آیه ۲۱۷ بقره و غدیر
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام سوره | بقره |
| شماره آیه | ۲۱۷ |
| جزء | ۲ |
| محتوای آیه | |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | حبط اعمال و آتش جهنم سرانجام دشمنان غدیر |
| ترتیل آیه 1:06 ترجمه صوتی 0:59 | |
آیه ۲۱۷ سوره بقره آیه‌ای در خطبه غدیر که پیامبر صلی الله علیه و آله ضمن آن هشدار می‌دهد که دشمنان غدیر در قیامت گرفتار حَبْط اعمال (از بین رفتن اعمال) و آتش جهنم خواهند شد.
موقعیت تاریخی استفاده از آیه ۲۱۷ سوره بقره در خطبه غدیر چنین ترسیم شده است: لحظاتى پس از معرفى ولی الهی منصوب غدیر و پس از پایان اقرار گرفتن از مردم، پيامبر صلى الله عليه و آله اولين برخورد درباره انكار چنين ولايتى را با قاطعيت نشان داد. او اعمال منکران امامت دوازده امام عليهم السلام را بىارزش خواند و آنان را به جهنم بشارت داد. پيامبر اين هدف را با اقتباس از دو آيه (آیه ۲۱۷ بقره و آیه ۸۸ سوره آل عمران) كه درباره مرتدان از اسلام است مطرح فرمود و با استفاده از فقره آخر هر دو آيه كلام خود را كامل کرد.
درباره آمدن آیه ۲۱۷ سوره بقره در خطبه غدیر از نظر اعتقادی چنین گفته شده است: در این آیه موضوع سخن از كسانى است كه پس از شناخت برهان‌ها و پذيرفتن دين الهى مرتد و كافر مىشوند و از اسلام باز مى‌گردند. اين افراد در كلام حضرت به كسانى تأويل شدهاند كه پس از اعلام كمال دين با امامت دوازده امام عليهم السلام، باز هم از پذيرفتن امامت آنان سر باز مى‌زنند و با اين كار خود مرتد و كافر مىشوند. ارتداد و کفری که سرانجام آن حبط اعمال و عذاب جهنم است.
آیه‌ای درباره دشمنان غدیر
آیه ۲۱۷ سوره بقره از جمله آیات استفاده‌شده در رخداد غدیر است. بستر استفاده از این آیه از سوی برخی محققان چنین ترسیم شده است: على بن ابىطالب عليه السلام آن امامى است كه پيامبر صلى الله عليه و آله او را سبب امتحان امت قرار داد: «لَوْ لا انْتَ يا عَلِىُّ لَمْ يُعْرَفِ الْمُؤْمِنُونَ بَعْدى؛ اى على، اگر تو نبودى، مؤمنان بعد از من شناخته نمىشدند».[۱]
پيامبر صلى الله عليه و آله قسمتی از مراسم غدير را به توصیف دشمنان ائمه عليهم السلام اختصاص داد و آینده آنان قرار داد. اقتباس از چند آيه و تضمين آياتى ديگر براى اين منظور، روى هم ۱۵ آيه را زیر عنوان اين بخش قرار داده است. در اين آيات از يک سو اوصاف و رفتار دشمنان اهل بیت علیهم السلام در دنيا مطرح شده، از سوى ديگر جزاى اعتقاد و عملشان در دنيا و آخرت بيان شده كه سقوط ارزش اعمالشان از جمله آنهاست.[۲]
این آیات ۱۵ آیه هستند که از جمله آنها آيه ۲۱۷ سوره بقره است: 
يَسْئَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِيهِ قُلْ قِتالٌ فِيهِ كَبِيرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبِيلِ اللَّه وَ كُفْرٌ بِهِ وَ إِخْراجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ اللَّه وَ الْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَ لا يَزالُونَ يُقاتِلُونَكُمْ حَتَّى يَرُدُّوكُمْ عَنْ دِينِكُمْ إِنِ اسْتَطاعُوا وَ مَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَ هُوَ كافِرٌ فَأُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِى الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ؛ از تو درباره ماه حرام و جنگ در آن سؤال مىكنند؛ بگو جنگ در آن كار بزرگى است و ايجاد مانع بر سر راه خدا و كفر به اوست؛ و خارج‌كردن اهلش از آن نزد خدا بالاتر است، و فتنه از قتل هم بالاتر است. آنان همچنان با شما جنگ مىكنند تا اگر بتوانند شما را از دينتان باز گردانند. هركس از شما از دين خود باز گردد و در حالى بميرد كه كافر باشد، چنين كسانى همانانى هستند كه اعمالشان در دنيا و آخرت سقوط مىكند و آنان اصحاب آتش هستند كه براى هميشه در آنند 
.
آیه در متن خطبه
آیه ۲۱۷ سوره بقره در متن خطبه غدیر چنین گزارش شده است: «مَعاشِرَ النّاسِ، انَّما اكْمَلَ اللَّه عَزَّ وَ جَلَّ دينَكُمْ بِامامَتِهِ. فَمَنْ لَمْ يَأْتَمَّ بِهِ وَ بِمَنْ يَقُومُ مَقامَهُ مِنْ وُلْدى مِنْ صُلْبِهِ الى يَوْمِ الْقِيامَةِ وَ الْعَرْضِ عَلَى اللَّه عَزَّ وَ جَلَّ فَاولئِكَ الَّذينَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِى الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ فِى النَّارِ هُمْ خالِدُونَ لا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ يُنْظَرُونَ؛ اى مردم، خداوند دين شما را با امامت او كامل نمود. پس هركس اقتدا نكند به او و كسانى كه جانشين او از فرزندان من از نسل او هستند تا روز قيامت و روز رفتن به پيشگاه خداوند عزوجل، چنين كسانى اعمالشان در دنيا و آخرت از بين رفته و در آتش دائمى خواهند بود. عذاب آنان تخفيف نمىيابد و به آنان مهلت داده نمىشود».[۳]
موقعیت تاریخی استفاده از آیه
موقعیت تاریخی استفاده از آیه ۲۱۷ سوره بقره در خطبه غدیر چنین ترسیم شده است: لحظاتى پس از بلندكردن اميرالمؤمنين عليه السلام بر فراز منبر و معرفى او به عنوان ولی منصوب الهی و پس از پایان اقرار گرفتن از مردم، پيامبر صلى الله عليه و آله اولين برخورد درباره انكار چنين ولايتى را با قاطعيت نشان داد. او اعمال منکران امامت دوازده امام عليهم السلام را بىارزش خواند و آنان را به جهنم بشارت داد.
پيامبر صلى الله عليه و آله اين هدف را با اقتباس از دو آيه (آیه ۲۱۷ بقره و آیه ۸۸ سوره آل عمران) كه درباره مرتدان از اسلام است و ارتباط كاملى به موضوع دارد مطرح فرمود و با استفاده از فقره آخر هر دو آيه -كه نتيجه ارتداد است- كلام خود را كامل کرد. آيه سوره بقره با افزودن «الَّذينَ» به‌صورت «فاولئك الَّذِينَ حَبِطَتْ...» آمده و به‌جاى أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ اختصاراً جمله «وَ فِى النَّارِ هُمْ خالِدُونَ» ذكر شده است.[۴]
موقعیت قرآنی آیه
از سوی برخی محققان، موقعیت قرآنی آیه ۲۱۷ سوره بقره چنین ترسیم شده است: این آیه درباره جنگ و حرمت آن در ماه‌هاى حرام است. از اواسط آيه سخن به مقايسه قتل و فتنه‌انگيزى منتقل مى‌شود و اينكه «فتنه‌انگیزی از قتل بزرگ‌تر است» و در پى آن مسئله ارتداد (بازگشت از دين) مطرح مى‌شود و اینکه كسى كه با حال ارتداد بميرد به سقوط اعمال و آتش همیشگی جهنم جزا داده مى‌شود.[۵]
تحليل اعتقادى آیه
درباره آمدن آیه ۲۱۷ سوره بقره در خطبه غدیر از نظر اعتقادی چنین گفته شده است: در بُعد تفسيرى كلام پيامبر صلى الله عليه و آله در اين قسمت از خطبه نسبت به این آیه اين نكته حائز اهميت است كه در این آیه موضوع سخن از كسانى است كه پس از شناخت برهان‌ها و پذيرفتن دين الهى مرتد و كافر مىشوند و از اسلام باز مى‌گردند. اين افراد در كلام حضرت به كسانى تأويل شدهاند كه پس از اعلام كمال دين با امامت دوازده امام عليهم السلام، باز هم از پذيرفتن امامت آنان سر باز مى‌زنند و با اين كار خود مرتد و كافر مىشوند. نكته فوق را پيامبر صلى الله عليه و آله در سه مرحله بيان فرموده است:
امامت دوازده امام يعنى دين كامل
با در نظر گرفتن اينكه اين قطعه از كلام پيامبر صلى الله عليه و آله دقيقاً پس از بلندكردن و معرفى اميرالمؤمنين عليه السلام ادا شده، اولين كلام حضرت آن است كه «خداوند عزوجل دين شما را با امامت او كامل نموده است». اين يک اتمام حجت براى كسانى است كه ادعاى اسلام دارند، ولى با نپذيرفتن امامت تصريح مىكنند كه «ما دين كامل نمىخواهيم»، در حالی که از قرآن استفاده می‌شود که «دين ناقص مانند بىدينى است».
در تکمیل این مطلب گفته شده که مسئله فقط بر سر امامت اميرالمؤمنين عليه السلام نيست، بلكه شرط دين كامل پذيرفتن امامت بلافصل دوازده امام معصوم عليهم السلام پس از پيامبر صلى الله عليه وآله است. روشنترين راه براى فهماندن اين باقيمانده سخن عبارت «بِمَنْ يَقُومُ مَقامَهُ؛ كسانى كه جانشين او می‌شوند» است؛ يعنى اگر تعيين امام الزاماً بايد از سوى خدا باشد، طبعاً بعد از على بن ابىطالب عليه السلام هم بايد تا آخر دنيا امامانى از سوى خداوند معين شده باشند كه با عبارت «از فرزندان من از صلب علی علیه السلام» آنان را تعيين فرموده است.[۶]
منكران امامت تا روز قيامت
در اين قسمت از خطبه غدير تأكيد خاصى بر مسئله قيامت با دو عبارت كنار يكديگر شده است: «تا روز قيامت و روز رفتن به پيشگاه خداوند عزوجل». از نظر ادبى اين «جار و مجرور» متعلق به يكى از دو فعل متقدم (««لَمْ يَأْتَمَّ»؛ اقتدا نکند» و «يَقُومُ؛ به‌پا ایستاد») مى‌تواند باشد و هر دو معناى صحيح دارد: اگر متعلق به فعل دوم باشد منظور از آن استمرار امامت دوازده امام عليهم السلام تا روز قيامت است. اگر متعلق به فعل اول باشد منظور از آن عموم منكران امامت دوازده امام عليهم السلام از روز رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله تا برپايى قيامت است و اختصاصى به بيعت‌شكنان روزهاى اول خلافت نخواهد داشت.
عبارت «روز رفتن به پيشگاه خداوند عزوجل» را مىتوان شاهدى بر احتمال دوم، يعنى متعلق‌بودن به «لَمْ يَأْتَمَّ» دانست؛ زيرا عرضه بر خداوند نوعى اشاره به آمادگى براى پاسخ‌گويى است و حضرت به این وسيله به منكران امامت هشدار مىدهد. اگر چه با پذيرفتن احتمال اول هم باز اطلاق عبارت شامل همه منكران امامت در گستره زمان و مكان خواهد بود.[۷]
جزاى منكرين امامت ائمه عليهم السلام
مسئله ارتداد و بازگشت از دين الهى نزد خداوند از كفر بالاتر است. اكنون كه نپذيرفتن امامت ائمه عليهم السلام نزد خداوند ارتداد و بازگشت از اسلام است، در اين قسمت خطبه با استناد به آيه دو جزاى مهم براى اين انسانهاى بىپروا نسبت به دينشان در نظر گرفته شده است:
حبط اعمال
حَبْط اعمال بىارزششدن و بطلان آنهاست؛ يعنى آنچه به‌عنوان اسلام انجام دادهاند طبعاً بايد براى آنان در دنيا و آخرت نتيجه داشته باشد، اما خداوند صريحاً بر اعمالشان خط بطلان مىكشد و آنها را در دنيا و آخرت بىارزش مىخواند. اين به آن معناست كه كفار در اثر برخى نيكىهايشان لااقل در دنيا جزاى آنها را خواهند ديد، ولى منكران امامت نه‌تنها در آخرت دست خالى خواهند بود كه در دنيا هم به‌عنوان جزاى خيراتشان چيزى به آنان داده نمىشود و اين به خاطر حبط اعمالشان در اثر انكار ولايت است.
آتش جهنم
این عذاب سزاى كسى است كه پس از عمرى مسلمانى مرتد شود. ولى توصيف اين عذاب در كلام پيامبر صلى الله عليه و آله حاكى از غضب فوقالعاده الهى نسبت به چنين كسانى است. آن حضرت سه نكته درباره عذاب اين گروه با اقتباس از قرآن فرموده است:
- «خالِدُونَ»: هميشه در جهنم خواهند بود و از آن خلاصى ندارند، يعنى هيچ دستمايه‌اى براى بهشت ندارند.
- «لا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ»: در عذاب آنان تخفيف داده نمىشود و گويا هيچ شفاعتى درباره آنان پذيرفته نخواهد شد.
- «وَ لا هُمْ يُنْظَرُونَ»: به آنان مهلت داده نمىشود؛ چه در رفتن به‌سوى جهنم كه به آنان اجازه هيچ‌گونه توقفى داده نمىشود و چه در داخل جهنم كه لحظهاى عذاب قطع نمىشود.
پانویس
منابع
- اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، تهران: نشر تک، ۱۳۸۴ش.
- غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
- مناقب آل ابی‌طالب؛ محمد بن علی بن شهرآشوب مازندرانی، تحقیق: محمدحسین آشتیانی و سید هاشم رسولی محلاتی، قم: مؤسسه انتشارات علامه، ۱۳۷۹ق.