آیه ۲۸۵ بقره و غدیر

آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ ۚ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ ۚ وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا ۖ غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ

«پیامبر به آنچه از پروردگارش به او نازل شده، ایمان آورده، و مؤمنان همگی به خدا و فرشتگان و کتاب ها و پیامبرانش، ایمان آورده اند [و بر اساس ایمان استوارشان گفتند:] ما میان هیچ یک از پیامبران او فرق نمی گذاریم. و گفتند: شنیدیم و اطاعت کردیم، پروردگارا! آمرزشت را خواهانیم و بازگشت [همه] به سوی توست.»

آیه ۲۸۵ سوره بقره

مشخصات آیه
سوره	سوره بقره (۲)
آیه	۲۸۵
جزء	۳
محتوای آیه
مکان نزول	مدینه
موضوع	اطاعت از همه دستورات خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله لازمه ایمان

ارتباط آیه ۲۸۵ بقره و غدیر در بستر استفاده‌ای که پیامبر صلى الله عليه و آله از این آیه در انتهای خطبه غدیر کرده است رخ داده است. گفته شده که پیامبر در خطبه غدیر قسمتی از این آیه را مقدمه‌‏اى براى پذیرش طاعت در امر خاص الهى براى اعلان ولايت در غدير قرار داده است.

به گفته برخی مححقان، در آخرين بخش‌های خطبه غدير، به‌عنوان اقرار نهايى پیامبر صلى الله عليه و آله دستور مى‏‌دهد كه شنوندگان خطبه بگويند: «شنيديم و اطاعت كرديم». اين در حالى دانسته شده كه پيامبر صلى الله عليه و آله متن بلندى را قرائت کرد تا مردم تكرار كنند. سپس يکبار ديگر گفت: آنچه گفتم تكرار كنيد. گفته شده که پیامبر صلى الله عليه و آله براى آنكه اين اقرار حاكى از ايمان قلبى باشد قسمت اخير آيه ۲۸۵ سوره بقره را عيناً در كلام خود تضمين کرد.

تحلیل معنایی بستر استفاده آیه در خطبه غدیر

به گفته برخی محققان، يكى از مسائل توحيدى كه پيامبر صلى الله عليه و آله در پايانِ اولين بخش از خطبه غدیر به آن پرداخت شکر خداوند بود. آخرين قسمت از بخش اول خطبه غدير، سپاسى بلند بود كه آيه ۲۸۵ سوره بقره در آن گنجانده شده بود. حضرت در اين قسمت جمله «اَحْمَدُهُ كَثيراً وَ اَشْكُرُهُ دائِماً» را با آيه آمَنَ الرَّسُولُ بِما اُنْزِلَ اِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ، لا نُفَرِّقُ بَيْنَ اَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ قالُوا سَمِعْنا وَ اَطَعْنا در آميخت. سپس آن را مقدمه‌‏اى براى پذیرش طاعت در امر خاص الهى براى اعلان ولايت در غدير قرار داد. در ادامه، رسول خدا صلى الله عليه و آله با اشاره نامحسوسى به آيه تبليغ فرمود: «امر او را مى‌پذيرم و اطاعت مى‏‌كنم و به همه آنچه او را راضى مى‏‌كند مبادرت مى‏‌نمايم و در برابر آنچه او مقدر كند تسليم هستم، براى رغبت در اطاعت او و ترس از عقوبتش.»

گفته شده که غدير همان اندازه كه يک اعتقاد بود يک دستور نيز بود؛ دستورى به‌گستردگى جوانب مختلف آن، كه مجموعه‌‏اى از ايمان، اطاعت و پيمان در يک سو و حمد، سپاس و تشكر از اين نعمت در سوى ديگرِ آن به‌چشم مى‏‌خورد. اين فرمان‌های خاص كه در غدير به مردم داده شد وظايف آنان را در آن مقطع خاص به‌عنوان مقدمه‏‌اى براى آيندگان تعيين كرد. به نظر برخی، بعضی آيات قرآن پشتيبانِ اين اوامر غديرى است كه مستقيماً در كلام پيامبر صلى الله عليه و آله به آنها استشهاد شده است. آياتى كه به اين عنوان در غدير به‌صورت تركيب و تضمين در كلام حضرت ديده مى‏‌شود ۱۰ آيه است كه يكى از آنها آيه ۲۸۵ سوره بقره دانسته شده است: آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّه وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ، لا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَكَ رَبَّنا وَ إِلَيْكَ الْمَصِيرُ؛ پیامبر به آنچه از پروردگارش به او نازل شده، ایمان آورده، و مؤمنان همگی به خدا و فرشتگان و کتاب‌ها و پیامبرانش، ایمان آورده‌اند [و بر اساس ایمان استوارشان گفتند:] ما میان هیچ‌یک از پیامبران او فرق نمی‌گذاریم. و گفتند: شنیدیم و اطاعت کردیم، پروردگارا! آمرزشت را خواهانیم و بازگشت [همه] به‌سوی توست

روایاتی در این مورد

در روایتى از علی بن‌ ابراهیم قمی به سند خود از امام صادق علیه السلام آمده است که آیه آمن‌الرّسول خطاب دو جانبه و بى‌واسطه خداوند با پیامبر در شب معراج بوده است. در این روایت، امام صادق علیه السلام از پیامبر صلى الله علیه و آله نقل مى‌کند: هنگامى که در معراج به سدرةالمنتهی رسیدم و تا اندازه دو قوس کمان به او نزدیک شدم، پروردگارم ندا داد: آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ و من از طرف خود و امّتم به خداوند پاسخ دادم: وَ الْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّه وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ، لا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَكَ رَبَّنا وَ إِلَيْكَ الْمَصِيرُ و گفتم: سَمِعنا و أَطَعنا غُفرانَكَ رَبَّنا و إِلیكَ المَصِیر ؛ آن‌گاه خداوند فرمود: لَايُكِلّفُ اللّهُ نَفسًا إِلّا وُسعَها لَها ماكَسبَت و عَلیهَا ما اکتَسبَت؛ خداوند هيچ‌كس را جز به قدر توانايى‌اش تكليف نمى‌كند و من از خدا خواستم: رَبَّنا لَاتُؤاخِذنَا إَن نَسِینا أو أَخطَأنا؛ پروردگارا، اگر فراموش كرديم يا به خطا رفتيم بر ما مگير و خداوند فرمود: پذیرفتم. گفتم: رَبَّنا ولَاتَحمِل عَلَینا إِصرًا كَماحَملتَهُ عَلى الّذِینَ مِن قَبلِنا؛ پروردگارا، هيچ بار گرانى بر [دوش‌] ما مگذار؛ همچنان‌كه بر [دوش‌] كسانى كه پيش از ما بودند نهادى و خداوند این دعا را نیز پذیرفت. و گفتم رَبَّنا و لَاتُحمّلنا مالَاطاقَةَ لَنَا بِهِ و اعفُ عَنّا واغفِرلَنا وارحَمنَا أَنتَ مَولنا فَانصُرنا عَلى‌القَومِ الکفِرین؛ پروردگارا، و آنچه تاب آن نداريم بر ما تحميل مكن؛ و از ما درگذر؛ و ما را ببخشاى و بر ما رحمت آور؛ سرور ما تويى؛ پس ما را بر گروه كافران پيروز كن و خداوند پاسخ داد: هر آن‌چه را از من خواستى به تو و امّتت بخشیدم.

در روایتى دیگر، پیامبر صلى الله علیه و آله با استناد به آیه ۲۸۶ سوره بقره گفته است: چهار چیز (خطا، فراموشى، آنچه از روى اکراه انجام مى‌شود و آنچه خارج از طاقت انسان است) از امّت من برداشته شده است.

موقعیت آیه در متن خطبه غدیر

موقعیت آیه ۲۸۵ بقره در متن خطبه غدیر چنین است: «مَعاشِرَ النّاسِ، قُولُوا الَّذى قُلْتُ لَكُمْ وَ سَلِّمُوا عَلى عَلِىٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنينَ، وَ قُولُوا»: سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَكَ رَبَّنا وَ إِلَيْكَ الْمَصِيرُ : اى مردم، آنچه به شما گفتم بگوييد (تكرار كنيد)، و به على به‌عنوان اميرالمؤمنين سلام كنيد و بگوييد: «شنيديم و اطاعت كرديم، پروردگارا، مغفرت تو را مى‏‌خواهيم و بازگشت به‌سوى توست».

موقعیت تاریخی به‌کارگیری آیه

موقعیت تاریخی به‌کارگیری آیه ۲۸۵ سوره بقره قسمت پایانی خطبه غدیر دانسته شده است. به گفته برخی مححقان، در آخرين بخش‌های خطبه غدير، به‌عنوان اقرار نهايى پیامبر صلى الله عليه و آله دستور مى‏‌دهد كه شنوندگان خطبه بگويند: «شنيديم و اطاعت كرديم». اين در حالى دانسته شده كه پيامبر صلى الله عليه و آله متن بلندى را قرائت کرد تا مردم تكرار كنند. سپس يکبار ديگر گفت: آنچه گفتم تكرار كنيد. گفته شده که پیامبر صلى الله عليه و آله براى آنكه اين اقرار حاكى از ايمان قلبى باشد قسمت اخير آيه ۲۸۵ سوره بقره را عيناً در كلام خود تضمين کرد؛ قسمتی كه در قرآن با تعبير قالُوا؛ گفتند آمده، و در خطبه حضرت به مردم امر مى‏‌كند كه قُولُوا؛ بگویید .

موقعيت قرآنى آیه

آيه ۲۸۵ سوره بقره در آخر بلندترين سوره قرآن يعنى بقره واقع شده است؛ در این آیه، ابتدا به اصل ايمان پرداخته می‌شود: پذيرفتن كامل آنچه از سوى خدا نازل شده و اينكه هيچ فرقى بين فرستادگان خدا نيست. سپس ايمان از قول مؤمنان در شنیدن و پذیرفتن خلاصه مى‏‌شود؛ امضاى نهايى ایمان دست‌يافتن به همين جایگاه (شنیدن و پذیرفتن) است. به همین دلیل گفته شده که مؤمنين مى‏‌گويند: سَمِعْنا وَ أَطَعْنا؛ شنيديم و گردن نهاديم .

تحليل تاريخى به‌کارگیری آیه

به نقل از برخی محققان، استشهاد به آيه ۲۸۵ بقره در موقعيتى از خطبه غدير انجام گرفته كه پيامبر صلى الله عليه و آله از آغاز بخش ۱۱ خطبه -كه آخرين بخش خطبه است-  تقريباً تمام خطبه را تلخيص کرده و درباره همه آن از مردم اقرار مى‏‌گيرد. اين اقرار با عبارات مختلف از مردم خواسته شده كه آغاز آن «انّا سامِعُونَ مُطيعُونَ راضُونَ مُنْقادُونَ؛ همانا ما سخنان تو را شنيدیم، پيروی می‌کنيم و از آنها خشنوديم و بر آن گردن می‌گذاریم» است. سپس با جمله «نُبايِعُكَ عَلى ذلِكَ بِقُلُوبِنا وَ انْفُسِنا وَ الْسِنَتِنا وَ ايْدينا؛ با تو پيمان می‌بنديم با دل و جان و زبان و دست‌هايمان» مؤكّد شده است. آنگاه با جمله «وَ لا نُغَيِّرُ وَ لا نُبَدِّلُ، وَ لا نَشُكُّ وَ لا نَجْحَدُ وَ لا نَرْتابُ، وَ لا نَرْجِعُ عَنِ الْعَهْدِ وَ لا نَنْقُضُ الْميثاقَ؛ هرگز آن را دگرگون نکرده شک و انکار نخواهيم داشت و از عهد و پيمان خود برنمی‌گرديم» محكم‌كارى بيشترى پيرامون آن صورت گرفته است.

در قسمت بعدى كلمات دقيق‏‌ترى درباره اين اقرار به‌ميان آمده: «فَالْعَهْدُ وَ الْميثاقُ لَهُمْ مَأْخُوذٌ مِنّا، مِنْ قُلُوبِنا وَ انْفُسِنا وَ الْسِنَتِنا وَ ضَمائِرِنا وَ ايْدينا؛ عهد و پیمان برای آنها از ما گرفته شده است، از دل و جان و زبان و وجدان و دست ما.»، و در پى آن جمله «وَ لا نَبْتَغى بِذلِكَ بَدَلاً وَ لا يَرَى اللَّه مِنْ انْفُسِنا حِوَلاً؛ ما هیچ جایگزینی برای آن نمی‌جوییم و خدا هم در نفس‌های ما تغییری نخواهد دید» آن را مضبوط‌تر كرده است. آخرين اقرار شاهدگرفتن خدا و رسول است كه «نُشْهِدُ اللَّه بِذلِكَ ... ، وَ انْتَ عَلَيْنا بِهِ شَهيدٌ؛ خدا را بر این موضوع شاهد می‌گیریم... و تو بر ما گواه خواهی بود». پس از اين همه تأكيد آيه قرآن به‌ميان مى‏‌آيد و اين‌گونه است كه كلمه سَمِعْنا وَ أَطَعْنا در آن باز مى‏‌گردد به سمع و طاعت در ولايت و صاحب اختيارى دوازده‌امام معصوم پس از پيامبر صلى الله عليه و آله به‌عنوان دستورى كه از جانب خداوند براى مردم و ما أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ است.