آیه ۲۱۷ بقره و غدیر

آیه ۲۱۷ سوره بقره آیه‌ای در خطبه غدیر که پیامبر صلی الله علیه و آله ضمن آن هشدار می‌دهد که دشمنان غدیر در قیامت گرفتار حَبْط اعمال (از بین رفتن اعمال) و آتش جهنم خواهند شد.

آیه ۲۱۷ بقره و غدیر

مشخصات آیه
نام سوره	بقره
شماره آیه	۲۱۷
جزء	۲
محتوای آیه
مکان نزول	مدینه
موضوع	حبط اعمال و آتش جهنم سرانجام دشمنان غدیر
ترتیل آیه ترجمه صوتی

موقعیت تاریخی استفاده از آیه ۲۱۷ سوره بقره در خطبه غدیر چنین ترسیم شده است: لحظاتی پس از معرفی ولی الهی منصوب غدیر و پس از پایان اقرار گرفتن از مردم، پیامبر صلی الله علیه و آله اولین برخورد درباره انکار چنین ولایتی را با قاطعیت نشان داد. او اعمال منکران امامت دوازده امام علیهم السلام را بی‌ارزش خواند و آنان را به جهنم بشارت داد. پیامبر این هدف را با اقتباس از دو آیه (آیه ۲۱۷ بقره و آیه ۸۸ سوره آل عمران) که درباره مرتدان از اسلام است مطرح فرمود و با استفاده از فقره آخر هر دو آیه کلام خود را کامل کرد.

درباره آمدن آیه ۲۱۷ سوره بقره در خطبه غدیر از نظر اعتقادی چنین گفته شده است: در این آیه موضوع سخن از کسانی است که پس از شناخت برهان‌ها و پذیرفتن دین الهی مرتد و کافر می‌شوند و از اسلام بازمی‌گردند. این افراد در کلام حضرت به کسانی تأویل شده‌اند که پس از اعلام کمال دین با امامت دوازده امام علیهم السلام، باز هم از پذیرفتن امامت آنان سر باز می‌زنند و با این کار خود مرتد و کافر می‌شوند. ارتداد و کفری که سرانجام آن حبط اعمال و عذاب جهنم است.

آیه‌ای درباره دشمنان غدیر

آیه ۲۱۷ سوره بقره از جمله آیات استفاده‌شده در رخداد غدیر است. بستر استفاده از این آیه از سوی برخی محققان چنین ترسیم شده است: علی بن ابی‌طالب علیه السلام آن امامی است که پیامبر صلی الله علیه و آله او را سبب امتحان امت قرار داد: لَوْ لا انْتَ يا عَلِىُّ لَمْ يُعْرَفِ الْمُؤْمِنُونَ بَعْدى؛ اى على، اگر تو نبودى، مؤمنان بعد از من شناخته نمى‌شدند.

پیامبر صلی الله علیه و آله قسمتی از مراسم غدیر را به توصیف دشمنان ائمه علیهم السلام اختصاص داد و آینده آنان قرار داد. اقتباس از چند آیه و تضمین آیاتی دیگر برای این منظور، روی هم ۱۵ آیه را زیر عنوان این بخش قرار داده است. در این آیات از یک سو اوصاف و رفتار دشمنان اهل بیت علیهم السلام در دنیا مطرح شده، از سوی دیگر جزای اعتقاد و عملشان در دنیا و آخرت بیان شده که سقوط ارزش اعمالشان از جمله آنهاست.

این آیات ۱۵ آیه هستند که از جمله آنها آیه ۲۱۷ سوره بقره است: یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِیهِ قُلْ قِتالٌ فِیهِ کَبِیرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللَّه وَ کُفْرٌ بِهِ وَ إِخْراجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِنْدَ اللَّه وَ الْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَ لا یَزالُونَ یُقاتِلُونَکُمْ حَتَّی یَرُدُّوکُمْ عَنْ دِینِکُمْ إِنِ اسْتَطاعُوا وَ مَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَیَمُتْ وَ هُوَ کافِرٌ فَأُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ؛ از تو درباره ماه حرام و جنگ در آن سؤال می‌کنند؛ بگو جنگ در آن کار بزرگی است و ایجاد مانع بر سر راه خدا و کفر به اوست؛ و خارج‌کردن اهلش از آن نزد خدا بالاتر است، و فتنه از قتل هم بالاتر است. آنان همچنان با شما جنگ می‌کنند تا اگر بتوانند شما را از دینتان بازگردانند. هرکس از شما از دین خود بازگردد و در حالی بمیرد که کافر باشد، چنین کسانی همانانی هستند که اعمالشان در دنیا و آخرت سقوط می‌کند و آنان اصحاب آتش هستند که برای همیشه در آنند.

آیه در متن خطبه

آیه ۲۱۷ سوره بقره در متن خطبه غدیر چنین گزارش شده است: مَعاشِرَ النّاسِ، انَّما اكْمَلَ اللَّه عَزَّ وَ جَلَّ دينَكُمْ بِامامَتِهِ. فَمَنْ لَمْ يَأْتَمَّ بِهِ وَ بِمَنْ يَقُومُ مَقامَهُ مِنْ وُلْدى مِنْ صُلْبِهِ الى يَوْمِ الْقِيامَةِ وَ الْعَرْضِ عَلَى اللَّه عَزَّ وَ جَلَّ فَاولئِكَ الَّذينَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِى الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ فِى النَّارِ هُمْ خالِدُونَ لا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ يُنْظَرُونَ؛ اى مردم، خداوند دين شما را با امامت او كامل نمود. پس هركس اقتدا نكند به او و كسانى كه جانشين او از فرزندان من از نسل او هستند تا روز قيامت و روز رفتن به پيشگاه خداوند عزوجل، چنين كسانى اعمالشان در دنيا و آخرت از بين رفته و در آتش دائمى خواهند بود. عذاب آنان تخفيف نمى‌يابد و به آنان مهلت داده نمى‌شود.

موقعیت تاریخی استفاده از آیه

موقعیت تاریخی استفاده از آیه ۲۱۷ سوره بقره در خطبه غدیر چنین ترسیم شده است: لحظاتی پس از بلندکردن امیرالمؤمنین علیه السلام بر فراز منبر و معرفی او به عنوان ولی منصوب الهی و پس از پایان اقرار گرفتن از مردم، پیامبر صلی الله علیه و آله اولین برخورد درباره انکار چنین ولایتی را با قاطعیت نشان داد. او اعمال منکران امامت دوازده امام علیهم السلام را بی‌ارزش خواند و آنان را به جهنم بشارت داد.

پیامبر صلی الله علیه و آله این هدف را با اقتباس از دو آیه (آیه ۲۱۷ بقره و آیه ۸۸ سوره آل عمران) که درباره مرتدان از اسلام است و ارتباط کاملی به موضوع دارد مطرح فرمود و با استفاده از فقره آخر هر دو آیه -که نتیجه ارتداد است- کلام خود را کامل کرد. آیه سوره بقره با افزودن الَّذينَ به‌صورت فاولئك الَّذِينَ حَبِطَتْ… آمده و به‌جای أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ اختصاراً جمله وَ فِى النَّارِ هُمْ خالِدُونَ ذکر شده است.

موقعیت قرآنی آیه

از سوی برخی محققان، موقعیت قرآنی آیه ۲۱۷ سوره بقره چنین ترسیم شده است: این آیه درباره جنگ و حرمت آن در ماه‌های حرام است. از اواسط آیه سخن به مقایسه قتل و فتنه‌انگیزی منتقل می‌شود و اینکه «فتنه‌انگیزی از قتل بزرگ‌تر است» و در پی آن مسئله ارتداد (بازگشت از دین) مطرح می‌شود و اینکه کسی که با حال ارتداد بمیرد به سقوط اعمال و آتش همیشگی جهنم جزا داده می‌شود.

تحلیل اعتقادی آیه

درباره آمدن آیه ۲۱۷ سوره بقره در خطبه غدیر از نظر اعتقادی چنین گفته شده است: در بُعد تفسیری کلام پیامبر صلی الله علیه و آله در این قسمت از خطبه نسبت به این آیه این نکته حائز اهمیت است که در این آیه موضوع سخن از کسانی است که پس از شناخت برهان‌ها و پذیرفتن دین الهی مرتد و کافر می‌شوند و از اسلام بازمی‌گردند. این افراد در کلام حضرت به کسانی تأویل شده‌اند که پس از اعلام کمال دین با امامت دوازده امام علیهم السلام، باز هم از پذیرفتن امامت آنان سر باز می‌زنند و با این کار خود مرتد و کافر می‌شوند. نکته فوق را پیامبر صلی الله علیه و آله در سه مرحله بیان فرموده است:

امامت دوازده امام یعنی دین کامل

با در نظر گرفتن اینکه این قطعه از کلام پیامبر صلی الله علیه و آله دقیقاً پس از بلندکردن و معرفی امیرالمؤمنین علیه السلام ادا شده، اولین کلام حضرت آن است که «خداوند عزوجل دین شما را با امامت او کامل نموده است». این یک اتمام حجت برای کسانی است که ادعای اسلام دارند، ولی با نپذیرفتن امامت تصریح می‌کنند که «ما دین کامل نمی‌خواهیم»، در حالی که از قرآن استفاده می‌شود که «دین ناقص مانند بی‌دینی است».

در تکمیل این مطلب گفته شده که مسئله فقط بر سر امامت امیرالمؤمنین علیه السلام نیست، بلکه شرط دین کامل پذیرفتن امامت بلافصل دوازده امام معصوم علیهم السلام پس از پیامبر صلی الله علیه وآله است. روشن‌ترین راه برای فهماندن این باقیمانده سخن عبارت بِمَنْ يَقُومُ مَقامَهُ؛ كسانى كه جانشين او می‌شوند است؛ یعنی اگر تعیین امام الزاماً باید از سوی خدا باشد، طبعاً بعد از علی بن ابی‌طالب علیه السلام هم باید تا آخر دنیا امامانی از سوی خداوند معین شده باشند که با عبارت «از فرزندان من از صلب علی علیه السلام» آنان را تعیین فرموده است.

منکران امامت تا روز قیامت

در این قسمت از خطبه غدیر تأکید خاصی بر مسئله قیامت با دو عبارت کنار یکدیگر شده است: «تا روز قیامت و روز رفتن به پیشگاه خداوند عزوجل». از نظر ادبی این «جار و مجرور» متعلق به یکی از دو فعل متقدم («لَمْ يَأْتَمَّ»؛ اقتدا نکند و يَقُومُ؛ به‌پا ایستاد) می‌تواند باشد و هر دو معنای صحیح دارد: اگر متعلق به فعل دوم باشد منظور از آن استمرار امامت دوازده امام علیهم السلام تا روز قیامت است. اگر متعلق به فعل اول باشد منظور از آن عموم منکران امامت دوازده امام علیهم السلام از روز رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله تا برپایی قیامت است و اختصاصی به بیعت‌شکنان روزهای اول خلافت نخواهد داشت.

عبارت «روز رفتن به پیشگاه خداوند عزوجل» را می‌توان شاهدی بر احتمال دوم، یعنی متعلق‌بودن به لَمْ يَأْتَمَّ دانست؛ زیرا عرضه بر خداوند نوعی اشاره به آمادگی برای پاسخ‌گویی است و حضرت به این وسیله به منکران امامت هشدار می‌دهد. اگر چه با پذیرفتن احتمال اول هم باز اطلاق عبارت شامل همه منکران امامت در گستره زمان و مکان خواهد بود.

جزای منکرین امامت ائمه علیهم السلام

مسئله ارتداد و بازگشت از دین الهی نزد خداوند از کفر بالاتر است. اکنون که نپذیرفتن امامت ائمه علیهم السلام نزد خداوند ارتداد و بازگشت از اسلام است، در این قسمت خطبه با استناد به آیه دو جزای مهم برای این انسان‌های بی‌پروا نسبت به دینشان در نظر گرفته شده است:

حبط اعمال

حَبْط اعمال بی‌ارزش‌شدن و بطلان آنهاست؛ یعنی آنچه به‌عنوان اسلام انجام داده‌اند طبعاً باید برای آنان در دنیا و آخرت نتیجه داشته باشد، اما خداوند صریحاً بر اعمالشان خط بطلان می‌کشد و آنها را در دنیا و آخرت بی‌ارزش می‌خواند. این به آن معناست که کفار در اثر برخی نیکی‌هایشان لااقل در دنیا جزای آن‌ها را خواهند دید، ولی منکران امامت نه‌تنها در آخرت دست خالی خواهند بود که در دنیا هم به‌عنوان جزای خیراتشان چیزی به آنان داده نمی‌شود و این به خاطر حبط اعمالشان در اثر انکار ولایت است.

آتش جهنم

این عذاب سزای کسی است که پس از عمری مسلمانی مرتد شود. ولی توصیف این عذاب در کلام پیامبر صلی الله علیه و آله حاکی از غضب فوق‌العاده الهی نسبت به چنین کسانی است. آن حضرت سه نکته درباره عذاب این گروه با اقتباس از قرآن فرموده است:

• خالِدُونَ: همیشه در جهنم خواهند بود و از آن خلاصی ندارند، یعنی هیچ دستمایه‌ای برای بهشت ندارند.
• لا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ: در عذاب آنان تخفیف داده نمی‌شود و گویا هیچ شفاعتی درباره آنان پذیرفته نخواهد شد.
• وَ لا هُمْ يُنْظَرُونَ: به آنان مهلت داده نمی‌شود؛ چه دررفتن به‌سوی جهنم که به آنان اجازه هیچ‌گونه توقفی داده نمی‌شود و چه در داخل جهنم که لحظه‌ای عذاب قطع نمی‌شود.

منابع

• اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، تهران: نشر تک، ۱۳۸۴ش.
• غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
• مناقب آل ابی‌طالب؛ محمد بن علی بن شهرآشوب مازندرانی، تحقیق: محمدحسین آشتیانی و سید هاشم رسولی محلاتی، قم: مؤسسه انتشارات علامه، ۱۳۷۹ق.