان جبرئيل هبط الىّ مراراً ثلاثاً يأمرنى عن السلام ربى -  و هو السلام -  ان اقوم فى هذا المشهد فاعلم كل ابيض و اسود ان على بن ابى ‏طالب ‏عليه السلام اخى و وصيّى و خليفتى و الامام من بعدى. الذى محلّه منّى محل هارون من موسى‏ عليهما السلام، الا انه لا نبى بعدى، و هو وليكم بعد الله و رسوله.

در اين آيه و حديث مشهور، حضرت از دو جنبه مهم معرفتى به ترسيم سيماى انسان كامل پرداخته ‏اند:

الف) تأكيد خداوند و شناساندن چهره عينى انسان كامل.

ب) رسيدن وصايت و جانشينى بلافصل پيامبرصلى الله عليه وآله بر ولىّ تعيين شده از ناحيه خداوند.

بحث از مفهوم ولىّ و ترسيم سيماى نورانى قطب عالم امكان در كلام مبارك حضرت ادامه مى ‏يابد، و به صراحت به تبيين و گزينش ولىّ و انسان كامل از منبع وحى مى ‏انجامد:

و قد انزل الله تبارك و تعالى علىّ بذلك آية من كتابه: «انما وليكم الله و رسوله و الذين آمنو الذين يقيمون الصلاة و يؤتون الزكوة و هم راكعون».

در ساحت دين اسلام انسان كامل در قالب چهارده معصوم ‏عليهم السلام ظهور پيدا كرده است، و تمام ويژگى‏ هاى انسان كامل در «ولايت» خلاصه مى‏ شود، و «امامت» ظهور ولايت است. ولايتى كه حق دخل و تصرف در امور مولى عليه است. ولايت از آن خداست كه از رگ گردن به ما نزديك‏تر است. ولايت خدا از مجراى انسان كامل اعمال مى‏شود: »اطيعوا اللَّه و اطيعوا الرسول و اولى الامر منكم« ، »انما وليكم اللَّه و رسوله و الذين آمنو الذين يقيمون الصلاة و يؤتون الزكوة و هم راكعون« ؛ ولايت منحصر به خدا، رسول خدا و كسانى است كه در نماز زكات مى‏دهند. شيعه و سنى معتقدند اين مسئله فقط در مورد حضرت على‏عليه السلام رخ داده است. از ديدگاه شيعه چون ائمه‏عليهم السلام همه نورى واحد هستند، اين آيه در مورد وجود مبارك ايشان نيز صدق مى ‏كند.