ابداع در خلقت بدون یاور

صَوَّرَ مَا ابْتَدَعَ عَلی غَیْرِ مِثالٍ، وَ خَلَقَ ما خَلَقَ بِلا مَعُونَةٍ مِنْ اَحَدٍ وَ لا تَکَلُّفٍ وَ لَا احْتِیالٍ اَنْشَاها فَکانَتْ، وَ بَرَاَها فَبانَتْ

آنچه پدیدآورده بدون نمونه و الگو نقش‌آفرینی نموده و آنچه آفریده بدون یاری کسی بدون هیچ رنج و مشقتی و بدون چاره‌اندیشی آفریده است، او عالم را ایجاد کرده و لباس هستی به آن پوشانیده، هستی داده و آشکار گردانیده است

<< قبلی بعدی >>

ابداع در خلقت بدون یاور مفهومی در خطبه غدیر است که پیامبر صلی الله علیه و آله از آن برای ستایش خداوند استفاده کرده است.

معنای پاره اول این جمله از خطبه غدیر این دانسته شده که خداوند متعال در تصویر صور موجودات و همچنین در ایجاد مخلوقات از هیچ صورت و مثالی استفاده ننموده است؛ بلکه ایجاد و تصویر صور کاملاً ابداعی بوده است. همچنین اینکه خدا در خلقت مخلوقات از دیگری کمک نگرفته است؛ نیز، هیچ‌گونه تکلف و مشقتی در خلقت به‌وجود نیامده و حیله‌ای به‌کار نرفته است.

محققان معتقدند که آفرینندگی خداوند مانند دیگر صفاتش کاملاً با مخلوقاتش متفاوت است: خداوند بدون الگوبرداری از چیزی اشیاء را آفریده است؛ او به‌فوریت هرگاه اراده کند، می‌آفریند و کسی یارای مقابلهٔ با او را ندارد؛ خدا هرچه بخواهد می‌آفریند، چیزهایی که اصلاً در ذهن بشر خطور نمی‌کند.

مفهوم ابداع برای خدا

ابداع ایجاد شیء است بدون ماده. راغب اصفهانی (درگذشت: ۵۰۲ق) در کتاب مفردات می‌گوید:ایجاد الشیء بغیر آلة و لا مادة و لا زمان و لا مکان و لیس ذلک الا الله؛ به‌وجود آوردن صنعتی بدون پیروی و اقتدا، که هرگاه این لفظ درباره خدا استعمال شود به‌معنای ایجاد موجود است بدون اسباب و ماده و بدون زمان و مکان. و این چنین کاری از غیر خدا ساخته نیست.

بنابراین، معنای عبارت ما ابتدع علی غیر مثال روشن می‌شود که خداوند متعال در تصویر صور موجودات و همچنین در ایجاد مخلوقات از هیچ صورت و مثالی استفاده ننموده است؛ بلکه ایجاد و تصویر صور کاملاً ابداعی بوده است.

عدم تکلف، مشقت و حلیه برای خدا در خلقت

بنابر این عبارات از خطبه غدیر گفته شده که خدا در خلقت مخلوقات از دیگری کمک نگرفته است؛ نیز، هیچ‌گونه تکلف و مشقتی در خلقت به‌وجود نیامده و حیله‌ای به‌کار نرفته است.

عدم تکلف دلیلش این دانسته شده که او هر چه اراده کند به‌وجود می‌آید: إِنَّما أمْرُهُ إِذا أرادَ شَیْئاً أنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُون‏؛ شأن او این است که چون پدیدآمدن چیزی را اراده کند، فقط به آن می‌گوید: باش، پس بی‌درنگ موجود می‌شود(یس:۸۲).

عدم مشقت دلیلش این دانسته شده که ضعف منشأ مشقت است و خدا ضعیف نیست. دلیل به‌کار نگرفتن حیله، علاوه بر اینکه شایسته مقام ربوبی نیست، عدم ضرورت آن است. به این معنی که احتیاج به حیله نیست؛ زیرا حیله در موارد ضعف است و عموم قدرت با حیله سازش ندارد. از این رو، پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده: أنْشَأهَا فَکَانَتْ وَ بَرَاَهَا فَبَانَتْ؛ ایجاد فرمود پس به وجود آمد و خلق کرد پس به ظهور آمد.

پس قادری که به یک نظر اجمالی که عبارت از اقتضای ذاتی است، حب ظهور و اظهارات از کاف و نون که صورت اداره کلیه است پدیدآورد و آشکار ساخت و جمیع اعیان ثابت غیب و شهود که عبارت از صور علمیه حق است به تجلی دوم که تجلی واحدیت است تفضل و از یکدیگر ممتاز ساخت، چه احتیاجی به اسباب دارد؛ که او موجد اسباب است؟ و چه احتیاجی به کمک دارد که او قادر بی‌چون است؟ قدرت و علم و حیات و بالاخره همه صفات او را مانند دانش حدی نیست.

تفاوت بین آفرینندگی خدا و آفرینندگی سایر مخلوقات

محققان معتقدند که آفرینندگی خداوند مانند دیگر صفاتش کاملاً با مخلوقاتش متفاوت است و نباید بین این دو شباهتی تصوّر شود. از نظر آنان، یکی از آشکارترین تفاوت‌های این دو آفرینش این است که خداوند بدون الگوبرداری از چیزی اشیاء را آفریده است، یعنی: در آفرینش ابداع می‌کند.

دیگر تفاوت این دو خلقت، همان‌طوری که رسول خدا صلی الله علیه و آله در خطابهٔ غدیر فرموده، این دانسته شده است: از آنجا که خداوندِ عالم در کمال قدرت و حکمت می‌باشد، بی‌نیاز است از این که بخواهد از کسی یا چیزی کمکی درخواست کند و پیش از شروع خلقت از پیش خود چاره اندیشی کند. او به‌فوریت هرگاه اراده کند، می‌آفریند و کسی یارای مقابلهٔ با او را ندارد.

در عقول بشری گاهی بعضی از مصنوعات خدا ناممکن و نشدنی به نظر می‌آیند؛ امّا چون ارادهٔ خدا بالای همهٔ اراده‌هاست، دیگر مانعی نمی‌تواند از آن جلوگیری کند؛ مثلاً او می‌تواند از جنس فرشته بشری را خلق کند، هرچند عجیب به نظر آید؛ چنانچه در داستان حضرت عیسی علیه السلام آمده است: قالَتْ رَبِّ أنَّی یَکُونُ لی وَلَدٌ وَ لَمْ یَمْسَسْنی بَشَرٌ قالَ کَذلِکِ اللَّهُ یَخْلُقُ ما یَشاءُ إِذا قَضی أمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُون؛ [مریم‏] گفت: «پروردگارا! چگونه مرا فرزندی خواهد بود با آنکه بشری به من دست نزده است؟» گفت: «چنین است [کار پروردگار]. خدا هرچه بخواهد می‌آفریند؛ چون به کاری فرمان دهد، فقط به آن می‌گوید: «باش»؛ پس می‌باشد(آل عمران:۴۷).

از تعبیر رسول خدا صلی الله علیه و آله و آیه ۴۷ آل عمران خصوصیّت دیگری نیز به‌دست داده شده است: خدا هرچه بخواهد می‌آفریند، چیزهایی که اصلاً در ذهن بشر خطور نمی‌کند. در دوران جدید، بشر هر روز با شگفت‌ترین و شگرف‌ترین موجودات طرح آشنایی ریخته است و هر چه بیشتر در آن تعمّق کند، روزنه‌های زیادتری به‌سوی بی‌نهایتی آفریدگار آنها گشوده می‌شود.

در قرآن کریم به عبارت زیر چندین مرتبه تکرار شده است:

• یَخْلُقُ ما یَشاءُ؛ هر چه را می‌خواهد می‌آفریند(روم:۵۴)؛
• هُوَ الَّذی یُصَوِّرُکُمْ فِی الْأرْحامِ کَیْفَ یَشاءُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ؛ اوست که شما را در رحم‌ها[یِ مادران‏] به هرگونه که می‌خواهد تصویر می‌کند. جز او هیچ معبودی نیست توانای شکست‌ناپذیر و حکیم است(آل عمران:۶)؛
• ألا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأمْرُ تَبارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمین‏؛ آگاه باشید، آفریدن و امر تنها از آنِ اوست، خداوند پروردگار جهانیان بسیار با برکت است(اعراف:۵۴).

استدلال به یگانگی در خلقت علیه مشرکان

یگانگی و بی‌مثل بودن خلقت خداوند به‌قدری روشن است که گاهی خداوند برای استدلال بر یکتایی و شریک‌نداشتنِ خود از این راه علیه مشرکان وارد می‌شود؛ آنجا که می‌فرماید: أَ فَمَنْ یَخْلُقُ کَمَنْ لا یَخْلُقُ أ فَلا تَذَکَّرُون؛ آیا کسی که می‌آفریند مانند کسی است که نمی‌آفریند، آیا متذکّر نمی‌شوید(نحل:۱۷). خلاصه اینکه خداوند متعال جهان آفرینش را از نیستی به هستی به‌وجود آورده و با تدبیرات حکیمانهٔ خویش آن را باقی نگه داشته است.

منابع

• شرح خطبه غدیر؛ محمدرضا شریفی، اصفهان: انتشارات نورالحیات، ۱۴۴۶ق.
• شرح و تفسیر خطبه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در غدیر خم؛ محمدتقی نقوی، تهران: انتشارات منیر، ۱۳۷۴ش.
• مفردات ألفاظ القرآن؛ حسین بن محمد راغب اصفهانی، تحقیق: صفوان عدنان داوودی، بیروت: دار الشامیة، ۱۴۱۲ق.