حسان بن ثابت

اولين غديريه به دستور پيامبر صلى الله عليه و آله

كلام منظوم در همه ملت‏ ها به عنوان سندى ماندگار تلقى می ‏شود، چرا كه نظم و قالب خاص كلام حفظ آن را در خاطره ‏ها آسان تر می ‏سازد، و از نگاه ادبى براى يک مراسم مهم افتخار است كه دست مایه‏ اى از شعر را به همراه داشته باشد.

آنچه در غدیر اين بُعد ادبى را فوق‏ العاده نشان داد و تعجب همه را در چنان شرايطى برانگيخت دو جهت بود:

الف) سابقه مخالفت پیامبر صلی الله علیه و آله با شعر بر همگان روشن بود، به گونه ‏اى كه اگر هم در موردی برخورد مثبتی از حضرت ديده می شد اجازه قرائت شعرهاى مثبت قدیمى بود، نه آنكه حضرت به كسى اجازه سرودن شعر بدهد. در حالى كه در غدير حسان بن ثابت براى شعرش رسماً از پيامبر صلى الله عليه و آله اجازه گرفت و آن حضرت اجازه داد.

اين اجازه از سوى حضرت آن قدر عجيب بود كه حسان هنگام قرائت شعرش براى مردم -  به عنوان اطمينان خاطر -  گفت: اى مردم، سخن مرا به گواهى پيامبر صلى الله عليه و آله گوش كنيد؛ و پيامبر صلى الله عليه و آله نيز فرمود: «بخوان به بركت خداوند» . جالب ‏تر آن بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله پس از خواندن شعرها توسط حسان تصريح كرد كه در اين اشعار روح القدس مؤيد تو بوده و در واقع خداوند تو را يارى كرده است.

ب) حضور شاعر زبردست عرب در چنان مراسمى، به گونه‏ اى كه شعر غدير را بدون سابقه ذهنى در همان جا سرود و براى مردم خواند. اين در حالى است كه معمولاً شعر مربوط به مراسمى را قبلاً پيش بينى مِی كنند، به خصوص آنكه متن شعر منعكس كننده عين مراسمى باشد كه اجرا شده است. سرودن چنين شعرى جز به دست شاعرى فوق ‏العاده امكان نداشت، به خصوص آنكه با مضامينى بلند و دقيق از نظر ادبى سروده می شد.

با توجه به اين جهات بازتاب مسئله شعر در غدير به قدرى عجيب بود كه حسان راضى نشد شعر خود را به طور خصوصى بخواند، بلكه به اطلاع مردم رساندند كه حسان قصد دارد شعرى را با اجازه پيامبر صلى الله عليه و آله درباره غدير بخواند.

به تعبير ديگر:

غديريه در اصطلاح به اشعارى گفته می شود كه شعرا در مورد ماجرا يا خطبه غدير و يا هر دو می ‏سرايند.

اولين كسى كه غديريه سرود حسّان بن ثابت در روز نوزدهم ذی ‏الحجة و در صحراى غدير و مقابل پيامبر صلى الله عليه و آله بود.

پس از اتمام خطبه غدير و مراسم ابتدايى بیعت با امیرالمؤمنین ‏علیه السلام، شب نوزدهم ماه ذی الحجة سال دهم هجرت در حالى سپرى شد كه كاروان غدير به شدت خسته بودند و روز پر ماجرايى را پشت سر گذاشته بودند، گذشته از آنكه مسير مکّه تا غدير آنان را از پا انداخته بود.

با استراحت شبانه نشاط تازه‏ اى در كالبد مردم جاى گرفت، و روز نوزدهم را با نيرويى تازه از خواب برخاستند تا مراسم بيعت ادامه يابد.

پس از نماز صبح بار ديگر مردم كنار دو خيمه صف كشيدند و گروه گروه وارد می شدند.

ابتدا با پيامبر صلى الله عليه و آله دست بيعت می ‏دادند و سپس در خيمه اميرالمؤمنين‏ عليه السلام حاضر می شدند و دست بيعت داده «السلام عليک يا امیرالمؤمنین» می گفتند و با تبریک و تهنيت بيرون می ‏آمدند.

در آن ساعات برگ ديگرى بر پرونده غدير افزوده شد. حَسّان بن ثابت، شاعر زبردست عرب كه در غدير حضور داشت از شعرايى بود كه بالبداهة می ‏سرود و سنجيده می گفت.

مراسم حيرت انگيز غدير اين شاعر ماهر را به وجد آورده بود تا آنجا كه شعرى زيبا در ده بيت سرود كه ترسيم كننده واقعه غدير بود.

حسان پس از سرودن اين شعر خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله آمد تا براى خواندن آن اجازه بگيرد.

لذا عرض كرد: يا رسول الله، اجازه می فرماييد شعرى را كه درباره على بن ابی ‏طالب به مناسبت اين واقعه عظيم سروده ‏ام، بخوانم. حضرت فرمود: بخوان به نام خداوند و بركت او.

اكنون كه اجازه از سوى پيامبر صلى الله عليه و آله داده شد بايد مردم باخبر می شدند. با كوچک ‏ترين اطلاعى مردم از هر سو جمع شدند، به طورى كه براى شنيدن اشعارش ازدحام كردند و گردن می كشيدند.

حسان براى رسيدن صدايش بر مكان بلندى قرار گرفت و اجازه پيامبر صلى الله عليه و آله را به همه اعلام كرد و گفت: «سخن مرا به گواهى و امضاى پيامبر صلى الله عليه و آله گوش كنيد».

مردم كه سراپا گوش شده بودند شعرى را كه توسط پيامبر صلى الله عليه و آله تأييد شده باشد در دل تحسين كردند. سپس حسان اشعارش را كه همان جا سروده بود و آيه ۶۷ سوره مائده را در آن يادآور شده بود، براى مردم خواند:

اَلَمْ تَعْلَمُوا اَنَّ النَبِيَّ مُحَمَّداً

لَدى دَوْحِ خُمٍّ حينَ قامَ مُنادِياً

وَ قَد جاءَهُ جِبْريلُ مِنْ عِنْدِ رَبِّهِ

بِأَنَّكَ مَعْصُومٌ فَلا تَكُ وانِياً

وَ بَلِّغْهُمُ ما اَنْزَلَ اللَّهُ رَبُّهُمْ

وَ اِنْ اَنْتَ لَمْ تَفْعَلْ وَ حاذَرْتَ باغِياً

عَلَيْكَ فَما بَلَّغْتَهُمْ عَنْ اِلهِهِمْ

رِسالَتَهُ اِنْ كُنْتَ تَخْشَى الاَعادِيا

فَقامَ بِهِ اِذْ ذاكَ رافِعُ كَفِّهِ

بِيُمْنى يَدَيْهِ مُعْلِنُ الصَّوْتِ عالِياً

فَقالَ لَهُمْ: مَنْ كُنْتُ مُولاهُ مِنْكُمُ

وَ كانَ لِقَوْلى حافِظاً لَيْسَ ناسياً

فَمَوْلاهُ مِنْ بَعدى عَلِىٌّ و اِنَّنى

بِهِ لَكُمْ دُونَ البَرِيَّةِ راضِياً

فَيا رَبِّ مَن والى عَلِيّاً فَوالِهِ

وَ كُنْ لِلَّذى عادى عَلِيّاً مُعادِياً

وَ يا رَبِّ فَاْنصُرْ ناصِريهِ لِنَصْرِهِمْ

اِمامَ الْهُدى كَالْبَدْرِ يَجْلُو الدَّياجِيا

وَ يا رَبِّ فَاخْذُلْ خاذِليهِ وَ كُنْ لَهُمْ

اِذا وَقَفُوا يَوْمَ الْحِسابِ مُكافِياً

آيا نمی دانيد كه محمد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله كنار درختان غدیر خم به حالت ندا ايستاد، و اين در حالى بود كه جبرئیل از طرف خداوند پيام آورده بود كه در اين امر سستى مكن كه تو محفوظ خواهى بود. و آنچه از طرف خداوند بر تو نازل شده به مردم برسان، و اگر نرسانى و از ظالمان بترسى و از دشمنان حذر كنى رسالت پروردگارشان را نرسانده ‏اى.

اينجا بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله دست علی ‏عليه السلام را بلند كرد و با صداى بلند فرمود:

«هر كس از شما كه من مولاى او هستم و سخن مرا به ياد می ‏سپارد و فراموش نمی كند، مولاى او بعد از من على است؛ و من فقط به او نه به ديگرى به عنوان جانشين خود براى شما راضى هستم.

پروردگارا، هر كس على را دوست بدارد او را دوست بدار، و هر كس با على دشمنى كند او را دشمن بدار.

پروردگارا، يارى كنندگان او را يارى فرما، به خاطر نصرتشان امام هدايت كننده‏ اى را كه در تاريكی ‏ها مانند ماه شب چهارده روشنى می بخشد.

پروردگارا، خوار كنندگان او را خوار كن و روز قيامت كه براى حساب مى‏ ايستند آنان را به سزايشان برسان».

واقعاً جاى ابياتى از شعر در آن مراسم عظيم خالى بود كه نشاطى دو چندان به جمعيت بخشيد و به عنوان يک سند تاريخى از غدير ثبت شد و به يادگار ماند و بسيارى از مردم آن را حفظ كردند.

پس از شعر حسان، پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود:

«اى حسان، مادامى كه با زبانت از ما دفاع می كنى از سوى روح القدس مؤيد خواهى بود » و اين در واقع مهر تأييد الهى بود كه از سوى پيامبرش بر شعر حسان زده شد.

شعر حسّان بن ثابت به شكل ديگرى نيز نقل شده كه تقريباً شبيه شعر بالا است، و آن اين است:

يُنَاديهِمُ يَومَ الغَديرِ نَبيُّهُم

بِخُمٍّ وَ أسمِع بِالرَسُولِ مُناديا

يَقُولُ فَمَن مَولاكُمُ وَ وَليُّكُم؟

فَقالُوا وَ لَم يَبدُوا هُناكَ التَعاميا

إلهُكَ مَولانا وَ أنتَ وَليُّنا

وَ لَن تَرَ مِنّا لَكَ اليَومَ عاصيا

فَقالَ لَهُ قُم يا عَلىُّ فَإنَّنى

رَضيتُكَ مِن بَعدى إماماً وَ هاديا

فَمَن كُنتُ مَولاهُ فَهذا وَليُّهُ

فَكُونُوا لَهُ أنصارَ صِدقٍ مُوالياً

هُناكَ دَعَا اللَّهُمَّ والِ وَليَّهُ

وَ كُن لِلَّذى عادى عَليّاً مُعاديا

در روز غدير خم، پيامبرِ آنان ندايشان داد. و صداى رسول‏ صلى الله عليه و آله در هنگام ندا بسيار رساست. فرمود: مولا و ولىّ شما كيست؟ مردم بی ‏آنكه در آن جا خود را به نابينايى بزنند گفتند: معبود تو مولاى ماست و تو ولىّ مايى، و تو امروز هيچ يك از ما را نافرمانِ خود نخواهى ديد.

پس پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: اى على، برخيز كه من تو را امام و راهنماى پس از خود برگزيدم. پس هر كس من مولاى او هستم اين ولىّ او است. او را يار و دوست دار راستين باشيد.

در اينجا بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله دعا كرد: خدايا، با دوست دار علی عليه السلام دوستى كن و دشمن كسانى باش كه با علی عليه السلام دشمنى كنند.

روايت غدير

در اولين مراحل از مسير فرهنگى غدير در طول چهارده قرن و پس از زمان ننگين منع از نقل و تدوين حديث، شعر شاعران نيز نقش مهمى در حفظ غدير در طول زمان‏ هاى ظلمانى داشته چه آن كه قالب شعر محفوظ تر است و مردم علاقه خاصى به آن دارند.

از ساعتى كه خطبه پيامبر صلى الله عليه و آله پايان يافت حسّان بن ثابت اولين شعر را در حضور آن حضرت سرود و دليل روشنى شد تا شاعران در طول چهارده قرن با هنر خود غدير را حفظ كنند و به راحتى به نسل‏ هاى بعد برسانند.

روايت حديث غدير

يكى از صحابه كه حديث غدير را نقل كرده حسان بن ثابت (م ۳۶ ق) است. او يكى از حاضرين در غدير است و شعر او در غدير و در حضور پيامبر صلى الله عليه و آله كه حديث غدير هم در آن آمده در محل خود مفصل توضيح داده شده است.

سند ادبى غدير

مراسمى كه به عنوان احياى شعائر برگزار مى‏ شود با مراسمى كه با اهداف بلند مدت اجرا می ‏شود، اين تفاوت را دارد كه در نوع اول آن چه بر جاى می ماند انتشار خبر آن است ولى در نوع دوم گذشته از گزارش خبرى بايد اسناد تثبيت شده‏ اى از آن براى نسل‏ هاى آينده باقى بماند تا اهداف دقيق آن را منتقل نمايد.

از مواضع اعجاب برانگيز سخنرانى غدير آن بود كه براى ماندگارى مقاصد آن برنامه عظيم چند پيش‏ بينى متفاوت در نظر گرفته شد كه در سراسر عمر پيامبر صلى الله عليه و آله سابقه نداشت.

يكى از آن ها شعر بلند حسّان بن ثابت بود كه داستان غدير را در خود جاى داد.

غديريّه حسّان از وجوه دلالت حديث غدير

يكى از وجوه دلالت حدیث غدیر بر امامت و جانشينى و خلافت، شعر حسّان بن ثابت در غدير است.

او اين شعر را پس از آن كه پيامبر صلى الله عليه و آله سخنرانی خود را به پايان رساند، با اذن حضرتش و در مقابل حضرت و همگان سرود و خواند. شعر او اين است:

يُنَاديهِمُ يَومَ الغَديرِ نَبيُّهُم

بِخُمٍّ وَ أسمِع بِالرَسُولِ مُناديا

يَقُولُ فَمَن مَولاكُمُ وَ وَليُّكُم؟

فَقالُوا وَ لَم يَبدُوا هُناكَ التَعاميا

إلهُكَ مَولانا وَ أنتَ وَليُّنا

وَ لَن تَرَ مِنّا لَكَ اليَومَ عاصيا

فَقالَ لَهُ قُم يا عَلىُّ فَإنَّنى

رَضيتُكَ مِن بَعدى إماماً وَ هاديا

فَمَن كُنتُ مَولاهُ فَهذا وَليُّهُ

فَكُونُوا لَهُ أنصارَ صِدقٍ مُوالياً

هُناكَ دَعَا اللَّهُمَّ والِ وَليَّهُ

وَ كُن لِلَّذى عادى عَليّاً مُعاديا

در روز غدير خم، پيامبرِ آنان ندايشان داد. و صداى رسول‏ صلى الله عليه و آله در هنگام ندا بسيار رساست. فرمود: مولا و ولىّ شما كيست؟ مردم بی ‏آن كه در آن جا خود را به نابينايى بزنند گفتند: معبود تو مولاى ماست و تو ولىّ مايى، و تو امروز هيچ يك از ما را نافرمانِ خود نخواهى ديد. پس پيامبر صلى الله عليه وآله فرمود: اى على، برخيز كه من تو را امام و راهنماى پس از خود برگزيدم. پس هر كس من مولاى او هستم اين ولىّ او است. او را يار و دوست دار راستين باشيد. در اين جا بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله دعا كرد: خدايا، با دوست دار علی عليه السلام دوستى كن و دشمن كسانى باش كه با علی عليه السلام دشمنى كنند.

روايت شده كه وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله اشعار حسّان را شنيد، فرمود: اى حسّان، مادام كه ما را يارى كنى و يا با زبانت از ما دفاع كنى مؤيَّد به روح‏ القدس خواهى بود.

الف) نقل شعر حسّان توسط شمارى از پيشوايان مشهور اهل‏ سنت

قضيه شعر سرودن حسّان بن ثابت در روز غدير خم، در مقابل پيامبر صلى الله عليه و آله و به اذن او را شمارى از بزرگان پيشوايان اهل ‏سنت و مشاهير اعيان علماى آنان نقل كرده ‏اند؛ البته در بعضى نقل‏ ها يكى دو سطر كم و زياد دارد. و اما چند تن از بزرگان اهل ‏سنت كه شعر حسّان را نقل كرده ‏اند:

۱. احمد بن موسى بن مَردَوَيه، ابوبكر

۲. احمد بن عبدالله اصفهانى، ابونعيم

۳. موفّق بن احمد مكّى خوارزمى،اخطب خوارزم

۴. محمد بن علی نطنزی، ابوالفتح

۵ . سبط بن جوزی، ابوالمظفر، شمس‏ الدين

۶ . ابراهیم بن محمد بن مؤیّد حموینی، ابوالمجامع

۷. محمد بن یوسف گنجی، ابوعبدالله

۸ .عبد الرحمن بن ابی بکر سیوطی ، جلال الدین

و اما بيان هر يک از اين موارد:

۱. ابن ‏مَردَوَیه (ت ۲۴۰ يا ۲۴۱ -  م ۳۲۷ ق) در «كشف الغُمَّة» از ابن ‏مردويه از ابن‏ عباس نزول آيه تبليغ و حديث و ماجراى غدير را نقل كرده است.

ابن‏ عباس می ‏افزايد: به خدا سوگند كه ولايت على‏ عليه السلام بر گردن قوم واجب گشت و حسّان بن ثابت اشعارش را سرود. 

۲. احمد بن عبدالله اصفهانى

ابونُعَيم ابونعيم اصفهانى در «ما نزل من القرآن فى علی عليه السلام» نيز اشعار حسّان در غدير را پس از نقل مختصر ماجراى غدير و نزول آيه اكمال از ابوسعيد خُدرى روايت كرده است.

۳. موفّق بن احمد مكّى خوارزمى

اخطب خوارزم نيز در «مناقب على بن ابی طالب‏ عليه السلام» ماجراى شعر سرودن حسّان را پس از نقل مختصر ماجراى غدير و نزول آيه اكمال از ابوسعيد خُدرى نقل كرده است.

۴. محمد بن على بن ابراهيم نطنزى

حافظ ابوالفتح نطنزى نيز در«الخصائص العلویّة » اين خبر را پس از نقل مختصر ماجراى غدير و نزول آيه اكمال از ابوسعيد خُدرى نقل كرده است.سمعانى و صفدى و ابن‏ نجّاروى را توثيق كرده و به خصوص در ادبيات ستوده‏ اند.

۵. سبط بن جوزى

ابوالمظفر سبط ابن‏ جوزى در «تذكرة الخواصّ» گفته كه شاعران ، اشعار بسيارى را درباره غدير خم سروده ‏اند، كه حسّان بن ثابت یکی از آن هاست.

۶. ابراهيم بن محمد مؤيّد بن عبداللَّه بن على بن محمد بن حمويه خراسانى جوينى صوفى، صدرالدين ابوالمجامع (ت ۶۴۴ -  م ۷۲۲ ق)

صدرالدين حموئى نيز در «فرائد السمطين» شعر حسّان در روز غدير را پس از نقل مختصر ماجراى غدير و نزول آيه اكمال با اسنادش از خوارزمى و نيز با سندى ديگر از ابوسعيد خُدرى روايت كرده، و سپس می ‏گويد: اين حديثى است كه طرق بسيارى به ابوسعيد سعد بن مالك خُدرى انصارى دارد.

حموينى از پيشوايان نامدار اهل ‏سنت و از اعلام مشايخ بزرگان آنهاست، به خصوص وى استاد ذهبى و كازرونى است. ذهبى و كازرونىوى را توثيق كرده و بسيار ستوده‏ اند، به خصوص در حديث و رجال.

۷. ابوعبداللَّه گنجى شافعی

گنجى شافعى ضمن بيان حديث غدير شعر حسّان بن ثابت در غدير را آورده است.

۸ . جلال‏ الدين سُيوطى

جلال‏ الدين سيوطى رساله ‏اى دارد كه خود در آغاز آن چنين وصفش كرده است: اين رساله ‏اى است كه در آن، اشعارى را گرد آوردم كه دربردارنده مضامين احاديث و آثار است و آن را «الأزهار» ناميده ‏ام... . وى در اين كتاب از تذكره شيخ تاج‏ الدين ابن‏ مكتوم اشعار حسّان بن ثابت انصارى در غدير را نقل كرده است. در ادامه اشعارى از سيد حِميَرى و شاعرى ديگر را نیز آورده است.

سيوطى از حافظان و بزرگان به نام اهل‏ سنت است، تا جايى كه بعضى از دانشمندان عامه او را مجدّد قرن نهم ناميده ‏اند. شرح حال مفصل سيوطى در جلد حديث مدينة العلم از كتاب «عبقات» آمده است. همچنين ابن ‏مكتوم (ت ۶۸۲ يا ۶۸۳ -  م ۷۴۹ ق )-  كه سيوطى شعر حسّان را از تذكره او نقل كرده و کتاب «الدرّ اللقيط من البحر المحيط» در تفسير قرآن تأليف او است- از دانشمندان بزرگ اهل‏ تسنن است: صفدى و ابن‏ جَزَرى و سيوطىوى را توثيق كرده و به خصوص در حديث و تاريخ و فقه و ادبيات بسيار ستوده ‏اند.

ب) وجوه استدلال به شعر حسّان

شعر حسّان بن ثابت در روز غدیر، در دلالت حدیث غدیر به امامت اميرالمؤمنين‏ عليه السلام صريح است، زيرا در آن آمده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله به اميرالمؤمنين‏ عليه السلام فرمود:

يا على، برخيز كه من تو را امام و راهنماى پس از خود برگزيدم.

قطعاً آنچه حسّان در شعرش آورده معناى حديث غدير و سخن رسول‏ خدا صلى الله عليه وآله در آن روز بزرگ و در آن اجتماع بی نظير مسلمانان است، نه آنچه متعصّبان متأخّر گفته‏ اند تا حديث را از دلالت بر امامت بلافصل علی عليه السلام پس از پيامبر صلى الله عليه و آله منصرف كنند. در اينجا وجوه مختلف استدلال به شعر حسّان را بيان می كنيم:

۱ . سراينده اين شعر از صحابه است

سراينده اين شعر يعنى حسّان بن ثابت از صحابه شناخته شده و موصوف به مناقب شكوهمند است:

الف) در «الاستيعاب» در شرح حال وى آمده است: براى ما از طرق بسيار از ابوهريره روايت شده كه رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله به حسّان فرمود: آنان (مشركان) را هجو كن و روح ‏القدس همراه تو است. همچنين حضرتش براى حسّان دعا كرد: خدايا، او را براى دفاعش از مسلمانان به روح ‏القدس تأييد فرما. همچنين فرمود: شعر حسّان در نكوهش مشركان از تيرافكندن بر آنان شديدتر است.

عمر بن خطاب در مسجد رسول ‏خدا صلى الله عليه و آله بر حسّان بن ثابت گذر كرد و ديد كه او شعر می ‏خواند. گفت: شعر می ‏خوانى؟ يا گفت: همچون شعرى در مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله؟ حسّان بن ثابت به او گفت: من در اين مسجد در حضور كسى كه از تو بهتر است (پيامبر صلى الله عليه وآله) ، شعر خوانده ‏ام. پس عمر خاموش گشت.

ابن ‏دُرَيد از ابوحاتم، از ابوعبيده نقل می ‏كند: حسّان به سه چيز بر ديگر شاعران برترى دارد: در جاهليت شاعر انصار بود، و در روزگار نبوت شاعر پيامبر صلى الله عليه و آله بود، و در دوران اسلام شاعر تمام يمن بود. عرب در اينكه بهترين شاعران مردم شهرنشين اهل يثرب و سپس قبيله عبدالقيس و سپس ثقيف‏ اند هم داستان هستند، و در اين كه بهترين شاعر شهرنشينان حسّان است اتفاق نظر دارند. حسّان بن ثابت در جاهليت شاعر انصار بود، و در دوران اسلام شاعر مردم يمن بود. او شاعر شهرنشينان است.

زبير بن بَكّار گويد: ابراهيم بن منذر، از هشام بن سليمان، از ابن‏ جريج، از محمد بن سائب بن بركه، از مادرش نقل كرده است: همراه با عايشه در طواف بوديم و امّ‏ حكيم بنت خالد بن عاص و امّ ‏حكيم بنت عبداللَّه بن ابی ‏ربيعه نيز همراه عايشه بودند. از حسّان بن ثابت سخن به ميان آورديم و امّ‏ حكيم بنت خالد و امّ‏ حكيم بنت عبداللَّه به ناسزاگويى به او پرداختند. عايشه گفت: آيا پسر فريعه (مادر حسّان) را ناسزا می گوييد؟ حال آنكه من اميد دارم كه خدا او را به خاطر دفاع زبانی ‏اش از پيامبر صلى الله عليه و آله به بهشت برد. آيا او نگفته است :

هَجَوتَ مُحَمَّداً فَأجَبتُ عَنهُ

وَ عِندَ اللَّهِ فى ذاكَ الجَزاءُ

فَإنَّ أبى وَ والِدَتى وَ عِرضى

لِعِرضِ مُحَمَّدٍ مِنكُمُ الوَقاءُ

محمد صلى الله عليه و آله را هجو كردى و من به آن پاسخ دادم. اين كار نزد خدا پاداش دارد. بی ‏گمان پدر و مادر و آبروى من مايه پاسدارى از آبروى محمد صلى الله عليه و آله در برابر شماست.

پس عايشه حسّان را از اين كه به او افترا زده باشد تبرئه كرده است (زيرا اين سخن شايع بود كه حسّان عايشه را هجو كرده است).

ب) ابن ‏اثیر در شرح حال حسّان می ‏نويسد: او را شاعر رسول ‏خدا صلى الله عليه و آله می ‏گفتند. عايشه پيامبر صلى الله عليه و آله را توصيف كرد و گفت: به خدا سوگند، اين توصيف مانند اشعارى است كه حسّان درباره حضرتش سروده است... . رسول‏ الله ‏صلى الله عليه و آله در مسجد، منبرى براى حسّان می ‏نهاد و او بر آن منبر می ايستاد و اشعارى در ستايش پيامبر صلى الله عليه و آله می خواند و هجو مشركان را پاسخ می گفت. رسول ‏خدا صلى الله عليه و آله می گفت: مادام كه حسّان از فرستاده خدا دفاع كند، خدا او را به روح‏ القدس تأييد می كند.

ج) ابن‏ حجر عسقلانى می گويد: در صحيحين از براء روايت شده كه پيامبر صلى الله عليه و آله به حسّان گفت: در هجو مشركان شعر بگو كه جبرئيل با تو است.

ابوداوود از لؤىّ، از ابن ‏ابی زِناد، از پدرش، از هشام بن عُروه، از عايشه روايت كرده است: پيامبر صلى الله عليه و آله در مسجد، منبرى براى حسّان مى ‏نهاد و او بر آن منبر می ‏ايستاد و هجوكنندگان حضرتش را هجو می كرد. رسول ‏اللَّه ‏صلى الله عليه و آله می گفت: ما دام كه حسّان از پيامبر خدا دفاع كند، روح ‏القدس با او خواهد بود.

حاکم نیشابوری نيز در شرح حال حسّان احاديثى آورده كه بعضی از آن ها ذكر شد. يكى از آن احاديث اين است: ابوالعباس محمد بن يعقوب، از حسن بن على بن عفّان، از ابواُسامه، از وليد بن كثير، از يزيد بن عبدالله بن قسيط، از ابوالحسن بنده بنی ‏نوفل براى ما روايت كرد: هنگامى كه سوره شعراء نازل شد و پيامبر صلى الله عليه و آله آن را بر مسلمانان خواند، وقتى به اين آيه رسيد:

«وَ الشُعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الغاوُونَ»و شاعران را گمراهان پيروى كنند، عبدالله بن رواحه و حسّان بن ثابت گريه ‏كنان نزديک رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله آمدند.وقتى پيامبر صلى الله عليه و آله به اين آيه رسيد: «وَ عَمِلُوا الصالِحاتِ»: كسانى كه كارهاى نيک كنند، فرمود: يعنى شما. و وقتى آيه «وَ ذَكَرُوا اللَّهَ كَثيراً»: و خداى را بسيار ياد كنند، را خواند، فرمود: يعنى شما. و چون «وَ انتَصَرُوا مِن بَعدِ ما ظُلِمُوا»و پس از آن كه ستم ديده ‏اند داد می ستانند، را خواند، فرمود: يعنى شما.

۲. اين شعر به اِذن پيامبر صلى الله عليه و آله سروده شده است

حسّان اين شعر را پس از درخواست اذن از پیامبر صلی الله علیه و آله سرود. آن حضرت نيز به او اجازه داد و فرمود: بگو به لطف خدا. اين كلام حضرت بزرگ‏ ترين شاهد و راست ‏ترين برهان بر حجيت اين شعر است.

۳. تقرير پيامبر صلى الله عليه و آله

در احاديثى كه اهل‏ سنت در گزارش ماجراى شعر سرودن حسّان در روز غدير خم روایت كرده ‏اند، آمده كه پيامبر صلى الله عليه وآله به اين شعر گوش داد و مضمونش را تقرير كرد.

از سوى ديگر، همه مسلمانان در اين كه تقرير پيامبر صلى الله عليه و آله دليل قاطع بر حجيت و درستى كارى است، هم عقيده هستند.

۴. پيامبر صلى الله عليه و آله شعر حسّان را نيكو شمرد.

رسول ‏الله‏ صلى الله عليه و آله به روشنى اين شعر را نيكو شمرد، و پس از آن كه حسّان آن را به پايان رساند به او فرمود: اى حسّان، مادام كه با زبانت از ما دفاع كنى به روح‏ القدس مؤيّد خواهى بود.

اين در روايت محمد بن يوسف گنجى و سبط بن جوزى گذشت.

۵ . اين شعر در حضور صحابه سروده شد

حسّان بن ثابت اين شعر را در روز غدير خم و بلافاصله پس از سخنرانى پيامبر صلى الله عليه و آله پيش از آنكه گروه ‏هاى پرشمار صحابه عادل رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله و دسته‏ هاى مسلمانان پراكنده شوند، سرود و هيچ يک از آنان سروده حسّان را انكار نكرد و به شعر او و استفاده ‏اش از حديث غدير اعتراض نكرد. بنابراين، به اجماع همه صحابه ثابت می ‏شود كه مراد از «مَوْلَى» در اين حديث «امام» و «هادى» است. اين اعتراض معترضان و تأويلِ تأويل ‏گران را از اعتبار می ‏اندازد.

۶. تقرير خلفاى سه ‏گانه

شكى نيست وقتى كه حسّان شعرش را در روز غدير خم خواند خلفاى سه‏ گانه حاضر بودند.

در هيچ جا نقل نشده كه يكى از اين سه تن به حسّان و شعرش اعتراضى كرده باشد.

با اين كه خليفه دوم از ميان اين سه خليفه در موارد متعدد بسيار اعتراض می كرد.

اين نشان می ‏دهد كه نزد اين سه خليفه، مانند ديگر مسلمانان حاضر در روز غدير، «مَولى» در حديث غدير به معناى «امام» و «هادى» بوده است.

فرهنگ‏ سازى با شعر غدير در حضور پيامبر صلى الله عليه و آله

با در نظر گرفتن بازارِ شعر در حجاز و احتراز خاص پيامبر صلى الله عليه و آله از آن، براى مردم عجيب بود كه در حضور آن حضرت شعرى خوانده شود؛ چه رسد به اين كه سروده شود، و چه رسد به اين كه آن شعر درباره دين باشد، و چه رسد به اين كه مورد تأييد حضرت قرار گيرد و روح‏ القدس مؤيد آن باشد!!

براى شاعر نيز يک اقدام عادى به حساب نمی ‏آمد كه ذوق شكفته ‏اش را درباره چنين موضوعى به كار گيرد و بتواند آن را در حضور پيامبر صلى الله عليه و آله بخواند.

به همين دليل بدون اجازه هرگز چنين جرأتى به خود نداد و از اجازه پيامبر صلى الله عليه و آله بسيار تعجب كرد؛ و ذوق ‏زده بر فراز بلندى قرار گرفت و شعرش را خواند تا رسميت و مجاز بودن اين گام ادبىِ غدير را به همه نشان دهد. همه اين ها پايه ‏گذارى فرهنگى براى شعر غدير در حضور پيامبر صلى الله عليه و آله بود كه با مراحل حساب شده پيش می ‏رفت.

با پايان خطابه پيامبر صلى الله عليه و آله در غدير، حَسّان بن ثابت با در نظر گرفتن قسمت ‏هاى اصلى خطبه و مقدماتى كه براى اجراى آن فراهم شد، داستان غدير را به صورت قطعه شعرى تنظيم كرد.

آن گاه خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد: يا رسول ‏اللَّه، اجازه می ‏فرماييد شعرى را كه درباره على بن ابی ‏طالب -  به مناسبت اين واقعه عظيم ‏سروده ‏ام بخوانم؟ حضرت فرمود: بخوان به نام خداوند و برکت او.

حسّان بر جاى بلندى قرار گرفت و مردم براى شنيدن كلامش ازدحام كردند، در حالى كه براى بهتر شنيدن شعرش گردن می ‏كشيدند.

در اين حال قبل از خواندن شعرش پاسخ اعتراض احتمالى را آماده كرد و گفت: اى بزرگان قريش، سخن مرا به گواهى و امضاىِ پيامبر گوش كنيد.

سپس اشعارى را كه همان جا سروده بود خواند، كه به عنوان يک سند تاريخى از غدير ثبت شد و به يادگار ماند. پس از اشعار حسان، پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: اى حسان، تا مادامى كه با زبانت از ما دفاع می ‏كنى، از سوى روح ‏القدس مؤيد خواهى بود.

فهم كلمه مولى با شعر حسّان

اگر در سراسر خطبه غدیر دقت كنيم خواهيم ديد كه اكثر مطالب آن تفسير و توضيحى براى روشن كردن كامل معنى «مولى» و مصداق آن، و ارزش الهى «ولايت»در اجتماع و ارتباط آن با توحید و نبوت و وحى است.

بنا بر اين در حالى كه خود پيامبر صلى الله عليه و آله مقصود و مراد از «مولى» را روشن كرده، و همه حاضرين در غدير -  كه شاعر بزرگ عرب حسّان هم در ميان آنان بوده -  معناى صاحب اختيارى را از آن فهميدند و بر سر همين بيعت نمودند، معنى ندارد براى فهميدن منظور آن حضرت به لغت ‏ها و لغت ‏نامه‏ ها و معانى عرفى اين كلمه مراجعه كنيم، چه آن ها با تفسير خودِ حضرت مطابق باشد و چه نباشد!

به تعبير ديگر اشعارى كه حسّان بن ثابت سروده بود و مورد تأييد پيامبر صلى الله عليه و آله قرار گرفت، دليل قاطعى بر اين است كه او هم از مولى معناى «اولى به نفس» را فهميده است.

او چون اهل ادب و شاعر بزرگ عرب است از نظر لغوى بر هر لغت نامه ديگرى ترجيح دارد، زيرا لغت نامه‏ ها فقط معناى كلمه را مى‏ گويند ولى تبادر در مورد معين بر عهده حاضرين آن ماجراست.

از الطاف خدا بوده كه شاعرى زبردست و لغت‏ شناس در غدير حاضر بوده و در همان جا تبادر ذهنى خود را به صراحت اعلام كرده و حتى آن را به صورت شعر درآورده كه اثرى ماندگار و سندی ‏محكم باشد.

منبع

دانشنامه غدیر ،جلد ۸،صفحه ۸.