احقاق الحق و ازهاق الباطل (کتاب)
.jpg) | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | قاضی نورالله شوشتری |
| مذهب | شیعه امامیه |
| تاریخ نگارش | ۱۰۱۴ق |
| زبان | عربی |
| تحقیق یا تدوین | سید شهابالدین مرعشی نجفی |
| موضوع | کلام امامیه • امامت • ردّ ابطال الباطل فضل بن روزبهان |
| تعداد جلد | ۳۴ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | کتابخانه آیتالله مرعشی نجفی |
| محل نشر | قم |
| سال نشر | ۱۴۰۹ هجری قمری |
| قطع | وزیری |
| نسخه الکترونیکی | مطالعه در قائمیه |
| ترجمه به فارسی | |
| مترجم فارسی | نصرالدین حسین بن عبدالوهاب بهبهانی • میرزا محمد نائینی |
| نام ترجمه فارسی | ایضاح احقاق الحق |
اِحقاقُ الحَقّ و اِزهاقُ الباطِل اثر قاضی نورالله شوشتری (۹۵۶–۱۰۱۹ق)، کتابی است کلامی که به روش مناظرهای نگاشته شده و از برجستهترین آثار او بهشمار رفته است. این کتاب ردیهای بر کتاب ابطال نهج الباطل و اهمال کشف العاطل نوشته فضل بن روزبهان خنجی (درگذشت: ۹۲۷ق)، متکلم سنی شافعی، است که در رد کتاب نهج الحق و کشف الصدق نوشته علامه حلی (درگذشت: ۷۲۶ق) نوشته شده است.
از منظر تاریخ اندیشه احقاق الحق را ادامه سنت عقلگرای امامی از مدرسه کلامی بغداد و حله دانسته شده که در قالب مناظره با اهلسنت به دفاع از مبانی عدل و امامت میپردازد. این اثر در کنار آثاری مانند نهج الحق، کشف المراد و سپس دلائل الصدق، یکی از حلقههای مهم انتقال میراث کلامی حله به فضای شبهقاره هند و تثبیت هویت کلامی شیعه در عصر صفوی و گورکانی محسوب شده است.
ساختار بحث در احقاق الحق بر روش مناظره و مقایسه استوار دانسته شده است؛ بدین صورت که مؤلف ابتدا فرازهایی از متن نهج الحق را با تعابیری احترامآمیز برای علامه حلی نقل میکند، سپس متن نقد ابن روزبهان را با عنوانی تحقیرآمیز میآورد و در پایان، دیدگاه خویش را با تحلیل تفصیلیِ دو متن عرضه مینماید. این شاکله سهلایه، ضمن نمایش تقابل دو مکتب کلامی، امکان مقایسه دقیق ادله و سنجش انسجام درونمتنیِ هر موضع را فراهم میکند و احقاق الحق را از یک ردیه صرف، به اثری تحلیلی و روشمند در الهیات جدلی تبدیل میسازد.
احقاق الحق در دوره شاه سلیمان صفوی (حکومت: ۱۰۷۷–۱۱۰۵ق) توسط نصرالدین حسین بن عبدالوهاب بهبهانی با عنوان ایضاح احقاق الحق به فارسی ترجمه شده است. همچنین شروح و تکملههایی بر آن نوشته شده است.
انگیزه نگارش و جایگاه در کلام امامیه
کتاب احقاق الحق و ازهاق الباطل نوشته قاضی نورالله شوشتری کتابی است کلامی که به روش مناظرهای نگاشته شده و از برجستهترین آثار او بهشمار رفته است.[۱] این کتاب ردیهای بر کتاب ابطال نهج الباطل و اهمال کشف العاطل نوشته فضل بن روزبهان خنجی (درگذشت: ۹۲۷ق)، متکلم سنی شافعی، است که در رد کتاب نهج الحق و کشف الصدق نوشته علامه حلی (درگذشت: ۷۲۶ق) نوشته شده است.[۲]
بهگزارش برخی منابع، نهج الحق و کشف الصدق کتابی است کلامی که علامه حلی آن را به درخواست سلطان محمد خدابنده (۶۸۰–۷۱۶ق)، از ایلخانان مغول، بعد از آنکه به مذهب تشیع درآمد بهرشته تحریر درآورد.[۳] هدف علامه حلی در این کتاب معرفی تشیع و بیان نظریات شیعیان بهصورت اختصار گزارش شده که بعد از این مهم به بررسی و نقد عقاید مخالفان میپردازد. فضل بن روزبهان در کتاب خود تلاش میکند تا بنیادهای اعتقادی تشیع را ابطال کند.[۴] بهنقل از منابع، بر کتاب فضل بن روزبهان ردیههای مختلفی نوشته شده که از جمله آنها کتاب احقاق الحق نوشته قاضی نورالله شوشتری دانسته شده است.[۵]
از منظر تاریخ اندیشه احقاق الحق را ادامه سنت عقلگرای امامی از مدرسه کلامی بغداد و حله دانسته شده که در قالب مناظره با اهلسنت به دفاع از مبانی عدل و امامت میپردازد. این اثر در کنار آثاری مانند نهج الحق، کشف المراد و سپس دلائل الصدق، یکی از حلقههای مهم انتقال میراث کلامی حله به فضای شبهقاره هند و تثبیت هویت کلامی شیعه در عصر صفوی و گورکانی محسوب شده است.
بر اساس گزارشهای رجالی و کتابشناختی، احقاق الحق منبع مهمی برای تألیفاتی مانند اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، نوشته شیخ حر عاملی (درگذشت: ۱۱۰۴ق)، بوده و بسیاری از نقلهای روایی و احتجاجی مربوط به امامت از مسیر این کتاب وارد آثار متأخر شده است. برخی متأخران، از جمله میرزا قمی،[۶] در مقام مقایسه، دقت و تتبع قاضی نورالله در احقاق الحق را در برخی جهات، فراتر از شیوه علامه حلی در نهج الحق ارزیابی کرده که نشانگر جایگاه علمی این متن در سنت کلامی شیعه است.
ویژگیها
برخی محققان برای کتاب احقاق الحق ویژگی هایی برشمردهاند؛ از جمله:
- در این کتاب ادله و مدارک و استدلالهای عقلی که هر یک از طرفین برای صدق مدعای خود آوردهاند نقل شده و سپس به نقد آنها پرداخته شده است؛
- مطالب با عبارتهای دلنشین و الفاظ فصیح بیان شده که مطابق با مقتضای حال و نوآوریهای نیکو میباشد به طوری که خواننده خسته و دل زده نمی شود.
- از آیات قرآن احادیث و ادعیه مأثوره استفاده فراوانی شده است.
- استفاده از اشعار و امثال و شواهد عرفی موجب جذابیت کتاب گردیده است.
- خلوص نیت مصنف در تصنیف کتاب و نقد و دفع شبهات آنان نمایان است. و در یکی از نامه هایی که برای میر یوسف علی استرآبادی فرستاده می نویسد: «فقیر نام خود را در تصانیف ننوشته تا قربه الی الله باشد، ایضاً هرگز به کسی از مخالفان اظهار نکرده که آن تصنیف از فقیر است.
- کتاب احقاق الحق در مدت زمان کوتاهی نوشته شد خود قاضی نورالله در این باره می گوید: نظم این مرواریدهای زینت بخش در هفت ماه بدون شب به انجام رسید و خستگی زیاد و ضعف قوا و فرسودگی بدن مانع از آن شد که این کار زودتر تمام شود. شوشتری ١٤٠٤ق و این کتاب در آخر ربیع الاول سال ۱٠١٤ ق به اتمام رسید.[۷]
نویسنده
به گزارش برخی منابع، قاضی نورالله شوشتری، فقیه و متکلم شیعی از خاندان حسینی مرعشی است[۸] که پس از مهاجرت به هند، در دستگاه اکبرشاه (حکومت: ۹۶۳–۱۰۱۴ق)، سومین و بزرگترین فرمانروای تیموری هند، به منصب قضا در لاهور رسید و بهسبب تسلط بر مذاهب چهارگانه اهلسنت و فقه شیعه، در محیطی سنیغالب، نقش پررنگی در ترویج فرهنگ شیعی ایفا کرد.[۹] بر اساس گزارشهای تاریخی، کشف گرایش شیعی او در دوره جهانگیرشاه و نیز تألیف آثاری چون احقاق الحق و مجالس المؤمنین از عوامل اصلی عزل و سپس شهادت او بوده و به همین جهت در سنت شیعی هند، به شهید ثالث شهرت یافته است.[۱۰]
محتوای کتاب
ساختار بحث در احقاق الحق بر روش مناظره و مقایسه استوار دانسته شده است؛ بدین صورت که مؤلف ابتدا فرازهایی از متن نهج الحق را با تعابیری احترامآمیز برای علامه حلی نقل میکند، سپس متن نقد ابن روزبهان را با عنوانی تحقیرآمیز میآورد و در پایان، دیدگاه خویش را با تحلیل تفصیلیِ دو متن عرضه مینماید. این شاکله سهلایه، ضمن نمایش تقابل دو مکتب کلامی، امکان مقایسه دقیق ادله و سنجش انسجام درونمتنیِ هر موضع را فراهم میکند و احقاق الحق را از یک ردیه صرف، به اثری تحلیلی و روشمند در الهیات جدلی تبدیل میسازد.
بهنقل از برخی منابع، مباحث کتاب عمدتاً در سه حوزه، کلام، اصول فقه و فقه سامان یافته است و گسترهای از مبانی توحید تا فروع فقهی را در بر میگیرد. در بخش الهیات، مسائلی مانند امکان یا امتناع رؤیت خدا،[۱۱] وجوب عقلی معرفت،[۱۲] صفات الهی، عدل، حسن و قبح عقلی و نسبت اختیار انسان با قضا و قدر، بر محور مبانی امامیه و در تقابل با قرائتهای اشعری و سنی طرح و استدلال میشود.[۱۳] سپس در مباحث نبوت و امامت، عصمت پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان علیهم السلام،[۱۴] افضلیت امام علی علیه السلام، طریق تعیین امام و ادله قرآنی و رواییِ امامت ائمه دوازدهگانه، در قالب احتجاج با اهلسنت تفصیل مییابد.[۱۵]
گفته شده که احقاق الحق، فراتر از یک متن صرفاً کلامی، در حوزه اصول فقه نیز مباحثی چون حجیت اجماع، دلالت امر و نهی، تخصیص، نسخ، ارزش قیاس و استحسان را در چارچوب مبانی امامیه بررسی میکند. در بخش فقه، نمونههایی از اختلافات شیعه و سنی در باب طهارت، زکات، نکاح، جنایات و صید مطرح میشود تا نشان داده شود چگونه مبانی کلامی و اصولی درباره امامت و حجیت قول معصوم، به تفاوتهای عملی در استنباط احکام شرعی میانجامد.
شرحها و ترجمهها
بر کتاب احقاق الحق، تکمله و شرحهای متعددی نوشته شده و ترجمه نیز شده است. از مهمترین آنها چنین یاد شده است:
- کتاب دلائل الصدق لنهج الحق اثر محمدحسن مظفر (درگذشت: ۱۳۷۵ق)، متکلم شیعه، که در تکمیل مباحث امامتی و کلامی احقاق الحق است.
- شرح و ملحقات گستردهای بر احقاق الحق در ۳۶ جلد (تا سال ۱۳۹۲ش) که توسط کتابخانه آیتالله مرعشی نجفی و زیر نظر سید شهابالدین مرعشی نجفی چاپ شده است؛ جلدهای ۱ تا ۳ این کتاب به مباحث ادراک تا امامت و از جلد ۴ به بعد، به تفصیل مسئله امامت پرداخته شده است.
- گروهی از محققان همان کتابخانه ملحقات الاحقاق را با روش و تنظیم جدید بازنویسی کردند که با عنوان موسوعة الامامة فی نصوص اهل السنة منتشر شده و تا آبان ۱۴۰۳ش در ۴۲ جلد درباره اهلبیت علیهم السلام، امام علی علیه السلام، حضرت فاطمه سلام الله علیها، امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام بهچاپ رسیده است.
- احقاق الحق در دوره شاه سلیمان صفوی (حکومت: ۱۰۷۷–۱۱۰۵ق) توسط نصرالدین حسین بن عبدالوهاب بهبهانی با عنوان ایضاح احقاق الحق به فارسی ترجمه شده و ترجمه فارسی دیگری نیز از میرزا محمد نائینی (متوفای ۱۳۰۵ق) در دست است.[۱۶]
- این کتاب همچنین به زبان اردو، توسط مولوی محمدعلی سندی حائری هندی[۱۷] و سید حسن کهجوری[۱۸] (درگذشت: ۱۳۵۲ق) ترجمه شده است.
نسخههای خطی
- نسخهای از احقاق الحق بر اساس خط مؤلف، در سال ۱۰۶۸ق کتابت شده و آقابزرگ تهرانی آن را در کتابخانه شخصی عبدالحسین طهرانی در کربلا دیده است.[۱۹]
- نسخهای دیگر که آیتالله مرعشی نجفی برای تصحیح احقاق الحق از آن استفاده کرده، در کتابخانه شخصی مدرس تبریزی قرار داشته است.[۲۰]
پانویس
- ↑ «جستاری در زندگی و آثار قاضی نورالله شوشتری»، ص۱۷۸.
- ↑ الذریعه، ج۱، ص۲۹۰.
- ↑ کشف الحق، ص۳۸.
- ↑ «جستاری در زندگی و آثار قاضی نورالله شوشتری»، ص۱۷۸.
- ↑ الذریعه، ج۱، ص۲۹۰–۲۹۱.
- ↑ مرآة الحق، ۱۲۳۸ش، ص۱۰۴.
- ↑ «جستاری در زندگی و آثار قاضی نورالله شوشتری»، ص۱۷۹-۱۸۰.
- ↑ ریحانةالادب، ج۳، ص۲۴۷.
- ↑ تکملة امل الآمل، ج۶، ص۱۷۳–۱۷۴.
- ↑ نجوم السماء، ص۱۴–۱۵.
- ↑ احقاق الحق، ج۱، ص۷۵–۱۴۷.
- ↑ احقاق الحق، ج۱، ص۱۴۷–۱۵۹.
- ↑ احقاق الحق، ج۱، ص۱۶۳؛ احقاق الحق، ج۲، ص۱۸۹.
- ↑ احقاق الحق، ج۲، ص۱۹۰–۲۷۶
- ↑ احقاق الحق، ج۲، ص۲۸۶؛ احقاق الحق، ج۳، ص۵۰۱.
- ↑ «گزارشی از تألیف کتاب احقاق الحق و مؤلف آن»، ص۱۰۷.
- ↑ الذریعه، ج۴، ص۷۵.
- ↑ معجم طبقات المتکلمین، ج۵، ص۳۳۸.
- ↑ الذریعه، ج۱، ص۲۹۰.
- ↑ احقاق الحق، ص۲۹؛ «گزارشی از تألیف کتاب احقاق الحق و مؤلف آن»، ص۱۰۹.
منابع
- تکملة أمل الآمل؛ سید حسن صدر، تحقیق: حسین علی محفوظ و عدنان دباغ و عبد الکریم دباغ، بیروت: دار المؤرخ العربی، ۱۴۲۹ق.
- «جستاری در زندگی و آثار قاضی نورالله شوشتری»؛ محمدحسین کاظمی و هادی استهری، در نشریه تاریخ نو، شماره ۱۰، بهار ۱۳۹۴ش.
- الذریعة إلی تصانیف الشیعة؛ محمدمحسن بن علی منزوی (آقابزرگ تهرانی)، تحقیق: سید احمد حسینی اشکوری، بیروت: دار الأضواء، ۱۴۰۳ق.
- ریحانة الأدب؛ میرزا محمدعلی مدرس تبریزی، قم: مؤسسه امام صادق علیه السلام، ۱۳۹۵ش.
- «گزارشی از تألیف کتاب احقاق الحق و مؤلف آن»؛ نشریه نهج البلاغه، شماره ۱، پاییز ۱۳۸۰ش.
- مرآة الحق و مراحل السالکین فی السیر و السلوک و صفات الصوفی؛ محمدجعفر بن صفر کبودرآهنگی (مجذوب علیشاه)، تصحیح و تحقیق حامد ناجی اصفهانی، تهران: انتشارات حقیقت، ۱۳۸۳ش.
- معجم طبقات المتکلمین؛ لجنة العلمی فی مؤسسة الامام الصادق علیه السلام، قم: مؤسسة الإمام الصادق علیه السلام، ۱۴۲۴ق.
- نجوم السماء فی تراجم العلماء؛ محمدعلی بن محمدصادق آزاد کشمیری، تحقیق: میر هاشم محدث، تهران: شرکت چاپ و نشر بینالملل سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- نهج الحق و کشف الصدق؛ حسن بن یوسف بن مطهر (علامه حلی)، بیروت: دار الکتاب اللبنانیی، ۱۹۸۲م.