مشیت و اراده پروردگار

یَشاءُ فَیُمْضی وَ یُریدُ فَیَقْضی

می‌خواهد و انجام می‌دهد و اراده می‌کند و حکم می‌نماید.

<< قبلی بعدی >>

مشیت و اراده پروردگار توسط پیامبر صلی الله علیه و آله در خطبه غدیر چنین توصیف شده است: می‌خواهد و انجام می‌دهد و اراده می‌کند و حکم می‌نماید.

درباره این عبارت از خطبه گفته شده که حضرت در کلام اول اشاره به مقام مشیت حق و در کلام دوم اشاره به مقام اراده آن ذات دارد؛ یعنی آنچه را که مشیت او بر آن قرار گرفت امضا می‌کند و آنچه را که اراده می‌کند حکم می‌نماید. بر این اساس، مقام امضا قبل از مقام حکم و انفاذ است.

گفته شده که ائمه معصومین علیهم السلام گاهی مشیت و اراده را بر معنای واحد و گاهی بر دو معنای مختلف اطلاق فرموده‌اند؛ بعضی پا را فراتر گذارده و گفته‌اند: «خداوند را دو مشیت و دو اراده است: مشیت و اراده حتم، و مشیت و اراده عزم (یعنی غیر حتم)». پس گاهی نهی می‌کند، ولی می‌خواهد. و گاهی امر می‌کند و نمی‌خواهد.

مفردات و معنای عبارت

درباره برخی مفردات این جمله پیامبر صلی الله علیه و آله در خطبه غدیر گفته شده که فعل مضارع، یعنی یُمضی و یَقضی، در هر دو به ضمّ یاء نیست؛ بلکه اول به ضم یاء و دوم به فتح آن است؛ زیرا اقضاء استعمال نشده، پس فعل اول از اَمضی، یُمضی، امضاءً و فعل دوم از قضی، یُقضی، قضاءً است.

حضرت در کلام اول اشاره به مقام مشیت حق و در کلام دوم اشاره به مقام اراده آن ذات دارد؛ یعنی آنچه را که مشیت او بر آن قرار گرفت امضا می‌کند و آنچه را که اراده می‌کند حکم می‌نماید. بر این اساس، مقام امضا قبل از مقام حکم و انفاذ است.

از ظاهر عبارت حضرت استفاده می‌شود که مشیت غیر از اراده است؛ در غیر این صورت، جمله دوم یُریدُ فَیَقْضی بی‌مورد است. از آنجا که کلام از مقام عصمت صادر شده است، نمی‌شود حمل بر عبث شود. پس مشیت غیر از اراده و مقام امضا غیر از مقام قضا است.

معنای مشیّت در روایات

فخرالدین طُریحی (درگذشت: ۱۰۸۵ق)، لغوی و مفسر شیعه، در کتاب مجمع البحرین در ماده شیا از بعضی عالمان نقل کرده که ائمه معصومین علیهم السلام گاهی مشیت و اراده را بر معنای واحد و گاهی بر دو معنای مختلف اطلاق فرموده‌اند، چنان‌که از امام رضا علیه السلام نقل نموده که فرمود: انَّ الابداع و المشیة و الاراده مَعناها واحِد و الاَسماء ثَلاث؛ ابداع و مشیت و اراده به یک معنی هستند که در نام متفاوتند.

نیز از امام باقر علیه السلام نقل کرده که فرمودند: هیچ چیزی وجود پیدا نمی‌کند مگر آنکه خدا بخواهد و اراده کند و تقدیر فرماید و حکم کند. سؤال شد: معنای شاء چیست؟ فرمود: شروع به فعلی کرد. سؤال شد: معنای قدر چیست؟ فرمود: اندازه اشیاء را از حیث طول و عرض معین فرمود. سؤال شد: معنای قضی چیست؟ فرمود: هرگاه حکم کرد، پس واقع شد و تخلف نکرد.

در جای دیگر از امام رضا علیه السلام نقل شده که فرمود: ای یونس! میدانی مشیّت چیست؟ عرض کرد: نمی‌دانم. فرمود: مشیت ذکر اول است. می‌دانی اراده چیست؟ گفت: نمی‌دانم. فرمودند: اراده به‌معنای عزم و قصد است بر چیزی که بخواهد. آیا می‌دانی قدر چیست؟ عرض کرد: نمی‌دانم. فرمودند: هندسه اشیاء از طول و عرض و حدود و بقا و فنا است. سپس فرمودند: قضا به‌معنای ابرام و اثبات و به پا داشتن عین است.

پس گاهی از این الفاظ یک معنی اراده شده و می‌شود، چنان‌که از روایت اول بر می‌آید، و گاهی معانی مختلفه اراده می‌شود چنان‌که در حدیث آخر آمده است. البته ممکن است گفته شود که فرق بین اراده و مشیت اعتباری است نه ذاتی؛ زیرا خواستن با اراده‌کردن یکی است، ولی مورد استعمال تفاوت دارد.

انواع مشیّت در یک نظریه

درباره انواع مشیت بعضی پا را فراتر گذارده و گفته‌اند: «خداوند را دو مشیت و دو اراده است: مشیت و اراده حتم، و مشیت و اراده عزم (یعنی غیر حتم)». پس گاهی نهی می‌کند، ولی می‌خواهد. و گاهی امر می‌کند و نمی‌خواهد؛ چنان‌که آدم و حوا را از خوردن میوه درخت نهی فرمود، ولی می‌خواست که بخورند و اگر نمی‌خواست، نمی‌توانستند بخورند؛ زیرا شهوت آنان نمی‌توانست بر مشیت حق غالب آید. ابراهیم خلیل را به ذبح فرزندش اسماعیل مأمور ساخت، اما نخواست ذبح شود و اگر می‌خواست، ذبح می‌شد و مشیت ابراهیم علیه السلام نمی‌توانست بر مشیت حق غالب گرد.

انصاف این است که عقل بشر – در این مقام- عاجز از درک حقیقت است. آنچه می‌توان گفت با تکیه بر آیات قرآن خواهد بود:

• قالَ کَذلِکَ اللَّهُ یَفْعَلُ ما یَشاء؛ خدا فرمود: چنین است [که می‌گویی، ولی کار خدا مُقیّد به علل و اسباب نیست‏] خدا هرچه را بخواهد [با مشیّت مطلقه خود] انجام می‌دهد(آل عمران:۴۰)؛
• إِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یُرید؛ مسلماً خدا هر چه را بخواهد انجام می‌دهد(حج:۱۴)؛
• لا یُسْئَلُ عَمَّا یَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُون؛ خدا از آنچه انجام می‌دهد، بازخواست نمی‌شود و آنان [در برابر خدا] بازخواست خواهند شد(انبیاء:۲۳)؛
• فَإِذا قَضی أمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُون؛ چیزی را اراده کند، فقط به آن می‌گوید: باش؛ پس بی‌درنگ موجود می‌شود(غافر:۶۸).

منابع

• شرح خطبه غدیر؛ محمدرضا شریفی، اصفهان: انتشارات نورالحیات، ۱۴۴۶ق.
• شرح و تفسیر خطبه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در غدیر خم؛ محمدتقی نقوی، تهران: انتشارات منیر، ۱۳۷۴ش.
• الکافی؛ محمد بن یعقوب کلینی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
• مجمع البحرین؛ فخرالدین بن محمدعلی طریحی، بیروت: دار و مکتبة الهلال، ۱۹۸۵م.