حسان بن ثابت

اولين غديريه به دستور پيامبر صلى الله عليه و آله

كلام منظوم در همه ملت‏ها به عنوان سندى ماندگار تلقى می ‏شود، چرا كه نظم و قالب خاص كلام حفظ آن را در خاطره ‏ها آسان تر می ‏سازد، و از نگاه ادبى براى يك مراسم مهم افتخار است كه دستمایه‏ اى از شعر را به همراه داشته باشد.

آنچه در غدیر اين بُعد ادبى را فوق‏ العاده نشان داد و تعجب همه را در چنان شرايطى برانگيخت دو جهت بود:

الف) سابقه مخالفت پيامبر صلى الله عليه و آله با شعر بر همگان روشن بود، به گونه ‏اى كه اگر هم در موردی برخورد مثبتی از حضرت ديده می شد اجازه قرائت شعرهاى مثبت قدیمى بود، نه آنكه حضرت به كسى اجازه سرودن شعر بدهد. در حالى كه در غدير حسان بن ثابت براى شعرش رسماً از پيامبر صلى الله عليه و آله اجازه گرفت و آن حضرت اجازه داد.

اين اجازه از سوى حضرت آن قدر عجيب بود كه حسان هنگام قرائت شعرش براى مردم -  به عنوان اطمينان خاطر -  گفت: اى مردم، سخن مرا به گواهى پيامبر صلى الله عليه و آله گوش كنيد؛ و پيامبر صلى الله عليه و آله نيز فرمود: «بخوان به بركت خداوند» . جالب ‏تر آن بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله پس از خواندن شعرها توسط حسان تصريح كرد كه در اين اشعار روح القدس مؤيد تو بوده و در واقع خداوند تو را يارى كرده است.

ب) حضور شاعر زبردست عرب در چنان مراسمى، به گونه‏ اى كه شعر غدير را بدون سابقه ذهنى در همان جا سرود و براى مردم خواند. اين در حالى است كه معمولاً شعر مربوط به مراسمى را قبلاً پيش بينى مِی كنند، به خصوص آنكه متن شعر منعكس كننده عين مراسمى باشد كه اجرا شده است. سرودن چنين شعرى جز به دست شاعرى فوق ‏العاده امكان نداشت، به خصوص آنكه با مضامينى بلند و دقيق از نظر ادبى سروده می شد.

با توجه به اين جهات بازتاب مسئله شعر در غدير به قدرى عجيب بود كه حسان راضى نشد شعر خود را به طور خصوصى بخواند، بلكه به اطلاع مردم رساندند كه حسان قصد دارد شعرى را با اجازه پيامبرصلى الله عليه و آله درباره غدير بخواند.

به تعبير ديگر:

غديريه در اصطلاح به اشعارى گفته می شود كه شعرا در مورد ماجرا يا خطبه غدير و يا هر دو می ‏سرايند.

اولين كسى كه غديريه سرود حسّان بن ثابت در روز نوزدهم ذی ‏الحجة و در صحراى غدير و مقابل پيامبر صلى الله عليه و آله بود.

پس از اتمام خطبه غدير و مراسم ابتدايى بيعت با اميرالمؤمنين ‏عليه السلام، شب نوزدهم ماه ذی الحجة سال دهم هجرت در حالى سپرى شد كه كاروان غدير به شدت خسته بودند و روز پر ماجرايى را پشت سر گذاشته بودند، گذشته از آنكه مسير مکه تا غدير آنان را از پا انداخته بود. با استراحت شبانه نشاط تازه‏اى در كالبد مردم جاى گرفت، و روز نوزدهم را با نيرويى تازه از خواب برخاستند تا مراسم بيعت ادامه يابد.

پس از نماز صبح بار ديگر مردم كنار دو خيمه صف كشيدند و گروه گروه وارد می شدند. ابتدا با پيامبر صلى الله عليه و آله دست بيعت می ‏دادند و سپس در خيمه اميرالمؤمنين‏ عليه السلام حاضر می شدند و دست بيعت داده «السلام عليک يا اميرالمؤمنين» می گفتند و با تبريك و تهنيت بيرون می ‏آمدند.

در آن ساعات برگ ديگرى بر پرونده غدير افزوده شد. حَسّان بن ثابت شاعر زبردست عرب كه در غدير حضور داشت از شعرايى بود كه بالبداهة می ‏سرود و سنجيده می گفت. مراسم حيرت انگيز غدير اين شاعر ماهر را به وجد آورده بود تا آنجا كه شعرى زيبا در ده بيت سرود كه ترسيم كننده واقعه غدير بود.

حسان پس از سرودن اين شعر خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله آمد تا براى خواندن آن اجازه بگيرد. لذا عرض كرد: يا رسول اللَّه، اجازه می فرماييد شعرى را كه درباره على بن ابی‏طالب به مناسبت اين واقعه عظيم سروده ‏ام، بخوانم. حضرت فرمود: بخوان به نام خداوند و بركت او.

اكنون كه اجازه از سوى پيامبر صلى الله عليه و آله داده شد بايد مردم باخبر می شدند. با كوچك‏ترين اطلاعى مردم از هر سو جمع شدند، به طورى كه براى شنيدن اشعارش ازدحام كردند و گردن می كشيدند. حسان براى رسيدن صدايش بر مكان بلندى قرار گرفت و اجازه پيامبر صلى الله عليه و آله را به همه اعلام كرد و گفت: «سخن مرا به گواهى و امضاى پيامبر صلى الله عليه و آله گوش كنيد» .

مردم كه سراپا گوش شده بودند شعرى را كه توسط پيامبر صلى الله عليه و آله تأييد شده باشد در دل تحسين كردند. سپس حسان اشعارش را كه همانجا سروده بود و آيه ۶۷ سوره مائده را در آن يادآور شده بود، براى مردم خواند:

اَلَمْ تَعْلَمُوا اَنَّ النَبِيَّ مُحَمَّداً

لَدى دَوْحِ خُمٍّ حينَ قامَ مُنادِياً

وَ قَد جاءَهُ جِبْريلُ مِنْ عِنْدِ رَبِّهِ

بِأَنَّكَ مَعْصُومٌ فَلا تَكُ وانِياً

وَ بَلِّغْهُمُ ما اَنْزَلَ اللَّهُ رَبُّهُمْ

وَ اِنْ اَنْتَ لَمْ تَفْعَلْ وَ حاذَرْتَ باغِياً

عَلَيْكَ فَما بَلَّغْتَهُمْ عَنْ اِلهِهِمْ

رِسالَتَهُ اِنْ كُنْتَ تَخْشَى الاَعادِيا

فَقامَ بِهِ اِذْ ذاكَ رافِعُ كَفِّهِ

بِيُمْنى يَدَيْهِ مُعْلِنُ الصَّوْتِ عالِياً

فَقالَ لَهُمْ: مَنْ كُنْتُ مُولاهُ مِنْكُمُ

وَ كانَ لِقَوْلى حافِظاً لَيْسَ ناسياً

فَمَوْلاهُ مِنْ بَعدى عَلِىٌّ و اِنَّنى

بِهِ لَكُمْ دُونَ البَرِيَّةِ راضِياً

فَيا رَبِّ مَن والى عَلِيّاً فَوالِهِ

وَ كُنْ لِلَّذى عادى عَلِيّاً مُعادِياً

وَ يا رَبِّ فَاْنصُرْ ناصِريهِ لِنَصْرِهِمْ

اِمامَ الْهُدى كَالْبَدْرِ يَجْلُو الدَّياجِيا

وَ يا رَبِّ فَاخْذُلْ خاذِليهِ وَ كُنْ لَهُمْ

اِذا وَقَفُوا يَوْمَ الْحِسابِ مُكافِياً

آيا نمی دانيد كه محمد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله كنار درختان غدير خم به حالت ندا ايستاد، و اين در حالى بود كه جبرئيل از طرف خداوند پيام آورده بود كه در اين امر سستى مكن كه تو محفوظ خواهى بود. و آنچه از طرف خداوند بر تو نازل شده به مردم برسان، و اگر نرسانى و از ظالمان بترسى و از دشمنان حذر كنى رسالت پروردگارشان را نرسانده ‏اى.

اينجا بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله دست علی ‏عليه السلام را بلند كرد و با صداى بلند فرمود: «هر كس از شما كه من مولاى او هستم و سخن مرا به ياد می ‏سپارد و فراموش نمی كند، مولاى او بعد از من على است؛ و من فقط به او نه به ديگرى به عنوان جانشين خود براى شما راضى هستم.

پروردگارا، هر كس على را دوست بدارد او را دوست بدار، و هر كس با على دشمنى كند او را دشمن بدار. پروردگارا، يارى كنندگان او را يارى فرما، به خاطر نصرتشان امام هدايت كننده‏اى را كه در تاريكی ‏ها مانند ماه شب چهارده روشنى می بخشد.

پروردگارا، خوار كنندگان او را خوار كن و روز قيامت كه براى حساب مى‏ايستند آنان را به سزايشان برسان».

واقعاً جاى ابياتى از شعر در آن مراسم عظيم خالى بود كه نشاطى دو چندان به جمعيت بخشيد و به عنوان يك سند تاريخى از غدير ثبت شد و به يادگار ماند و بسيارى از مردم آن را حفظ كردند.

پس از شعر حسان، پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «اى حسان، مادامى كه با زبانت از ما دفاع می كنى از سوى روح القدس مؤيد خواهى بود« و اين در واقع مهر تأييد الهى بود كه از سوى پيامبرش بر شعر حسان زده شد.

شعر حسّان بن ثابت به شكل ديگرى نيز نقل شده كه تقريباً شبيه شعر بالا است، و آن اين است:

يُنَاديهِمُ يَومَ الغَديرِ نَبيُّهُم

بِخُمٍّ وَ أسمِع بِالرَسُولِ مُناديا

يَقُولُ فَمَن مَولاكُمُ وَ وَليُّكُم؟

فَقالُوا وَ لَم يَبدُوا هُناكَ التَعاميا

إلهُكَ مَولانا وَ أنتَ وَليُّنا

وَ لَن تَرَ مِنّا لَكَ اليَومَ عاصيا

فَقالَ لَهُ قُم يا عَلىُّ فَإنَّنى

رَضيتُكَ مِن بَعدى إماماً وَ هاديا

فَمَن كُنتُ مَولاهُ فَهذا وَليُّهُ

فَكُونُوا لَهُ أنصارَ صِدقٍ مُوالياً

هُناكَ دَعَا اللَّهُمَّ والِ وَليَّهُ

وَ كُن لِلَّذى عادى عَليّاً مُعاديا

در روز غدير خم، پيامبرِ آنان ندايشان داد. و صداى رسول‏ صلى الله عليه و آله در هنگام ندا بسيار رساست. فرمود: مولا و ولىّ شما كيست؟ مردم بی ‏آنكه در آنجا خود را به نابينايى بزنند گفتند: معبود تو مولاى ماست و تو ولىّ مايى، و تو امروز هيچ يك از ما را نافرمانِ خود نخواهى ديد.

پس پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: اى على، برخيز كه من تو را امام و راهنماى پس از خود برگزيدم. پس هر كس من مولاى او هستم اين ولىّ او است. او را يار و دوستدار راستين باشيد. در اينجا بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله دعا كرد: خدايا، با دوستدار علی عليه السلام دوستى كن و دشمن كسانى باش كه با علی عليه السلام دشمنى كنند.

روايت غدير

در اولين مراحل از مسير فرهنگى غدير در طول چهارده قرن و پس از زمان ننگين منع از نقل و تدوين حديث، شعر شاعران نيز نقش مهمى در حفظ غدير در طول زمان‏هاى ظلمانى داشته چه آنكه قالب شعر محفوظ تر است و مردم علاقه خاصى به آن دارند. از ساعتى كه خطبه پيامبر صلى الله عليه و آله پايان يافت حسّان بن ثابت اولين شعر را در حضور آن حضرت سرود و دليل روشنى شد تا شاعران در طول چهارده قرن با هنر خود غدير را حفظ كنند و به راحتى به نسل‏ هاى بعد برسانند.

روايت حديث غدير

يكى از صحابه كه حديث غدير را نقل كرده حسان بن ثابت )م ۳۶ ق( است. او يكى از حاضرين در غدير است و شعر او در غدير و در حضور پيامبر صلى الله عليه و آله كه حديث غدير هم در آن آمده در محل خود مفصل توضيح داده شده است.

سند ادبى غدير

مراسمى كه به عنوان احياى شعائر برگزار مى‏شود با مراسمى كه با اهداف بلند مدت اجرا می ‏شود، اين تفاوت را دارد كه در نوع اول آنچه بر جاى می ماند انتشار خبر آن است ولى در نوع دوم گذشته از گزارش خبرى بايد اسناد تثبيت شده‏اى از آن براى نسل‏ هاى آينده باقى بماند تا اهداف دقيق آن را منتقل نمايد.

از مواضع اعجاب برانگيز سخنرانى غدير آن بود كه براى ماندگارى مقاصد آن برنامه عظيم چند پيش‏ بينى متفاوت در نظر گرفته شد كه در سراسر عمر پيامبر صلى الله عليه و آله سابقه نداشت. يكى از آنها شعر بلند حسّان بن ثابت بود كه داستان غدير را در خود جاى داد.

غديريّه حسّان از وجوه دلالت حديث غدير

يكى از وجوه دلالت حديث غدير بر امامت و جانشينى و خلافت، شعر حسّان بن ثابت در غدير است. او اين شعر را پس از آنكه پيامبر صلى الله عليه و آله سخنرانی اش را به پايان رساند، با اذن حضرتش و در مقابل حضرت و همگان سرود و خواند. شعر او اين است:

يُنَاديهِمُ يَومَ الغَديرِ نَبيُّهُم

بِخُمٍّ وَ أسمِع بِالرَسُولِ مُناديا

يَقُولُ فَمَن مَولاكُمُ وَ وَليُّكُم؟

فَقالُوا وَ لَم يَبدُوا هُناكَ التَعاميا

إلهُكَ مَولانا وَ أنتَ وَليُّنا

وَ لَن تَرَ مِنّا لَكَ اليَومَ عاصيا

فَقالَ لَهُ قُم يا عَلىُّ فَإنَّنى

رَضيتُكَ مِن بَعدى إماماً وَ هاديا

فَمَن كُنتُ مَولاهُ فَهذا وَليُّهُ

فَكُونُوا لَهُ أنصارَ صِدقٍ مُوالياً

هُناكَ دَعَا اللَّهُمَّ والِ وَليَّهُ

وَ كُن لِلَّذى عادى عَليّاً مُعاديا

در روز غدير خم، پيامبرِ آنان ندايشان داد. و صداى رسول‏ صلى الله عليه و آله در هنگام ندا بسيار رساست. فرمود: مولا و ولىّ شما كيست؟ مردم بی ‏آنكه در آنجا خود را به نابينايى بزنند گفتند: معبود تو مولاى ماست و تو ولىّ مايى، و تو امروز هيچ يك از ما را نافرمانِ خود نخواهى ديد. پس پيامبر صلى الله عليه وآله فرمود: اى على، برخيز كه من تو را امام و راهنماى پس از خود برگزيدم. پس هر كس من مولاى او هستم اين ولىّ او است. او را يار و دوستدار راستين باشيد. در اينجا بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله دعا كرد: خدايا، با دوستدار علی عليه السلام دوستى كن و دشمن كسانى باش كه با علی عليه السلام دشمنى كنند.

روايت شده كه وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله اشعار حسّان را شنيد، فرمود: اى حسّان، مادام كه ما را يارى كنى يا با زبانت از ما دفاع كنى مؤيَّد به روح‏ القدس خواهى بود.

الف -  نقل شعر حسّان توسط شمارى از پيشوايان مشهور اهل‏ سنت

قضيه شعر سرودن حسّان بن ثابت در روز غدير خم، در مقابل و به اذن پيامبر صلى الله عليه و آله را شمارى از بزرگان پيشوايان اهل ‏سنت و مشاهير اعيان علماى آنان نقل كرده‏اند؛ البته در بعضى نقل‏ها يكى دو سطر كم و زياد دارد. و اما چند تن از بزرگان اهل ‏سنت كه شعر حسّان را نقل كرده ‏اند:

۱. احمد بن موسى بن مَردَوَيه، ابوبكر

۲. احمد بن عبداللَّه اصفهانى، ابونعيم

۳. موفّق بن احمد مكّى خوارزمى

۴. محمد بن على نطنزى، ابوالفتح

۵ . سبط بن جوزى، ابوالمظفر، شمس‏ الدين

۶ . محمد بن يوسف گنجى، ابوعبداللَّه

۷. ابراهيم بن محمد بن مؤيّد حموينى

و اما بيان هر يك از اين موارد:

۱. ابن ‏مَردَوَيه (ت ۲۴۰ يا ۲۴۱ -  م ۳۲۷ ق) در »كشف الغُمَّة« از ابن ‏مردويه از ابن‏ عباس نزول آيه تبليغ و حديث و ماجراى غدير را نقل كرده است. ابن‏ عباس می ‏افزايد: به خدا سوگند كه ولايت على‏عليه السلام بر گردن قوم واجب گشت. و حسّان بن ثابت اشعارش را سرود.  ۲. احمد بن عبداللَّه اصفهانى

ابونُعَيم ابونعيم اصفهانى در «ما نزل من القرآن فى علی عليه السلام» نيز اشعار حسّان در غدير را پس از نقل مختصر ماجراى غدير و نزول آيه اكمال از ابوسعيد خُدرى روايت كرده است.

۳. موفّق بن احمد مكّى خوارزمى

مكّى خوارزمى نيز در «مناقب على بن ابیطالب‏ عليه السلام» ماجراى شعر سرودن حسّان را پس از نقل مختصر ماجراى غدير و نزول آيه اكمال از ابوسعيد خُدرى نقل كرده است.
۴. محمد بن على بن ابراهيم نطنزى

ابوالفتح ابوالفتح نطنزى نيز در«الخصائص العلوية» اين خبر را پس از نقل مختصر ماجراى غدير و نزول آيه اكمال از ابوسعيد خُدرى نقل كرده است.سمعانى و صفدى و ابن‏ نجّاروى را توثيق كرده و ستوده‏ اند، به خصوص در ادبيات. سمعانى شاگردش او بوده است.

۵ . سبط بن جوزى

ابوالمظفر سبط ابن‏جوزى در «تذكرة الخواصّ» گفته كه شاعران اشعار بسيارى را درباره غدير خم سروده ‏اند، كه از جمله حسّان بن ثابت است.

۶ . ابراهيم بن محمد مؤيّد بن عبداللَّه بن على بن محمد بن حمويه خراسانى جوينى صوفى، صدرالدين ابوالمجامع (ت ۶۴۴ -  م ۷۲۲ ق)

صدرالدين حموينى نيز در «فرائد السمطين» شعر حسّان در روز غدير را پس از نقل مختصر ماجراى غدير و نزول آيه اكمال با اسنادش از خوارزمى و نيز با سندى ديگر از ابوسعيد خُدرى روايت كرده، و سپس می ‏گويد: اين حديثى است كه طرق بسيارى به ابوسعيد سعد بن مالك خُدرى انصارى دارد.

حموينى از پيشوايان نامدار اهل ‏سنت و از اعلام مشايخ بزرگان آنهاست، به خصوص وى استاد ذهبى و كازرونى است. ذهبى و كازرونىوى را توثيق كرده و بسيار ستوده‏ اند، به خصوص در حديث و رجال.

۷. ابوعبداللَّه گنجى شافعی

گنجى شافعى ضمن بيان حديث غدير شعر حسّان بن ثابت در غدير را آورده است.

۸ . جلال‏ الدين سُيوطى

جلال‏ الدين سيوطى رساله‏اى دارد كه خود در آغاز آن چنين وصفش كرده است: اين رساله ‏اى است كه در آن، اشعارى را گرد آوردم كه دربردارنده مضامين احاديث و آثار است و آن را «الأزهار» ناميده ‏ام... . وى در اين كتاب از تذكره شيخ تاج‏ الدين ابن‏ مكتوم اشعار حسّان بن ثابت انصارى در غدير را نقل كرده است. در ادامه اشعارى از سيد حِميَرى و شاعرى ديگر آورده است.

كالبد مردم جاى گرفت، و روز نوزدهم را با نيرويى تازه از خواب برخاستند تا مراسم بيعت ادامه يابد.