شعر غدیر

آيات در شعر غدير

شاعرانى كه براى غدير سروده ‏اند شكوفاترين نقطه آن را پشتوانه قرآنى آن تلقى كرده ‏اند، و در زيباترين سروده‏ ها -  از اشاره و رمز گرفته تا تصريح -  ذكرى از آيات غدير به ميان آورده ‏اند. آنچه پيش روى شماست گزيده ‏اى از ابيات شعرى مربوط به غدير است كه در آنها به آيات قرآنى غدير اشاره شده است.

آيات معروفى كه همه به نزول آنها درباره غدير اعتراف دارند سه آيه است، كه در اكثر اشعار ديده مى‏ شود و در بعضى به دو آيه اشاره شده است:

«يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ» .

«الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِى وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً» .

«سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ لِلْكافِرينَ لَيْسَ لَهُ دافِعٌ» .

اشعار قرآنى غدير از شيعه و غير شيعه است، و شكى نيست كه اشعار مربوط به غير شيعه اقرارى از سوى آنان تلقى مى‏ شود.

اين اشعار در چهار زبانِ فارسى، عربى، اردو و تركى است و مى‏ توان به هفت موضوع تقسيم كرد:

۱. شعرهايى با اشاره كلى به آيات غدير

۲. شعرهايى با اشاره به آيه تبليغ

۳. شعرهايى با اشاره به آيه اكمال

۴. شعرهايى با اشاره به آيه «سئل سائل»

۵ . شعرهايى با اشاره به دو آيه تبليغ و اكمال

۶ . شعرهايى با اشاره به دو آيه اكمال و «سأل سائل»

۷. شعرهايى با اشاره به سه آيه تبليغ و اكمال و «سأل سائل»

اميرالمؤمنين‏ عليه السلام و شعر غدير

چه زيباست كه صاحب غدير درباره غديرش بسرايد و ما گوش به نواى جانفزاى او بسپاريم. اما جالب‏ تر آن است كه بدانيم اين اشعار در پاسخ به نماينده سقيفه است كه خواست فخرى بفروشد و سَرى بلند كند. معاويه به حضرت نامه ‏اى نوشت و در آن يادآور شد كه من فضايل بسيارى دارم. از جمله اينكه در اسلام پادشاه شده‏ ام!!

وقتى حضرت نامه او را خواند فرمود: آيا پسر هند جگرخوار فضايل خود را به رخ من مى‏ كشد؟ در پاسخ او اين اشعار را بنويسيد. سپس حضرت اشعارى سرودند كه وجوب ولايت در غدير را در آن بيان كردند، و رضايت امت در امر ولايت را گوشزد كردند، و با خطابى قاطع در آخر آن اشاره كردند كه هر كس نمى ‏پذيرد جا دارد از غصه بميرد!

قسمتى از سروده مولى چنين است:

وَ اَوْجَبَ لى وِلايَتَهُ عَلَيْكُمْ

رَسُولُ اللَّهِ يَوْمَ غَديرِ خُمٍّ

وَ اَوْصانِى النَّبِىُّ عَلَى اخْتِيارٍ

لاُمَّتِهِ رِضىً مِنْكُمْ بِحِلْمى

اَلا مَنْ شاءَ فَلْيُؤْمِنْ بِهذا

وَ اِلاّ فَلْيَمُتْ كَمَداً بَغَمٍّ

يعنى: پيامبرصلى الله عليه وآله در روز غدير خم ولايت خود نسبت به شما را براى من نيز واجب كرد. پيامبرصلى الله عليه وآله مرا در صاحب اختيارى امت وصى خود قرار داد، و اين با رضايت شما به حكم من بود. آگاه باشيد! هر كس مى ‏خواهد به اين مطلب ايمان آورد و گرنه از غصه بميرد!

بولس سلامه مسيحى

يكى از جلوه ‏هاى زيبا در مورد غدير، غديريه‏ گويى بولس سلامه مسيحى است! او در ديوان اشعار خود شعرى سروده و در آن به غدير اشاره كرده است:

عيدك العيد يا على

عاد من حجةالوداع الخطير

ولفيف الحجيج موج بحور

لجة خلف كانتشار الغي

-م صبحاً فى الفدفد المغمور

بلغ العائدون بطحاء خمٍّ

فكأنَّ الركبان فى التنور

عرفوه غدير خم و ليس الغ

ور إلاّ ثمالة من غدير

جاء جبريل قائلاً: يا نبى

اللَّه بلِّغ كلام ربّ مجير

أنت فى عصمة من الناس فانثر

بينات السماء للجمهور

وأذِعها رسالة اللَّه وحياً

سرمدياً وحجة للعصور

ما دعاهم طه لأمر يسير

وصعيد البطحاء وهج حرور

وارتقى منبر الحدائج طه

يشهر السمع للكلام الكبير

أيها الناس إنما اللَّه مولا

كم ومولاى ناصرى ومجيرى

ثم إنى وليُّكم منذ كان ال

-دهر طفلاً حتى زوال الدهور

يا إلهى من كنت مولاه حقاً

فعلىٌ مولاه غير نكير

يا إلهى والِ الذين يوالون اب

-ن عمى وانصر حليف نصيرى

كن عدوّاً لمن يعاديه واخذل

كل نكس وخاذل شرير

قالها آخذاً بضبع على

رافعاً ساعد الهمام الهصور

لاح شَعر الإبطين عند اعتن

-اق الزند للزند فى المقام الشهير

بثَّ طه مقاله فى على

واضحاً كالنهار دون ستور

لا مجاز و لا غموض و لبس

يستحثّ الأفهام للتفسير

فأتاه المهنِّئون عيون ال

قوم يبدون آية التوقير

جاءه الصاحبان يبتدران الق

-ول طلاّ على حقاق العبير

بتَّ مولى للمؤمنين هنيئاً

للميامين بالإمام الجدير

هنّأتْه أزواج أحمد يتلوهنَّ

رتل من الجميع الغفير

عيدك العيد يا على فان يص

-مت حسود أو طامس للبدور

تاريخچه شعرِ غدير

در ميان وقايع اسلام، تنها واقعه غدير است كه از همان لحظات وقوع قطعه شعرى به عنوان سند دائمى ضميمه آن است. شعر با وزن و قافيه ‏اى كه دارد مدرك ماندگارى در پرونده غدير است كه سينه به سينه حفظ شده، و با توجه به اهميت ادبى آن در كتاب‏ ها ثبت گرديده است. در طول تاريخ در كنار اسناد و مدارك حديثى و تاريخى، شعر غدير كه توسط شعراى قرن‏هاى مختلف سروده شده در حفظ اين ماجرا اثر به سزايى داشته است.

نكته شعر اين است كه توانسته غدير را در كتاب‏ها و محافلى حاضر كند كه با روش ‏هاى ديگر ممكن و يا لااقل آسان نيست. بسيارى از كتب ادبى كه حتى در مواردى مؤلفانشان مخالف ولايت اهل‏بيت‏ عليهم السلام بوده‏ اند، به عنوان يك قطعه جالب ادبى از شاعرى توانا شعر غدير را نقل كرده ‏اند. همچنين بسيارى از مردم كه براى مطالعه و شنيدن متون علمى وقت و حوصله كافى ندارند، گاهى در قطعه ‏اى از شعر معارف غدير را مى ‏يابند.

غدير در زبان‏ هاى شاعرانه متفاوت

طى چهارده قرن، مسئله غدير در قالب اشعار عربى، فارسى، اردو، تركى و غير آن به نظم كشيده شده است. اولين قدم را شاعر زبردست عرب حسّان بن ثابت برداشت و با اجازه رسمى پيامبرصلى الله عليه وآله در حضور مردم اشعارى را كه در غدير خم درباره واقعه آن سروده بود خواند.

همچنين اميرالمؤمنين على‏ عليه السلام درباره غدير شعرى سروده ‏اند. چند تن از اصحاب پيامبرصلى الله عليه وآله و نير عده ‏اى از اصحاب ائمه‏ عليهم السلام اشعارى درباره غدير دارند، كه از جمله آنان قيس بن سعد بن عباده، سيد حميرى، كميت اسدى، دعبل خزاعى و ابوتمام است.

عده‏اى از علماى بزرگ نيز كه قريحه شعرى داشته ‏اند اشعار رسايى درباره غدير سروده ‏اند، كه از جمله آنان شريف رضى، سيد مرتضى، قطب راوندى، حافظ برسى، شيخ كفعمى، شيخ بهايى، شيخ كرَكى، شيخ حر عاملى، سيد على خان مدنى و شيخ محمدحسين غروى اصفهانى كمپانى است.

شعراى زبردستى چون ابن‏ رومى، وامق نصرانى، حمانى، تنوخى، ابوفراس حمدانى، بشنوى كردى،كشاجم،ناشى صغير، صاحب بن عباد، مهيار ديلمى، ابوالعلاء معرى، اقساسى، ابن ‏عرندس، ابن ‏عودى، ابن‏ داغر حلى، بولس سلامه مسيحى از شعراى عرب نيز درباره غدير شعر سروده ‏اند.

گذشته از شعراى عرب، شاعران پارسى‏گوى و اردو زبان و ترك زبان نيز سهم به سزايى در نظم محتواى غدير و حفظ و نشر آن در قالب شعر داشته ‏اند.

جلوه‏ هاى شعرى در ادبيات غدير

عده‏ اى از شعرا داستان غدير را به صورت مفصل يا مختصر در قالب شعر آورده ‏اند. از الطاف خدا بوده كه شاعرى زبردست و لغت‏ شناس در غدير حاضر بوده و در همان جا ماجراى غدير را به صورت شعر آورده، و حتى تبادر ذهنى خود از غدير را صراحتاً اعلام كرده تا اثرى ماندگار و سندى محكم براى غدير باشد.

بعضى ديگر از شاعران فقط خطبه غدير را به نظم در آورده ‏اند. برخى ديگر فقط مقطع حسّاس آن يعنى جمله «من كنت مولاه فعلى مولاه» را به شعر كشيده و بيان كرده‏ اند.

گروهى نيز با قالب‏ريزى ادبى غدير، مبانى اعتقادى آن را بيان كرده‏ اند و تا آنجا كه توانسته‏ اند شكوفايى روحى آن را در زندگى معنوى يك شيعه جلوه‏ گر ساخته ‏اند. به گونه‏ اى كه با خواندن آنها حلاوت و خنكاى ولايت در وجود انسان نمودار مى‏ شود.

مؤلفانى نيز اقدام به جمع ‏آورى و تدوين اشعار مربوط به غدير كرده ‏اند و اين اسناد ادبى غدير را به صورت مجموعه ‏اى تنظيم يافته ارائه نموده ‏اند.

همچنين «خطبه غدير» به صورت شعر عربى و فارسى و اردو و تركى مكرراً برگردانده شده و بسيارى از آنها به چاپ رسيده است. ذيلاً به مواردى از نظم خطبه غدير اشاره مى نماييم:

نظم عربى «حديث غدير» در كتاب شريف «الغدير» تأليف علامه امينى طى يازده جلد به صورت جامعى تدوين شده است. همچنين كتاب «شعراء الغدير» توسط مؤسسه الغدير بيروت در دو جلد تدوين شده است.

نظم فارسى خطبه غدير در كتاب‏ هاى «سرود غدير» تأليف علامه سيد احمد اشكورى، ۲ جلد، «شعراى غدير از گذشته تا امروز» تأليف شيخ محمدهادى امينى، ۱۰ جلد، و «غدير در شعر فارسى از كسائى مروزى تا شهريار تبريزى» تأليف شيخ محمد صحتى سردرودى، «خطابه غدير در آينه شعر» تأليف سيد حسين حسينى جمع‏ آورى شده است.

همچنين خطابه غدير به صورت نظم فارسى توسط عده ‏اى از شعراى فارسى زبان انجام گرفته كه چهار عنوان چاپى ذكر مى‏ شود:

خطبة الغدير، اثر صغير اصفهانى، با همكارى مرحوم عمادزاده تنظيم شده است.

خطبه غديريه، اثر ميرزا رفيع، كه در سال ۱۳۱۳ ق در هند چاپ شده است.

ترجمه (منظوم) خطبه غدير خم، اثر ميرزا عباس جبروتى قمى.

غدير خم، اثر مرتضى سرافراز، كه در سال ۱۳۴۸ ش منتشر شده است.

براى توضيح بيشتر مراجعه شود به عنوان: شعر /  كتابنامه شعر غدير.

تبليغ غدير با تدوين ديوان بزرگ غدير

   عظمت غدير اقتضا مى‏ كند به بلنداى آن برنامه ‏ريزى داشته باشيم، و گمان نكنيم پيامى با آن عظمت را در گونه‏ هاى كم ابهت تبليغ مى‏ توان جلوه‏ گر ساخت. احترام به مقام با عظمت غدير به ما فرمان مى ‏دهد كه آن را در جذاب‏ترين و ارزشمندترين گونه‏ هاى رسانه‏ اى جلوه‏ گر سازيم، و هر گونه تبليغى در رابطه با غدير را لايق شأن آن و به عظمت ساحت مقدس اولين مبلِّغ آن يعنى پيامبر اكرم‏ صلى الله عليه وآله به انجام رسانيم.

يكى از اين راهكارهاى تبليغ غدير، تدوين ديوان بزرگ غدير است:

اگر در غدير شعر زيبايى درباره واقعه سروده شد، اين سرآغازى بود براى ديوان بزرگ غدير كه در طول چهارده قرن براى آن خطابه عظيم سروده شده است.

اكنون آنچه بر دوش ما سنگينى مى‏ كند و هنوز جاى آن خالى است، سرودن شعرهايى با مضامين بلند و كنايات و استعارات سنگين ادبى است، كه در شعر غدير هنوز راهى طولانى در پيش دارد.

تبليغ غدير با شعر

مسير فرهنگى و تبليغى غدير در طول چهارده قرن چند مرحله را طى كرده كه اولين مرحله روايت سينه به سينه آن است.

در طول قرن اول هجرى كه تدوين معارف اسلام ممنوعيت رسمى داشت و اگر هم كتابى نوشته مى‏ شد مخفيانه بود و يا اگر كتابى مجوز پيدا مى‏ كرد فقط اراجيف غاصبين خلافت بود، در چنان جوى بهترين كتاب براى غدير سينه ‏هاى امين و حافظه‏ هاى قوى افراد بود كه به مثابه كتاب عمل كرد؛ و به خوبى توانست اين راه صد ساله را بپيمايد و اين وديعه آل محمدعليهم السلام را در خود حفظ كند.

از جمله شعر شاعران نقش مهمى در حفظ غدير در طول تاريخ ظلمانى داشته است، چه آنكه قالب شعر محفوظتر است و مردم علاقه خاصى به آن دارند.

از ساعتى كه خطبه پيامبرصلى الله عليه وآله پايان يافت حسان بن ثابت اولين شعر را در حضور آن حضرت سرود، و دليل روشنى شد تا شاعران و اديبان در طول چهارده قرن در قالب شعر -  كه در هر جامعه ‏اى تبليغ نافذى است -  غدير را حفظ كنند و پيام آن را به راحتى به نسل ‏هاى بعد برسانند.

اين شكل فرهنگى غدير را در قرن اول حفظ كرد، و البته اين طرق در قرن‏ هاى بعد نيز ادامه يافت.

و لذا يكى از موضوعاتى كه در تأليف يا ساير فعاليت‏هاى فرهنگى غدير بسيار اهميت داشته شعر غدير بوده است.

در مورد غدير شعرهاى بسيارى توسط شاعران عرب و فارس يا اردو زبان از شيعه و يا مذاهب ديگر سروده شده است. اين اشعار -  كه در اصطلاح «غديريه» ناميده مى ‏شوند -  بسيار مورد توجه بوده و كتاب‏هاى مستقلى براى جمع ‏آورى اين اشعار در هر زبانى تأليف شده است.

به بيان ديگر: يكى از گرايش‏ هاى تحقيقى در مورد غدير و از انواع راهكارها و تحقيقاتى كه محققان از طريق آنها در آستان غدير خدمت نموده‏ اند و يا جا دارد كه خدمت نمايند ادبيات است.

ادبيات، تأليفاتى هستند كه به گردآورى اشعار نغز درباره غدير از شعراى مختلف پرداخته ‏اند. در نثر فارسى و عربى هم -  بخصوص در سال‏هاى اخير -  شاهد آثار زيبايى هستيم كه به حق عظمت غدير را همچون زلالى از خمخانه غدير و كوثر ولايت در قلب خوانندگان جاى مى ‏دهد.

   همچنين مراجعه شود به عنوان: تبليغ /  مراحل چهارگانه تبليغ غدير در تاريخ.

تحقيق در ادبيات غدير

از جمله موضوعاتى كه درباره غدير بايد مورد تحقيق و تأليف قرارگيرد و هنوز جاى آنها خالى است تحقيق در مورد شعر و ادبيات غدير است.

شعرهاى بسيارى، چه از شاعران عرب يا فارسى يا اردو، و چه شعراى شيعه و يا مذاهب ديگر درباره غدير سروده شده است. اين اشعار كه به اصطلاح «غديريه» ناميده مى ‏شوند بسيار مورد توجه بوده و كتاب ‏هاى مستقلى براى جمع ‏آورى اين اشعار تأليف شده است.

جلوه ديگر ادبى انتخاب نام ‏هاى زيبا و پرمحتوايى است كه به تنهايى يک دنيا معناى اعتقادى به همراه دارد و وقايع غدير را تداعى مى‏ كند و روح شنونده را به حقيقت غدير نزديک مى ‏نمايد.

تحليل شعرِ غدير

سرودن شعر با اجازه رسمى پيامبرصلى الله عليه وآله نيز از مسايل عجيب غدير بود. سابقه مخالفت پيامبرصلى الله عليه وآله با شعر بر همگان روشن بود.اگر هم در مواردى برخورد مثبتى از حضرت ديده مى‏ شد اجازه قرائت شعرهاى مثبت قديمى در حضور حضرت بود.

مردم براى اولين بار مى ‏ديدند يك شاعر زبردستِ عرب يعنى حسان بن ثابت كه در واقعه غدير حضور دارد در همانجا و درباره همان واقعه شعرى سروده، و با سوابقى كه از برخورد پيامبرصلى الله عليه وآله با شعر دارد گويا به خود اجازه نمى‏ دهد كار خود را ابراز كند.

عاقبت تصميم مى ‏گيرد از حضرت در اين باره اجازه بخواهد و گويا باور ندارد به او چنين اجازه‏ اى داده شود.

در برخورد با اين استيذان، عكس العملى از پيامبرصلى الله عليه وآله ديده شد كه براى همه تعجب ‏آور بود. آن حضرت نه تنها اجازه دادند، بلكه به عنوان تشويق فرمودند: «بخوان به بركت خداوند» ! و خود نيز شخصاً براى استماع آن حاضر شدند!

بازتاب اين مسئله به قدرى عجيب بود كه از يك سو حسان راضى نشد شعر را به صورت عادى بخواند، بلكه خود را به مكان بلندى رساند و براى خواندن اشعارش بر فراز آن قرار گرفت. از سوى ديگر براى آنكه مردم مطمئن باشند اين برخورد مثبت با شعرِ مربوط به اهل‏بيت‏ عليهم السلام، از طرف شخص پيامبرصلى الله عليه وآله است حسان اعلام كرد: «اى مردم، سخن مرا به گواهى پيامبر گوش دهيد» ! مردم كه خود را با مسئله ‏اى تازه روبرو مى‏ ديدند به سوى حسان ازدحام كردند و گردن مى‏ كشيدند تا اين اقدام بديع را تماشا كنند.

براى آنكه مردم باور كنند در دين ما چنين اشعارى از منزلت خاصى برخوردار است، حضرت در پايان شعر حسان تصريح كردند كه در اين اشعار روح القدس مؤيد تو بوده و در واقع خداوند پشتيبان توست.

جلوه‏ هاى غدير در شعر فارسى كهن

مسئله غدير خم يک واقعيت حساس در تاريخ اسلام است و عموم مسلمان -  اعم از شيعه و سنى -  آن را قبول دارند، و در بيان انديشه‏ هاى خود به آن اشاره مى‏ كنند.

در اينجا جلوه‏ هاى گوناگون غدير را در شعر فارسى بررسى مى‏ كنيم، و اينكه آيا در كدام ادوار غدير نمود بيشترى در شعر فارسى داشته است؟ آيا فقط شاعران شيعه بدان اشاره نموده‏ اند، يا شاعران سنى هم به آن اشاره كرده ‏اند؟ چه مباحثى از اين واقعه نمود بيشترى دارد؟

مقدمه

براى اين كار بايد تمام اشعار فارسى بررسى مى‏ شد كه خارج از حوصله اين نوشتار بود. بنابراين، با ملاحظه و بررسى بيش از يك ميليون بيت شعر از ۱۰۱ شاعر در نرم‏افزار «درج ۳» -  كه تقريباً دورنمايى از شعر فارسى را ترسيم مى‏ كرد -  اجزا و عناصر غدير جستجو شد. در نتيجه مشخص شد كه اهل‏ سنت بيشتر تا قرن هفتم به مسئله غدير پرداخته ‏اند، و از قرن دهم به بعد شاعران شيعه به غدير اشاره نموده ‏اند. البته ناصر خسرو در قرن پنجم يک استثناست.

شايد دليل اشاره بيشتر اهل سنت اين است كه غالب شاعران پارسى‏گوى تا قبل از عهد صفوى سنى مذهب و شاعران شيعه در اقليت بودند. ديگر اين كه شاعران سنى از لحاظ بسامد كمتر هستند؛ تقريباً ۶ در مقابل ۱۰. علاوه بر آن، بسامد و تعداد اشاره شاعران شيعه -  ۳۵ بار -  نسبت به شاعران سنى -  ۸ بار -بيشتر است.

همچنين شاعران شيعه بيشتر اشعار مستقلى به غدير اختصاص داده و آن را عيد پنداشته و اظهار شادمانى نموده ‏اند. همچنين جنبه‏ هاى گوناگون مسئله غدير در شعر شاعران شيعه نمود يافته، و در بيشتر موارد در صدد احتجاج و اثبات اهميت موضوع بر آمده‏ اند. در حالى كه اهل‏ سنت ضمن مسلّم شمردن اصل موضوع، آن را يك امر ساده و كم اهميت تلقى كرده و از كنار آن گذاشته ‏اند!البته گاه اشاره اهل‏ سنت به موضوع چنان است كه خواننده در سنى بودن شاعر شک مى‏ كند.

در اينجا مى‏ خواهيم نمودها و جلوه‏ هاى گوناگون غدير در شعر فارسى را بررسى كنيم، و اينكه در كدام ادوار از تاريخ ادبى ايران اين واقعه نمود بيشترى داشته است. اينكه از بين شاعران كدام دسته از شاعران -  شيعه يا سنى - به اين مسئله اشاره نموده ‏اند؟ چه مسائل و مباحثى از اين واقعه در شعر فارسى نمود بيشترى دارد؟ و نوع نگاه شاعران شيعى و سنى بدان چگونه است؟

الف. شرح روش تحقيق

براى اين كار يا بايد اشعار فارسى مى ‏شد، كه كارى شاقّ و خارج از حوصله اين نوشتار و تقريباً غيرممكن بود. يا اينكه شعر تعدادى از شعرا در دوره ‏اى خاص و محدود بررسى مى ‏شد، كه باز هم بسيار و نارسا بود. براى اين كار از نرم ‏افزار «درج ۳» استفاده شد، كه حدود يک ميليون بيت شعر فارسى از حدود ۱۰۱ شاعر در ادوار مختلف در بر مى‏گرفت، و تا حدود زيادى بيانگر نمودهاى مختلف غدير در شعر و ادبيات فارسى بود.

براى رسيدن به اين مقصود، اجزا و عناصر مختلف، آيات، احاديث پيرامون غدير خم خود تركيب «غديرخم» در اين مجموعه جستجو شد. كلماتى مثل مولى، غدير، خم، غدير خم، كنت، اكملت، اتممت، اتمام، اكمال، و غيره. بدين ترتيب اهم موارد اشاره به موضوع غدير خم استخراج شد.

البته بايد توجه داشت وقتى هر كدام از اين كلمات جستجو گردد، كلمه در تمام معانى آن استخراج مى ‏شود؛ يعنى وقتى واژه «خم» جستجو شود، اين واژه در تمامى معانى آن -  يعنى كوزه بزرگ، خميدگى (خَم) و غيره -  يافت مى‏ شود. به اين دليل در هر جستجو ممكن صدها مورد و بيت استخراج شود كه به مقصود ما از جستجو ربط نداشته باشد.

براى رفع مشكل، با مطالعه همه آنها، ابيات مربوط به غدير خم جدا گرديد و ما بقى كنار گذاشته شد. مثلاً وقتى واژه «غدير» جستجو شد، حدود ۱۲۸ مورد از اين كلمه پيدا شد كه در بيشتر موارد غدير به معنى «بركه» و «آبگير» بود و ربطى به واقعه غدير خم نداشت، و فقط چندين مورد محدود آن مربوط به موضوع تحقيق بود. يا كلمه «خم» ۲۰۱۵۱ مورد پيدا شد، كه معدودى از آنها مربوط به موضوع تحقيق بود و در بيشتر موارد به معانى كوزه بزرگ، خميدگى و غيره بود.

ب. پيشينه تحقيق

راجع به واقعه غدير خم آثار زيادى نگاشته شده است، كه اينجا نيازى به ذكر آنها نيست. راجع به انعكاس و بازتاب واقعه غدير در شعر و ادبيات، بهترين اثر كتاب «الغدير»اثر شيخ عبدالحسين فرزند شيخ احمد امينى معروف به علامه امينى در ۲۰ جلد به زبان عربى است، تمامى جلدهاى اين كتاب به زبان فارسى ترجمه شده است. موضوع عمده كتاب واقعه غدير خم به روايت اهل‏ تسنن است كه در محل خود مفصل توضيح داده شده است. آنچه در اينجا مهم است اينكه در «الغدير» اشعار شاعران مختلف عرب زبان را در ادوار مختلف درباره موضوع غدير ذكر مى‏ كند.

ولى در كتاب «الغدير»فقط به شعر و ادبيات عرب پرداخته شده، و گويا نگارنده در مورد غدير و بازتاب و انعكاس آن در شعر و ادبيات فارسى به اثر خاص و مستقلى برخورد نكرده است.

ج. بحث

پس از جستجوى اجزا و عناصر پيرامون واقعه غدير و جرح وتعديل نتايج حاصله مواردى از اشاره شاعران به واقعه غدير به دست آمد، كه پس از تجزيه و تحليل آن نتايج، روشن شد كه مسئله در چند محور قابل بررسى است:

از جهت سير تاريخى اشاره به واقعه.

از جهت شيعه و سنى بودن شاعران و بسامد تكرار موضوع در شعر هر كدام.

از جهت نوع برخورد شاعران بامسئله غدير و ديدگاه شاعران نسبت به واقعه غدير خم.

به همين جهت ابتدا به تحليل بسامدى آن پرداخته مى‏ شود، و سپس از نظر محتوايى موضوع بررسى مى ‏گردد:

تحليل بسامدى غدير در شعر فارسى

نتايج جستجو به ترتيب تاريخى همراه با تعداد موارد و ابيات اشاره شده به واقعه غدير خم به شرح زير است:

حسين بن منصور حلاج: قرن ۳ و ۴، سنّى، ۱ غديريه.

منوچهرى دامغانى: قرن ۵ ، سنّى، ۱ غديريه.

ناصر خسرو قباديانى: قرن ۵ ، شيعه، ۱۰ غديريه.

امير معنوى: قرن ۵ و ۶ ، سنّى، ۳ غديريه.

سنايى غزنوى: قرن ۵ و ۶ ، سنّى، ۱ غديريه.

سوزنى سمرقندى: قرن ۶ ، سنّى، ۱ غديريه.

مثنوى: قرن ۷، سنى، ۱ غديريه.

نظيرى نيشابورى: قرن ۱۰ و ۱۱، شيعه، ۱ غديريه.

صائب تبريزى: قرن ۱۱، شيعه، ۱ غديريه.

حزين لاهيجى: قرن ۱۲، شيعه، ۲ غديريه.

قاآنى شيرازى، قرن ۱۳، شيعه، ۶ غديريه.

عمّان سامانى: قرن ۱۳ و ۱۴، شيعه، ۲ غديريه.

ملك‏الشعراء بهار، قرن ۱۳ و ۱۴، شيعه، ۵ غديريه.

اديب الممالك فراهانى: قرن ۱۳ و ۱۴، شيعه، ۷ غديريه.

ايرج ميرزا: قرن ۱۴، شيعه، ۱ غديريه.

عطار: شيعه، ۳ غديريه.

در مجموع: ۳۷ غديريه از ۱۰ شاعر شيعه، و ۸ غديريه از ۶ شاعر سنى.

آنچه از نگاه اول به جدول و آمار آن بر مى‏ آيد اين است كه شاعران سنى مذهب بيشتر در قرون پنجم تا هفتم به مسئله غدير پرداخته ‏اند. تنها شاعر شيعه قرن پنجم ناصر خسرو قباديانى است كه راجع به غدير شعر سروده است. پس از آن، از اواخر قرن دهم به بعد شاعران شيعه مذهب به مسئله غدير اشاره نموده ‏اند، و در قرون ۸ و ۹ سكوت شاعران در اين زمينه ديده مى ‏شود.

شايد دليل آن باشد كه غالب شاعران پارسى‏گوى تا قبل از عهد صفوى سنى مذهب هستند، و شاعران شيعه مذهب در اقليت هستند. از عهد صفوى است -  كه شيعه مذهب رسمى ايران شد -  غالب شاعران شيعه هستند. البته ناصر خسرو هم به خاطر ماهيت محتوايى شعرش يک استثناست.

نكته قابل تأمل ديگر اين است كه شاعران سنى مذهبى كه به مسئله غدير اشاره نموده‏اند، از لحاظ بسامد كمتر هستند؛ شش نفر در مقابل ده شاعر شيعه مذهب. علاوه بر آن، بسامد و تعداد اشاره شاعران شيعه مذهب هم به نسبت شاعران سنى مذهب بيشتر است، و مجموعاً هشت بار (۱۷  / ۳۹% كل موارد) در شعر شاعران سنى مذهب به مسئله غدير اشاره شده است.

در حالى كه شاعران شيعه مذهب به دفعات بيشتر به اين موضوع اشاره نموده‏اند، و جمعا در ۳۹ مورد (۸۲  / ۶۱% كل موارد) از غدير سخن گفته ‏اند؛ يعنى هم تعداد شاعران بيشتر است و هم تعداد دفعات اشاره شاعران به مسئله غدير بسيار بيشتر است.

مثلاً در بين شاعران سنى مذهب، بيشترين اشارات مربوط به امير معزى و سه بار است. در حالى كه ناصر خسرو ده بار، اديب ‏الممالك فرهانى هفت بار، قاآنى شيرازى شش بار و ملك ‏الشعراء بهار پنج بار به موضوع غدير اشاره نموده ‏اند.

اگر دقت شود، بيشترين اشارات مربوط به قرن‏هاى ۵ و ۱۶(۶ مرتبه در شعر ۵ شاعر( و قرن‏هاى ۱۳ و ۲۱) ۱۴ مرتبه در شعر ۵ شاعر) است. دليل اين امر شايد آن باشد كه اولاً در قرون ۵ و ۶ اوج فعاليت شيعيان -  خصوصاً اسماعيليان -  است، كه با طرح مباحث و مسائل سعى در ترويج آئين خود -  يعنى تشيع و حقانيت اهل‏بيت ‏عليهم السلام -  داشتند.

ذبيح ‏اللَّه صفا در اين مورد نوشته است: قرن ۵ و ۶ دوره قدرت اسماعيليه و كمال فعاليت آنان در اين ايران و مبارزه سخت با فرق ديگر اسلامى و با سلاطين و امراى مختلف در اين سرزمين بوده است. نخستين داعى بزرگ اسماعيلى كه فعاليت خود را از اوائل عهد سلجوقى آغاز كرد، شاعر و نويسنده و حكيم و متكلم بزرگ ناصرخسرو است.

از طرف ديگر فعاليت شديد اسماعيليه و حسن صباح و همچنين فعاليت‏هاى گسترده فاطميان شيعه مذهب مصر در مقابل عباسيان سنى مذهب بغداد، زمينه‏ هاى روشنگرى بيشتر در زمينه شيعه و اعتقادات آنها را حتى در بين شاعران سنى مذهب فراهم كرده است.

ديگر اينكه در قرون ۱۳ و ۱۴، به جهت فعاليت سياسى و استعمارى كشورهاى استعمارگر، زمينه بروز فرقه ‏هاى جديدى چون وهابيت فراهم شد. شيعه نيز به جهت مخالفت با اين پديده‏ هاى شوم بى‏كار ننشسته، و همين امر اثر خود را در ادبيات نيز گذارد و غديريه‏ هاى بيشترى سروده شد.

از سوى ديگر با ارتباطات گسترده و آسان‏تر دنياى مدرن، لزوم پرداختن به اين مسائل زيادتر شد. به همين جهت شاعران شيعه بيشتر احساس نياز و تكليف نمودند كه به اين مسائل و مباحث بپردازند. به همين دليل بسامد اشاره به اين مباحث در اين دو قرن هم زياد شده است.

كثرت شاعران شيعه مذهب و بسامد بسيار اشارات آنها كاملاً طبيعى است، زيرا از ديدگاه شيعيان مسئله غدير و جانشينى حضرت على‏ عليه السلام يكى از اساسى ترين مسائلى است، كه با ناديده گرفتن و تحريف آن شكاف عميقى در ادامه رسالت پيامبرصلى الله عليه وآله ايجاد خواهد شد، و مايه بسيارى از اختلافات و نابسامانى ‏هاى جامعه اسلامى خواهد گرديد. شيعه مى‏ گويد: اگر سخن پيامبرصلى الله عليه وآله در غدير خم تحريف نمى‏ شد و آنگونه كه مراد پيامبرصلى الله عليه وآله بود فهميده و اجرا مى‏ شد، ريشه بسيارى از مشكلات اسلام و مسلمين خشک مى ‏شد و اصولاً فرصت بروز و ظهور نمى ‏يافت.

تحليل محتوايى غدير در شعر فارسى

در بادى امر انتظار مى ‏رفت كه شاعران سنى مذهب در حدود همان اعتقادات گفته شده به مسئله غدير خم اشاره نموده باشند، و آن را اجتماعى جهت خداحافظى پيامبرصلى الله عليه وآله با مسلمانان و بيان اتمام و اكمال دين و رسالتش تلقى نمايند.

جا داشت سخنان پيامبرصلى الله عليه وآله در مورد على‏ عليه السلام هم در حد همان دوستى و جانشينى در امور خانوادگى تلقى گردد، و شاعران شيعه مذهب هم آن را ادامه رسالت پيامبرصلى الله عليه وآله بدانند.

در واقع آن چيزى را كه قرار بود پيامبرصلى الله عليه وآله ابلاغ نمايد -  كه اگر ابلاغ نمى‏ كرد كل رسالتش ابلاغ نشده بود -  چيزى جز جانشينى على‏ عليه السلام نبوده است، و در واقع واقعه غدير از ديد آنها عيد است و عيد امامت و ولايت مى‏ باشد.

اما مسئله به اين شكل نيست؛ گاه در بين شاعران سنى مذهب به اهميت واقعه غدير اشاره شده است، تا جايى كه ديدگاه آنان را بسيار به شيعيان نزديک مى‏ كند؛ چنان اظهار نظر مى‏ كنند كه اگر كسى شاعر را نشناسد، مى‏ پندارد اين سخن جز سخن يک شاعر شيعه مذهب نيست، و گاه نيز خواننده شک مى‏ كند كه شاعر با اين اشارات صريح بعيد است سنى مذهب باشد!

به عنوان مثال سوزنى سمرقندى در قصيده‏اى تحت عنوان «امام كيست؟ »به فضائل حضرت على‏ عليه السلام مى‏ پردازد. وى پس از بيان فضائل امام، در اثناى قصيده مى ‏آورد:

گو كه دست كه بگرفت مصطفى ‏صلى الله عليه وآله به غدير

كه را امام هدى خواند و فخر وزين همام

امام آنكه خداى بزرگ روز غدير

به فضل كرد به نزديک مصطفى‏ صلى الله عليه وآله پيغام

اين سخن دقيقاً همان حرف‏ هايى است كه يك شيعه مذهب بدان معتقد است، و اگر كسى با استناد به آنها قائل به شيعه بودن سوزنى سمرقندى شود خيلى بيراهه نرفته است. مگر شيعه بودن غير از اين است؟

همچنين است در حديقه سنايى وقتى مى‏ گويد:

نائب مصطفى‏ صلى الله عليه وآله به روز غدير

كرده در شرع مرورا به امير

يا وقتى امير معنوى مى‏ گويد:

كسى كه در كنف شرع در حمايت تو است

همى نشاط كند خاصه صبح عيد غدير

عيد خواندن غدير بسيار به نظر شيعيان نزديک است، زيرا از ديدگاه اهل‏ سنت واقعه غدير خداحافظى پيامبرصلى الله عليه وآله با امت بود. به همين خاطر رفتن كسى عيب نمى ‏تواند باشد. در حالى كه شيعيان آن را عيد ولايت و امامت مى ‏دانند.

البته شاعران سنى مذهب همگى اين گونه نيستند، و بيشتر اشارات آنها در حد همان اعتقادات اهل‏ سنت است. مثلاً معزى در جاى ديگر مى ‏گويد:

نام آن دارد كه از بهر بزرگى و شرف

احمد مختار كرد او را ادعا روز غدير

يا منوچهرى مى ‏گويد:

آهنى در كف چون مِردِ غدير خم

به كَتِف باز فكنده سر هر دو كُم

يا حلاج مى‏ گويد:

گفته ‏اى «اليوم اكملت لكم» دين الهدى

آن زمان كين رحمت مهداه اهدا كرده ‏اى

كه همگى در حد همان اعتقادات اهل‏ سنت است. ملاى رومى نيز در مثنوى به مسئله غدير و حديث «من كنت مولاه فهذا على مولاه»اشاره مى‏ كند، و در عنوان آن مى‏ آورد: در تفسير اين خبر كى مصطفى صوات اللَّه عليه فرمود: من كنت مولاه فعلى مولاه. تا منافقان طعنه زدند كى بس نبودش كى ما مطيعى و چاكرى نموديم او را. چاكرى كودكى خلم آلودمان هم مى‏ فرمايد الى آخره. سپس مى‏ آورد:

زين سبب پيغمبرِ با اجتهاد

نام خود را وان على مولا نهاد

گفت هر كو را منم مولا و دوست

ابن‏عم من على مولاى اوست

كيست مولا؟ آنكه آزادت كند

بند رقّيت ز پايت بر كند.بر خلاف عنوان مبحث در مثنوى كه نشان مى ‏دهد در واقعه غدير مسئله متابعت و پيروى است، نه دوستى و محبت و امور خانوادگى. در متن ابيات متنوى تصريح مى‏ كند كه «مولى» همان دوست است، و مى‏ گويد: «مولا و دوست» . در ادامه به تفسير خاص خود از مولى مى ‏پردازد، و به گونه‏ اى به سادگى از كنار مسئله مى‏ گذرد! هر چند از مثنوى بعيد است كه چنين با سادگى از كنار مسئله ‏اى به اين بزرگى بگذرد، و حتى سخن خود در عنوان را ناديده بگيرد.

شاعران شيعه مذهب بر خلاف شاعران سنى مذهب -  كه معمولاً به اشارتى به واقعه غدير بسنده كرده‏ اند -  معمولاً اشعار مستقلى اعم از قصيده، غزل، رباعى و... در وصف غدير سروده ‏اند. اشعارى كه به آنها «غديريه» گفته مى ‏شود، و در آنها به اظهار شادمانى از فرا رسيدن عيد غدير پرداخته و فضائل و مناقب حضرت على‏ عليه السلام و خاندانش را در آن بر شمرده ‏اند.البته بايد توجه داشت كه همه اشعار شاعران شيعه مذهب اين گونه نيست، و آنها هم گاه در خلال اشعارشان اشاراتى گذرا -  چون شاعران سنى مذهب - به واقعه غدير دارند.

علاوه بر آن، گاه اشعار مستقلى هم در ديوان شاعران سنى مذهب ديده مى ‏شود. همانند قصيده «امام كيست؟ » از سوزنى سمرقندى، كه پيشتر بدان اشاره شد. تعداد اين نوع قصيده‏ هاى مستقل در شعر شاعران شيعه بسيار زياد است. به عنوان مثال:

قاآنى شيرازى: در چهار قصيده با عناوين: «در تهنيت عيد غدير و ستايش شاهزاده بى‏ نظير فريدون ميرزا طاب ثراه گويد»"(۲ قصيده با اين عنوان) ، »در تهنيت عيد غدير و ستايش وزير بى ‏نظير صدراعظم ميرزا آقاخان دام اقباله» ، «در مدح هژبر سالب على بن ابى ‏طالب صلوات اللَّه و سلامه عليه گويد» .

اديب ‏الممالك فرهانى: در دو قصيده با توضيحات: «اين قصيده در تهنيت عيد غدير سال ۱۳۰۷ ش در تبريز ساخته شد« و »در ۱۳۲۰ ش در تهنيت عيد اضحى و غدير و نوروز و مدح حضرت على‏ عليه السلام در عنوان و يك ترجيع‏ بند يا بيت ترجيع:

همايونا و شادا فرّخا عيد غدير آمد

از آن خوش‏تر كه پيش از عيد فرّخ‏فر امير آمد

همچنين در چهار موضع ديگر به مسئله غدير اشاره كرده است.

ملك الشعراء بهار: در قصيده ‏اى تحت عنوان «در تهنيت عيد غدير و مدح حضرت امير سلام اللَّه عليه» .

حزين لاهيجى: دو قصيده با عناوين «ايضاً فى مدحه» و «ايضاً فى مدحه» در ديوان حزين آمده است، كه در آنها به مدح حضرت على‏ عليه السلام و واقعه غدير خم اشاره شده است.

صائب تبريزى: در قصيده‏ اى با عنوان «در تعمير تربت پاک اميرالمؤمنين‏ عليه السلام و آوردن نهرى از فرات به نجف به فرمان شاه صفى» به مسئله غدير خم اشاره نموده است.

عطار: كل كتاب «مظهر العجائب» منسوب به عطار نيشابورى در وصف و منقبت حضرت على‏ عليه السلام است، و در مباحث مستقلى از آن به غدير خم اشاره شده و اجزا و عناصر آن به تفصيل آمده است.

گذشته از اختصاص دادن اشعار مستقل به موضوع غدير، شاعران شيعه مذهب در بسيارى موارد در اشارت به غدير شادمانى نموده ‏اند و آن را عيد خوانده ‏اند. به عنوان مثال:

آخر ز فيض ساقى كوثر تمام سال

عيد غدير شد به مقيمان اين ديار

الا چو عيد غدير آيد از پى قربان

الا چو باشد ذى‏ قعده از پى شوال

همايونا و شادا فرخا عيد غدير آمد

از آن خوش‏تر كه پيش از عيد فرخ فرامير آمد

آمد نغز و هژير و فرخ و فيروز

اضحى و عيد غدير و جمعه و نوروز

گفت كه فردا مگر نه عيد غدير است

عيدى بادش چو بوى عود معطر

اگر چه عيد غدير است و هر گنه كه كنند

ببخشد از كرم خويش كردگار قدير

زين بشارت در ميان عيد اضحى و غدير

عيد ديگر شد عيان از امير مؤتمن

عيد قربان و غديرى را كه بود از هم جدا

هم ملفّق هم مثنّى كرد و در يك انجمن

هم دو شد عيد غدير از آن سبب كز هر كنار

دست بوس عيد را الحمد خوان شد مرد و زن

هميشه شاد بود شاه خاصه عيد غدير

كه كردگار قديرش به جان دهد فرمان

يكى است عيد غدير ار چه خلق را امروز

بود درست مه عيد سعيد در ايران

نخست عيد غدير از خلافت شه دين

دوم جمال ملک شهريار ملك ستان

گذشته از اينها در موارد بسيارى هم در عنوان اشعار آمده است: «در تهنيت عيد غدير...» . و اگر اين اشارت هم نباشد، در موارد زيادى شاعران با شادمانى از غدير ياد كرده ‏اند. مثلاً:

بريخت صاف نشاط از خم غدير به جام

صلاى سرخوشى اى صوفيان درد آشام

ز بعد قطع منازل در اين همايون روز

عنان كشيده به خم غدير ساخت مقام

غدير خم رسيد اى ساقى گل چهره مى ‏يابد

مى ئى كو يادگار از دولت كاوس كى بايد

گذشته از اظهار شادمانى از آمدن عيد غدير، شاعران شيعى بيشتر به دنبال اثبات حقانيت على‏ عليه السلام و اولاد او در جانشينى پيامبرصلى الله عليه وآله مى‏ باشند، و معمولا از در محاجّه و معارضه بر مى ‏آيند، و به مخالفان گوشزد مى‏ كنند كه حقيقتى بسيار مهم را ناديده گرفته ‏اند و بايد از اشتباه خويش برگشته و متنبّه شوند و به امامت و ولايت على‏ عليه السلام و اولادش معترف شده و ايمان بياورند. مثلاً ناصر خسرو مى‏ گويد:

بنگر كه خلق را به كه داد و چگونه گفت

روزى كه خود بكرد نبى بر سر غدير

دست على بگرفت بدو داد جاى خويش

گر دست گرفت تو جز دست او مگير

اى ناصبى اگر تو مقرّى بدين سخن

حيدر امام تو است و شبر وانگهى شبير

ور منكرى وصيت او را به جهل خويش

پس خود پس از رسول نبايد تو را سفير

آگه نه‏اى مگر كه پيامبر كه را سپرد

روز غدير خم ز منبر ولايتش

آن را سپرد كه ايزد مر دين و خلق را

اندر كتاب خويش بدو كرد اشارتش

بياويزد آن كس به غدر خداى

كه بگريزد از عهد روز غدير

چه گويى به محشر اگر پرسدت

از آن عهد محكم شبر يا شبير؟

گر امروز غافل توئى همچنين

بر اين درد فردا بمانى حسير

و گر پند گيرى ز حجت به حشر

تو را پند او بس بود دستگير

غير از اينها واقعه غدير داراى اجزا و عناصر و موارد و مباحث بسيارى است، كه شاعران شيعه مذهب به اجزا و عناصر بيشترى از آنها اشاره كرده ‏اند. در حالى كه شاعران سنى مذهب بيشتر به چند نكته آن اشاره كرده ‏اند و خيلى وارد زوايا و خباياى آن نشده ‏اند، زيرا در آن صورت براى بسيارى از پرسش‏ هايى كه با آنها مواجه شدند جوابى نمى ‏يافتند. از بين آن همه مسائل شاعران سنى مذهب به موارد زير اشاره كرده ‏اند:

امام بودن على‏ عليه السلام

گو كه دست بگرفت مصطفى به غدير

كه را امام هدى خواند و فخر وزين

همام امام آن كه خداى بزرگ روز غدير

به فضل كرد به نزديك مصطفى پيغام

امام بود محمد على خليفه او

كنون على است مشير و محمد وزير

على ز مهر محمد چنان نازد

كه از دعاى محمد على به روز غدير

نايب مصطفى‏ صلى الله عليه وآله و امير شرع بودن على‏ عليه السلام

نائب مصطفى به روز غدير

كرده در شرع مر ورا به امير

اكمال دين

گفته ‏اى «اليوم اكملت لكم» دين الهدى

آن زمان كين رحمت مهداه اهدا كرده ‏اى

مرد غدير خم

آهنى در كف، جون مِردِ غدير خم

به كَتِف باز فكنده سر هر دو كُم

-جمله معروف «ان من كنت مولاه فهذا على مولاه» و بيان معنى واژه مولى

زين سبب پيغمبرِ با اجتهاد

نام خود را وان على مولا نهاد

گفت هر كس را منم مولا و دوست

ابن عم من على مولاى اوست

كيست مولا؟ آنكه آزادت كند

بند رقّيت ز پايت بر كند

دعاى پيامبرصلى الله عليه وآله براى على ‏عليه السلام در روز غدير «اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله»

نام آن دارد كه از بهر بزرگى و شرف

احمد مختار كرد او را دعا روز غدير

امام بود محمد على خليفه او

كنون على است مشير و محمد وزير

على ز مهر محمد چنان نازد

كه از دعاى محمد على به روز غدير

امر حق تعيين جانشينى على‏ عليه السلام

امام آنكه خداى بزرگ روز غدير

به فضل كرد به نزديک، مصطفى پيغام

در حالى كه شاعران شيعه مذهب به موارد بيشترى از اجزا و عناصر واقعه غدير اشاره نموده ‏اند. آن موارد و اجزا و عناصر عبارتند از: جمله معروف «من كنت مولاه فهذا على مولاه» :

به آهنگ جلى «من كنت مولا

على مولاه» گفت آن شاه ذوالمن

گفت هر كس را منم مولاى او

پس على مولاى او باشد نكو

در ترانه معنى دم ز سر مولا زن

وانگه از غدير خم باده تولا زن

گويد آن كاو را منم مولا، على مولاى اوست

زين هار از طاعت او گر كسى سر در كشد

هر كش مولا منم على مولا است

او است پس از من به خلق سيد و سرور

بگفت هر كش مولا منم على مولا است

كه او مكمّل دين است و تالى قرآن

منبر ساختن از جهاز شتران

فراز منبر يوم الغدير رمز است

كه سر ز جيب محمد على بر آورده

نبى اندر غدير خم برافراشت

جهاز چار اشتر جاى منبر

برآمد بر فراز از آن و بگرفت

به دست خويش اندر دست حيدر××× ۴ ايرج ميرزا: ص ۴۵. ×××

امر حق فورى است بايد مصطفى را در غدير

از جهاز اشتران ناچيز منبر داشتن××× ۵ قاآنى شيرازى: ص ۶۹۳ . ×××

-  بخّ بخّ گفتن حضّار به على در غدير خم

نداى »بخ بخ لك يا على مولاى«

گواه نص ولايت به محضر آورده××× ۶ نظيرى نيشابورى: ص ۳۸۳. ×××

-  ولايت على‏عليه السلام

همه تفويض كرده امر ولايت

به ابن‏عم و در معنى برادر××× ۷ ايرج ميرزا: ص ۴۵. ×××

نداى »بخ بخ لك يا على مولاى«

گواه نص ولايت به محضر آورده××× ۱ نظيرى نيشابورى: ص ۳۸۳. ×××

-  حجةالوداع

چون كه او برگشت از حجةالوداع

در غدير خم مكان كرد آن مطاع××× ۲ مظهر العجائب و مظهر الاسرار )عطار( : ص ۹۲. ×××

-  امر حق در تعيين جانشينى على‏عليه السلام طبق آيه تبليغ

چنين روز و چنين عيد مبارك

كه آمد امر بلغ بر پيمبر××× ۳ ايرج ميرزا: ص ۴۵. ×××

حق تعالى گفت در خم غدير

با رسول‏اللَّه ز آيات منير××× ۴ مظهر العجائب و مظهر الاسرار )عطار( : ص ۲۶. ×××

در غدير خم خطاب آمد ز حق بر مصطفى

تا على را او ولى بر مهتر و كهتر كند××× ۵ ملك‏الشعراء بهار: ص ۳۹. ×××

در غدير خم يزدان گفت مر پيامبر را

كز پى كمال دين شو پذيره حيدر را××× ۶ ملك‏الشعراء بهار: ص ۱۲۴. ×××

-  آمرزش گناهان در روز غدير

اگر چه عيد غدير است و هر گنه كه كنند

ببخشد از كرم خويش كردگار قدير××× ۷ قاآنى: ص ۲۵۹. ×××

-  خلافت على‏عليه السلام شه دين

نخست عيد غدير از خلافت شه دين

دوم جمال ملك شهريار ملك ستان××× ۸ قاآنى: ص ۶۶۰ . ×××

-  خداوندگار و سالار غدير خم

منم به صدق جگرگوشه رسول‏خدا

منم سليل خداوندگار روز غدير××× ۱ اديب‏الممالك فرهانى: ج ۱ ص ۳۰۶. ×××

خنك اسفند بدى چون جمل عسكر

فروردين همچون سالار غدير خم××× ۲ اديب الممالك فراهانى: ج ۱ ص ۳۴۵. ×××

-  جمله معروف »اللهم وال من والاه« در خطبه رسول‏خدا درباره حضرت على‏عليه السلام

مرا به روز غدير آن پريوش دلخواه

چشاند شربتى از جام »وال من والاه«××× ۳ اديب الممالك فراهانى: ج ۱ ص ۴۲۲. ×××

-  دعاى پيامبرعليه السلام براى حضرت على‏عليه السلام: اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله

آنكه معروف بدو شد به جهان روز غدير

وز خداوند ظفر خواست پيمبر به دعاش××× ۴ ناصر خسرو: ص ۱۹۲. ×××

-  عهد گرفتن پيامبرصلى الله عليه وآله از مردم بر ولايت على‏عليه السلام در غدير خم

چه گويى به محشر اگر پرسدت

از آن عهد محكم شبر يا شبير؟××× ۵ ناصر خسرو: ص ۱۹۲. ×××

ندانم جز اين عيب مرا خويشتن را

كه بر عهد معروف روز غديرم××× ۶ ناصر خسرو: ص ۲۸۹. ×××

عهد غدير خم زن بولهب نداشت

در گردن شماست شده سخت چون كنب××× ۷ ناصر خسرو: ص ۱۹۲. ×××

اين مسئله نشان مى‏دهد كه شاعران شيعى توجه بيشترى به موضوع غدير دارند و مايلند تمام جوانب آن مورد توجه قرار گيرد.

در حالى كه اهل‏سنت از پرداختن به غدير و مسائل گوناگون مطرح در آن طفره مى‏روند، و بنا به تعصبات خشك مذهبى مايل نيستند تمام جوانب مسئله مورد دقت قرار گيرد.

علاوه بر اينها، شاعران شيعى مذهب با مسئله غدير برخوردى عارفانه نيز دارند و اين جهت نيز در شعرشان انعكاس يافته است.

من باب مثال:

بريخت صاف نشاط از خم غدير به جام

صلاى سرخوشى‏اى صوفيان درد آشام××× ۱ عمّان سامانى: ص ۱۵۵. ×××

نشكند باده گلرنگ خمارى كه مراست

ساقيا جرعه ده از ميكده خم غديرم××× ۲ حزين لاهيجى: ص ۹۴. ×××

مستى مرا نيست به دنبال خمارى

پيمانه‏كش ميكده خم غديرم××× ۳ حزين لاهيجى: ص ۹۸. ×××

اگر چه عيد است و هر گنه كه كنند

ببخشد از كرم خويش كردگار قدير××× ۴ قاآنى: ص ۲۵۹. ×××

در ترانه معنى دم ز سر مولا زن

وان گه از غدير خم باده تولا زن××× ۵ ملك الشعراء بهار: ص ۱۰۸. ×××

مرا به روز غدير آن پريوش دلخواه

چشاند شربتى از جام »وال من والاه«××× ۶ اديب‏الممالك فراهانى: ج ۱ ص ۴۲۲. ×××

غدير خم رسيد ساقى گلچهره مى‏بايد

مى ئى كو يادگار از دولت كاوش كى بايد××× ۷ اديب‏الممالك فراهانى: ج ۱ ص ۴۶۴. ×××

نتيجه‏گيرى

پس از جستجوى اجزا و عناصر واقعه غدير خم مشخص شد كه ۱۶ تن از شاعران كهنِ فارسى‏گوى -  كه شعرشان در درج شعر فارسى آمده -  ۴۶ بار به واقعه غدير اشاره دارند. از بين اين شاعران، ۶ نفر سنى و ۱۰ نفر شيعه مذهب هستند. شاعران سنى ۸ بار و شيعيان ۳۵ بار به غدير اشاره شده است.

بيشترين اشارات ابتدا در قرون ۵ و ۶  است، و سپس در قرون ۱۳ و ۱۴ در عصر حاضر. دليل اين امر ظاهراً آن است كه قرون ۵ و ۶ اوج فعاليت اسماعيليان است. به همين جهت اذهان نسبت به موضوع غدير روشن شده بود، و در دوران معاصر )قرون ۱۳ و۱۴) به دليل ارتباطات گسترده و فراگيرى مذهب تشيع است.

شاعران سنى تا قرن هفتم به موضوع غدير پرداخته‏اند، و قرون ۸ و ۹ سكوتى در اين زمينه ديده مى‏شود. از قرن دهم شاعران شيعه هستند كه به غدير اشاره دارند. دليل آن هم اين است كه آغاز رسميت مذهب تشيع در ايران است و غالب شاعران شيعه هستند. در حالى كه قبل از آن شيعيان در اقليت با اهل‏سنت است.

شاعران سنى مذهب با اشاره به موضوع غدير بسنده كرده‏اند، ولى شيعيان معمولاً اشعار مستقلى را تحت عنوان »غديريه« بدان اختصاص داده‏اند. شيعيان بيشتر غدير را عيد پنداشته و در آن اظهار شادمانى كرده و مى‏كنند. هر چند اين گرايش‏ها در شعر شاعران سنى مذهب هم ديده مى‏شود، و گاه چنان با مسئله غدير برخورد مى‏كنند كه خواننده به سختى مى‏پذيرد كه اين شاعر سنى مذهب است. نمونه اعلاى اين اظهار ارادت‏ها سوزنى سمرقندى است. وى چنان از غدير مى‏گويد كه به نظر مى‏آيد شيعه‏اى باشد كه تقيه كرده است.

علاوه بر آن، شاعران شيعه به موضوعات بيشترى از واقعه غدير اشاره مى‏كنند و سعى دارند زواياى مختلف آن را روشن كنند. در حالى كه شاعران سنى از پرداختن به اجزا و عناصر مختلف آن طفره رفته‏اند. علاوه بر اين، شيعيان در بسيار موارد با مسئله غدير با عشق و علاقه مواجه شده و برخوردى عارفانه با آن دارند.