آیه ۲۸۵ بقره و غدیر

موقعیت استفاده از آیه در خطبه غدیر

موقعیت استفاده از آیه ۲۸۵ سوره بقره در خطبه غدیر دو مورد است که از سوی برخی محققان چنین تصویر شده است:

موقعیت اول

يكى از مسائل توحيدى كه پيامبر صلى الله عليه و آله در پايانِ اولين بخش از خطبه غدير بيان کرد شكر خداوند بود. آخرين قسمت از بخش اول خطبه غدير، سپاسى بلند بود كه آيه ۲۸۵ سوره بقره در آن گنجانده شده بود. حضرت در اين قسمت جمله «اَحْمَدُهُ كَثيراً وَ اَشْكُرُهُ دائِماً» را با آيه ۲۸۵ سوره بقره آميخت. سپس آن را مقدمه‌‏اى برای اطاعت امر خاص الهى براى اعلان ولايت در غدير قرار داد و با اشاره نامحسوسى به آيه تبليغ فرمود: «اَحْمَدُهُ كَثيراً وَ اَشْكُرُهُ دائِماً عَلَى السَّرّاءِ وَ الضَّرّاءِ وَ الشِّدَّةِ وَ الرَّخاءِ، وَ اُومِنُ بِهِ وَ بِمَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ. اَسْمَعُ لاَمْرِهِ وَ اُطيعُ وَ اُبادِرُ اِلى كُلِّ ما يَرْضاهُ وَ اَسْتَسْلِمُ لِما قَضاهُ، رَغْبَةً فى طاعَتِهِ وَ خَوْفاً مِنْ عُقُوبَتِهِ، لاَنَّهُ اللَّهُ الَّذى لا يُؤْمَنُ مَكْرُهُ وَ لا يُخافُ جَوْرُهُ؛ بسيار مى‏‌گويم و دائماً شكر مى‌‏نمايم، چه در آسايش و چه در گرفتارى، چه در حال شدت و چه در حال آرامش. و به او و ملائكه‏‌اش و كتاب‏‌ها و پيامبرانش ايمان مى‌‏آورم. دستور او را گوش مى‌‏دهم و اطاعت مى‏‌نمايم و به آنچه او را راضى مى‏‌كند مبادرت مى‏‌ورزم و در مقابل مقدرات او تسليم مى ‌شوم، به‌عنوان رغبت در اطاعت او و ترس از عقوبت او، چرا كه اوست خدايى كه نمى‏‌توان از مكر او در امان بود و به‌عنوان ظلم از او ترسيده نمى‏‌شود (يعنى ظلم نمى‌‏كند)».

موقعیت دوم

در آخرين قسمت‌های خطبه غدير، به‌عنوان اقرار نهايى پیامبر از مردم می‌خواهد که آنچه می‌گوید تکرار کنند. او براى آنكه اين اقرار حاكى از ايمان قلبى باشد قسمت اخير آيه ۲۸۵ سوره بقره را عيناً در كلام خود تضمين مى‏‌نمايد كه در قرآن با تعبير قالُوا آمده، و در خطبه با تعبیر قُولُوا آمده است: «مَعاشِرَ النّاسِ، قُولُوا الَّذى قُلْتُ لَكُمْ وَ سَلِّمُوا عَلى عَلِىٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنينَ، وَ قُولُوا»: سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَكَ رَبَّنا وَ إِلَيْكَ الْمَصِيرُ؛ اى مردم، آنچه به شما گفتم بگوييد (تكرار كنيد)، و به على به‌عنوان «اميرالمؤمنين» سلام كنيد و بگوييد: «شنيديم و اطاعت كرديم، پروردگارا مغفرت تو را مى‏‌خواهيم و بازگشت به‌سوى توست

تحلیل اعتقادی استفاده از آیه

از نظر اعتقادی، استفاده از آیه ۲۸۵ سوره بقره در متن خطبه غدیر از سوی برخی محققان چنین تحلیل شده است: غدير همان اندازه كه يک اعتقاد بود يک دستور نيز بود. دستورى دارای گستردگی كه مجموعه‌‏اى از ايمان، اطاعت، پيمان، در يک سو، و حمد و سپاس از اين نعمت در سوى ديگرِ آن به‌چشم مى‏‌خورد. دستوراتی كه در غدير به مردم داده شد وظايف آنان را تعيين كرد. آيات قرآن پشتيبانِ اين اوامر غديرى است كه مستقيماً در كلام پيامبر صلى الله عليه و آله آمده است.

آياتى كه به اين عنوان در غدير به‌صورت تركيب و تضمين در كلام حضرت ديده مى‏‌شود ۱۰ آيه دانسته شده كه يكى از آنها آيه ۲۸۵ سوره بقره است: آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّه وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ، لا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَكَ رَبَّنا وَ إِلَيْكَ الْمَصِيرُ؛ پيامبر ايمان آورد به آنچه از پروردگارش بر او نازل شده و همه مؤمنان ايمان آورده ‌اند به خدا و ملائكه و كتاب‏‌ها و پيامبرانش، بين احدى از پيامبرانش فرقى قائل نمى‌‏شويم؛ و گفتند: شنيديم و اطاعت كرديم. پروردگارا، مغفرت تو را مى‏‌خواهيم و بازگشت به‌سوى توست .

موقعيت قرآنى آیه

آیه ۲۸۵ سوره بقره در آخر بلندترين سوره قرآن واقع شده است. در این آیه، پس از ذكر اصل ايمان (پذيرفتن كامل آنچه از سوى خدا نازل شده و اينكه هيچ فرقى بين فرستادگان خدا نيست)، ايمان را از قول مؤمنان خلاصه مى‏‌كند كه در سمع و طاعت نهفته است و امضاى نهايى آن دست‌يافتن به همين نكته است. به همین دلیل آمده که مؤمنان مى‏‌گويند: سَمِعْنا وَ أَطَعْنا .

تحليل تاريخى: سمع و طاعت در امامت دوازده امام ‏عليهم السلام

استشهاد به اين آيه در موقعيتى از خطبه غدير انجام گرفته كه پيامبر صلى الله عليه و آله از آغاز بخش ۱۱ خطبه -  كه آخرين بخش خطبه است -  تقريباً تمام خطبه را تلخيص فرموده و درباره همه آن از مردم اقرار مى‏ گيرد.اين اقرار با عبارات مختلف از مردم خواسته شده كه آغاز آن «انّا سامِعُونَ مُطيعُونَ راضُونَ مُنْقادُونَ...» است.

سپس با جمله «نُبايِعُكَ عَلى ذلِكَ بِقُلُوبِنا وَ انْفُسِنا وَ الْسِنَتِنا وَ ايْدينا» مؤكّد شده است. آنگاه با جمله «وَ لا نُغَيِّرُ وَ لا نُبَدِّلُ، وَ لا نَشُكُّ وَ لا نَجْحَدُ وَ لا نَرْتابُ، وَ لا نَرْجِعُ عَنِ الْعَهْدِ وَ لا نَنْقُضُ الْميثاقَ» محكم كارى بيشترى پيرامون آن صورت گرفته است.در فراز بعدى كلمات دقيق‏ ترى درباره اين اقرار به ميان آمده:

«فَالْعَهْدُ وَ الْميثاقُ لَهُمْ مَأْخُوذٌ مِنّا، مِنْ قُلُوبِنا وَ انْفُسِنا وَ الْسِنَتِنا وَ ضَمائِرِنا وَ ايْدينا»، و در پى آن جمله «وَ لا نَبْتَغى بِذلِكَ بَدَلاً وَ لا يَرَى اللَّه مِنْ انْفُسِنا حِوَلاً» آن را مضبوط تر كرده است.آخرين اقرار شاهد گرفتن خدا و رسول است كه «نُشْهِدُ اللَّه بِذلِكَ ... ، وَ انْتَ عَلَيْنا بِهِ شَهيدٌ».پس از اين همه تأكيد آيه قرآن به ميان مى‏ آيد و اين گونه است كه كلمه سَمِعْنا وَ أَطَعْنا در آن باز مى‏ گردد به سمع و طاعت در ولايت و صاحب اختيارى دوازده امام معصوم پس از پيامبر صلى الله عليه و آله به عنوان دستورى كه از جانب خداوند براى مردم و ما أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ است.

منابع

• اسرار غدیر؛ محمدباقر نصاری، قم: نشر مولود کعبه، ۱۴۲۰ق.
• غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.