آيه ۷ رعد و غدیر

آیه ۷ رعد و غدیر

مشخصات آیه
نام سوره	رعد
شماره آیه	۷
جزء	۱۳
محتوای آیه
مکان نزول	مدینه
ترتیل آیه ترجمه صوتی

آیه ۷ سوره رعد در برای معرفی امامان امت در خطبه غدیر که در آن امیرالمؤمنین علیه السلام به‌عنوان هدایت‌کننده امت معرفی شده است.

در تفسیر آیه ۷ سوره رعد در برخی روایات این‌گونه آمده که با شناختن «مُنْذِرٌ»، که پیامبر صلی الله علیه و آله است، نوبت به شناختن «هادی» می‌رسد. در این قسمت حضرت می‌فرماید: علی هادی است.

از تحلیل اعتقادی آمدن آیه ۷ سوره رعد در خطبه غدیر مطالب زیر برداشت شده است: اینکه هم پیامبر صلی الله علیه و آله و هم امیرالمؤمنین علیه السلام مُنذر و هادی هستند، اما ظهور مُنذر در پیامبر و ظهور هادی در امیرالمؤمنین بیشتر است؛ اینکه منذربودن پیامبر صلی الله علیه و آله و هادی‌بودن علی علیه السلام در یک راستا هستند؛ اینکه امیرالمؤمنین علی علیه السلام پرچم هدایت امت است؛ منصب هدایت وقتی با عنوان علی علیه السلام مطرح می‌شود همه دوازده امام علیهم السلام را شامل است.

آیه‌ای برای معرفی امامت و ولایت

آیه ۷ سوره رعد از جمله آیاتی است که برای معرفی مقام امامت و ولایت در خطبه غدیر به‌کار گرفته شده است. گفته شده علاوه بر آیاتی که مستقیماً در ایام غدیر نازل شده، آیاتی هم برای بیان بیشتر شئون امامت و خلافتِ الهی در برابر ریاست سقیفه به‌صورت استشهاد، اشاره و اقتباس در کلام پیامبر صلی الله علیه و آله ترکیب شده و آیه مستقلاً ذکر نشده است.

این آیات ۶ آیه هستند که یکی از این آنها آیه ۷ سوره رعد است:وَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ؛ آنان که کافر شدند می‌گویند: ای کاش آیتی از پروردگارش بر او نازل شود. تو ترساننده هستی و برای هر قومی هدایت‌کننده‌ای هست.

آیه در متن خطبه

آیه ۷ سوره رعد در متن خطبه غدیر چنین گزارش شده است: مَعاشِرَ النّاسِ، الا و انّى مُنْذِرٌ وَ عَلِىٌّ هادٍ (در نسخه‌ای دیگر: انِّى الْمُنْذِرُ وَ عَلِىٌّ الْهادى)؛ اى مردم، بدانيد كه من ترساننده از عذابم و على هدايت‌كننده است.

موقعیت تاریخی استناد به آیه

موقعیت تاریخی استناد به آیه ۷ سوره رعد در خطابه غدیر از سوی برخی محققان چنین تصویر شده است: پس از آنکه پیامبر صلی الله علیه و آله در اواسط خطبه دوستان و دشمنان علی علیه السلام را معرفی کرد، به‌عنوان مقدمه برای معرفی حضرت مهدی علیه السلام، در چند جمله کوتاه، خود و علی علیه السلام و امامان را معرفی می‌کند تا بفرماید: خاتم الائمة حضرت مهدی از ماست. برای همین آیه ۷ سوره رعد را با تغییراتی در کلام خود ترکیب کرد.

موقعیت قرآنی آیه

آیه ۷ سوره رعد در اوایل سوره است که خداوند از منکران قیامت و درخواست‌کنندگان عذاب دنیا ذکر یاد کرده است. در این قسمت، نمونه‌ای از مخاصمه آنان را این‌گونه بیان می‌کند: ‏ای کاش آیت و معجزه‌ای بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شود. خداوند به‌عنوان پاسخ آنان، که پس از این همه معجزه در کنارِ کلام حق، باز هم آیتی می‌طلبند، مطلب را به اینجا ختم می‌کند که تو وظیفه ترساندن مردم از عذاب را به انجام رسانده‌ای و هر قومی هدایت‌کننده‌ای دارند.

تحلیل اعتقادی آیه

آمدن آیه ۷ سوره رعد در این قسمت خطبه غدیر چنین تفسیر و تحلیل اعتقادی شده است: در خطبه غدیر این آیه تفسیر شده است؛ به این صورت که با شناختن «مُنْذِرٌ»، که پیامبر صلی الله علیه و آله است، نوبت به شناختن «هادی» می‌رسد. در این قسمت حضرت می‌فرماید: علی هادی است.

فرق منذر و هادی

«منذر» یعنی آنکه دیگری را از عواقب سوء کاری آگاه می‌کند و «هادی» یعنی آنکه به راه درست راهنمایی و ارشاد می‌کند، در مقابل کسی که گمراه می‌نماید. از این معنای لغوی با یک تحلیل ادبی چنین بر می‌آید که در مرحله اولِ ظهور اسلام، مسئله «انذار» کارایی بیشتری داشته تا مردم از جاهلیت، کفر و شرک بیرون آیند. آگاهی‌دادن به مردم نسبت به عواقب جهل، کفر و شرک و ترساندن از عواقب آن در شکل‌های مختلف تبلیغی، برنامه‌ای بود که در طول ۲۳ سال توانست مردم را از فضای جهل و شرک بیرون آورد و به‌سوی اسلام سوق دهد.

در این باره در خطبه حضرت زهرا علیها السلام چنین آمده است: پیامبر مردم را دید که هر گروهی دارای دین مخصوص به خود است و به آتش‌های افروخته خود روی آورده و بُتان خود را پرستش می‌نمایند، و با آنکه فطرتاً معرفت خدا را دارند، ولی منکر او هستند. آنگاه بود که خداوند متعال به برکت پدرم حضرت محمد صلی الله علیه و آله ظلمت‌ها را به نورانیت مبدّل ساخت و از قلب‌ها قساوت را بر طرف نمود و از دیده‌ها تحیر را زایل کرد…، و مردم را از گمراهی نجات داد و از لجاجت‌ها آگاهی بخشید.

هر دو مُنذر، هر دو هادی

معنای کلام پیامبر صلی الله علیه و آله این نیست که او «هادی» نبوده است، بلکه جهت منذربودن به‌اقتضای موقعیت نقش اول را بر عهده داشته است. آنچنان که منظور آن نیست که علی علیه السلام منذر نبوده و فقط نقش هدایتگر را بر عهده داشته، بلکه چنان‌که از خطبه‌های آن حضرت پیداست، هدایت برای حضرت بیش از انذار کارایی داشته است. این مطلب شبیه آن چیزی است که در القاب هر یک از امامان علیهم السلام معتقدیم که مثلاً صفت «باقر»، «صادق» و «کاظم» ذاتاً در همه ائمه علیهم السلام یکسان وجود داشته، ولی ظهور عملی هر یک به اقتضای شرایط موجود در عصر آن امام بیشتر بوده است. پیامبر هنگامی که می‌خواست این آیه را تلاوت کند فرمود: به‌وسیله من انذار شُدید و به وسیله علی بن ابی طالب علیه السلام هدایت شدید.

موازات انذار و هدایت

نکته‌ای که از این حدیث استفاده می‌شود موازات منذربودن پیامبر صلی الله علیه و آله و هادی‌بودن علی علیه السلام است؛ یعنی هدایتگری آن حضرت مربوط به دوران بعد از شهادت پیامبر صلی الله علیه و آله نیست و در طول ۲۳ سال بعثت نیز مطرح بوده است. توجه خاص پیامبر صلی الله علیه وآله به این مطلب در حدیثی آمده است: شب معراج در گوشم این آیه طنین‌انداز شد: إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ. گفتم: خدایا، من منذر هستم، پس هادی کیست؟ خداوند فرمود: ای محمد، هادی علی بن ابی‌طالب است.

برای تأکید بیشتر پیامبر صلی الله علیه و آله عملاً این دو منصب تبلیغی را خاطر نشان کرد و آن هنگامی بود که این آیه نازل شد. در آنجا حضرت دست بر سینه مبارک خویش گذاشت و فرمود: منذر من هستم. سپس با دست بر شانه علی علیه السلام اشاره کرد و فرمود: یا علی، هادی تو هستی. هدایت‌شوندگان بعد از من به‌وسیله تو هدایت می‌شوند.

علی علیه السلام پرچم هدایت

از این احادیث و سیاق آیخ ۷ سوره رعد می‌توان این نتیجه را گرفت که حضرت علی علیه السلام ضابطه و پرچم هدایت بوده، چه در حیات پیامبر صلی الله علیه و آله و چه بعد از آن حضرت؛ زیرا در آیه و دو حدیث از سه موردِ ذکرشده هدایتگری حضرت علی علیه السلام به بعد از رحلت آن حضرت مقید نشده، اگرچه ظهور این جهت پس از رحلت آن حضرت طبعاً بیشتر می‌شود، چرا که اسباب ضلالت حاکمیت می‌یابد.

در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و بعد از آن حضرت بسیاری از مردم پیامبر صلی الله علیه و آله و دین او را پذیرفتند، ولی ولایت علی علیه السلام را نپذیرفتند. علی علیه السلام خط هدایتِ تعیین‌شده از سوی شخص پیامبر صلی الله علیه و آله است و آن حضرت در زمان حیات خود نیز به امامت و ولایت و محبت او امر کرد؛ ولی در همان شرایط نیز عده‌ای از آن حضرت فاصله گرفتند. ادامه این روند پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله ناگهان خود را نشان داد؛ یعنی همان منافقینی که در حیات پیامبر صلی الله علیه و آله تن به راه هدایت نمی‌دادند و دشمنی می‌کردند، با فقدان «منذر» به ایجاد جاده ضلالت و تخریب راه هدایت پرداختند. قرآن برای همیشه مردم را متوجه کرد که چراغ راه هدایت علی علیه السلام است و هر کس در راه دیگری باشد در ضلالت خواهد بود. این اعتقادی است که پیامبر صلی الله علیه و آله آن را در یک جمله خلاصه کرده است: ای علی، اگر تو نبودی، مؤمنان پس از من شناخته نمی‌شدند.

ادامه روند هدایت

نتیجه دیگر از آمدن آیه ۷ در خطبه غدیر این است که اگر حضرت علی علیه السلام هدایت‌کننده مردم است، روزی که او نباشد، آیا دیگر مردم هدایت‌کننده‌ای نخواهند داشت؟ خط امامت و ولایت که در غدیر تعیین شد چنان است که با معرفی جانشینان علی علیه السلام ادامه آن تا آخرین روز دنیا نشان داده است. پس این منصب هدایت وقتی با عنوان علی علیه السلام مطرح می‌شود همه دوازده امام علیهم السلام را شامل است. در این باره و در ذیل آیه روایاتی در برخی منابع آمده است؛ از جمله:

• امیرالمؤمنین علیه السلام: بنابر این پیامبر صلی الله علیه و آله منذر و ترساننده است و من هدایت‌کننده‌ام به آنچه حضرتش آورده است.
• امام باقر علیه السلام: در هر زمانی امامی از ما هست که مردم آن زمان را به آنچه پیامبر صلی الله علیه و آله آورده هدایت می‌کند.
• امام صادق علیه السلام: هر امامی هدایت‌کننده مردم قرنی است که در آن زندگی می‌کند.
• امیرالمؤمنین علیه السلام: هیچ‌یک از ما امامان نیست، مگر آنکه همه اهل ولایت خود را می‌شناسد، و این همان است که خداوند می‌فرماید: إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ.

منابع

• اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، تهران: نشر تک، ۱۳۸۴ش.
• بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
• غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
• الغیبة؛ محمد بن ابراهیم نعمانی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، تهران: مکتبة الصدوق، ۱۳۹۷ق.
• مائة منقبة من مناقب أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب و الأئمة من ولده (علیهم السلام)؛ محمد بن احمد بن شاذان، تحقیق: نبیل رضا علوان، قم: انتشارات انصاریان، ۱۴۱۳ق.
• المسترشد فی إمامة أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام؛ محمد بن جریر طبری امامی، تحقیق: احمد محمودی، تهران: مؤسسة الثقافة الإسلامیة لکوشانپور، ۱۴۱۵ق.
• الیقین باختصاص مولانا علی علیه‌السلام بامرة المؤمنین؛ سید علی بن موسی بن طاووس، تحقیق: محمدباقر انصاری، قم: مؤسسه دار الکتاب الجزائری، ۱۴۱۳ق.