آیات قرآن از مدینه تا مکه
در ماه ذى القعدة سال دهم هجرى، آماده سازى فكرى مردم براى پذيرش و درک مفاهيم بلند ولایت و امامت و اجراى مراسم غدير با نزول قرآن آغاز شد.[۱]
آيه ششم سوره احزاب «النَّبِىُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ...»:
«پيامبر بر مردم از خودشان صاحب اختيارتر است...» در آن روزها در مدينه بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شد، كه صاحب اختيارى آن حضرت را بر مردم بيان مى كرد و مقدمه اى بود براى كلمه «مولى» در «مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِىٌّ مَوْلاهُ» كه در غدير اعلام شد.
مردم از پيامبر صلى الله عليه و آله پرسيدند:
اين ولايت چيست كه به وسيله آن شما بر ما از خودمان بيشتر اختيار داريد؟
حضرت در پاسخ فرمود: پذيرفتن و اطاعت در آنچه دوست بداريد و آنچه بر شما خوش نيايد و دوست نداشته باشيد. مردم با شنيدن اين محتواى بلند گفتند: پذيرفتيم و اطاعت مى كنيم.
با اين اقرار مردم آيه هفتم سوره مائده به عنوان سند و شاهدى از اين اعتراف نازل شد:
«وَ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّه عَلَيْكُمْ وَ مِيثاقَهُ الَّذِى واثَقَكُمْ بِهِ إِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ اتَّقُوا اللَّه إِنَّ اللَّه عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ»: «نعمت خدا بر شما و پيمان او را به ياد آوريد كه با شما ميثاق بست، آنگاه كه گفتيد:
شنيديم و اطاعت كرديم، و تقواى خدا را پيشه كنيد كه خداوند به باطن قلبها آگاه است».
در مرحله بعد سه آيه از قرآن نازل شد[۲] كه عبارت بودند از:
آيه ۵۹ سوره نساء: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّه وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِى الْأَمْرِ مِنْكُمْ، فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِى شَىْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّه وَ الرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّه وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ...»:
«اى كسانى كه ايمان آورده ايد، خدا و پيامبر و صاحب اختيار خود را اطاعت كنيد. اگر در چيزى نزاع كرديد آن را به خدا و رسول ارائه كنيد اگر به خدا و روز قيامت ايمان آورده ايد...».
و آيه ۵۵ سوره مائده: «إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّه وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ»:
«صاحب اختيار شما خداست و رسولش و كسانى كه ايمان آورده نماز را به پا مى دارند و در حال ركوع زكات مى پردازند».
و آيه ۱۶ سوره توبه: «أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تُتْرَكُوا وَ لَمَّا يَعْلَمِ اللَّه الَّذِينَ جاهَدُوا مِنْكُمْ وَ لَمْ يَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّه وَ لا رَسُولِهِ وَ لا الْمُؤْمِنِينَ وَلِيجَةً...»:
«آيا گمان كرده ايد كه به حال خود رها مى شويد در حالى كه هنوز خدا جهاد كنندگان از شما را بايد بشناسد كه جز خدا و رسول و مؤمنين را صاحب اسرار خود قرار نمى دهند».
مردم پرسيدند: يا رسول اللَّه، آيا اين سه آيه و عناوين اصلى آنها يعنى «اولو الامر» و «مؤتى الزكاة فى الركوع» و «المؤمنين» درباره گروه خاصى از مؤمنين است يا شامل همه آنان مى شود؟
در پاسخ خداوند به پيامبرش دستور داد واليان امر مردم را به آنان بشناساند، و ولايت را براى آنان تفسير و بيان كند همان گونه كه نماز و زكات را برايشان بيان كرده است؛ و از همين جا بود كه برنامه غدير تدارک ديده شد تا در آن مراسم عظيم مفهوم و شئون ولايت در شكوهمندترين شكل خود براى مردم بيان شود.
جالب اينكه در مراسم غدير هم پس از خطابه، مردم به ياد آوردند كه در مدينه درباره همين سه آيه سؤال كردند و امروز روز پاسخ آن است.
اين بود كه در غدير هم درباره همين سه آيه بار ديگر سؤال كردند.
با اين مقدمات، جبرئيل بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شد و با اشاره به آيه اكمال دين - كه بعداً به عنوان آيه ۶۷ سوره مائده نازل شد - چنين پيام آورد:
يا محمد، خداوند - جل اسمه - به تو سلام مى رساند و مى فرمايد: من پيامبرى از پيامبرانم و رسولى از فرستادگانم را از دنيا نبردم مگر بعد از كمال دينم و مؤكد نمودن حجتم.
اكنون دو مسئله از واجبات باقى مانده كه بايد آن را به قومت ابلاغ نمايى: «يكى حج و ديگرى ولايت و خلافت بعد از خودت، چرا كه من زمينم را از حجتم خالى نگذاشته ام و تا ابد خالى نمى گذارم».[۳]
در مرحله بعد آيه ۲۲ سوره حج نازل شد: «وَ أَذِّنْ فِى النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالاً وَ عَلى كُلِّ ضامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ»:
«بين مردم براى حج اعلان عمومى كن كه پياده و بر هر مركب لاغرى و از هر گردنه دوردستى نزد تو مى آيند».
بدين ترتيب برنامه حج و اعلام ولايت همزمان و با پشتيبانى آيات قرآن آغاز شد؛ پيامبر صلى الله عليه و آله صبح روز شنبه بيست و پنجم ماه ذى القعدة همراه كاروان هفتاد هزار نفرى حجاج از مدينه خارج شدند. قافله اى كه از مدينه حركت كرده بود در طول راه تا مكه به صد و بيست هزار نفر رسيد. از سوى ديگر اميرالمؤمنين عليه السلام همراه دوازده هزار نفر از اهل يمن عازم مكه شدند.
روز دوشنبه چهارم ذى الحجة كاروان عظيم حجاج همراه پيامبر صلى الله عليه و آله وارد مكه شدند. همزمان كاروان يمن نيز همراه اميرالمؤمنين عليه السلام وارد مكه شدند و خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله رسيدند.[۴]