هلاکت اقوام از جانب خداوند
مَعاشِرَ النّاسِ، اَنَّهُ ما مِنْ قَرْیَةٍ اِلّا وَ اللَّهُ مُهْلِکُها بِتَکْذیبِها قَبْلَ یَوْمِ الْقِیامَةِ، وَ مُمَلِّکُهَا اْلِامامَ الْمَهْدِیَّ وَ اللَّهُ مُصَدِّقٌ وَعْدَهُ
ای مردم! هیچ سرزمینی نیست مگر آنکه خداوند آن را بهخاطر تکذیبِ اهل آن قبل از روز قیامت نابود کند و آن را حضرت مهدی علیه السلام بهتصرف خود درآورد، و خداوند وعدهاش را انجام خواهد داد.
هلاکت اقوام از جانب خداوند مطلبی است که پیامبر صلی الله علیه و آله در خطبه غدیر با تکیه بر سه آیه از قرآن به آن اشاره میکند و بر اساس آنها مخالفت با ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام را موجد عذاب الهی معرفی میکند.
پیامبر صلی الله علیه و آله در این بخش، با استناد به آیات قرآن علت هلاک اقوام پیشین را توضیح داده و تأکید کرده که مخالفت مردم پس از ابلاغ حجت، سرانجامی جز عذاب و هلاکت ندارد. در عین حال، به برکت پیامبر و اهل بیت علیهم السلام، امت اسلام از عذاب امتهای گذشته مهلت یافته و فرصت بازگشت دارد.
همچنین اشاره شده که معرفی امیرالمؤمنین علیه السلام بهعنوان امام و ولی، همراه با وعده تحقق عذاب الهی بر مخالفان، حجت را بر امت تمام میکند و سعادت دنیا و آخرت در تبعیت از ایشان است.
پیامبر صلی الله علیه و آله با تکیه بر آیه ۵۸ سوره اسراء علت هلاک اقوام پیشین را تکذیب حجج الهی و مخالفت اکثریت مردم با پیامبران بیان کرده و تأکید کردهاند که اقلیت نجات مییابند. قید «قبل از روز قیامت» در آیه بهمعنای سپردن اختیار زمینها به حضرت مهدی علیه السلام است تا تحقق ولایت مطلقه ایشان قبل از قیامت صورت گیرد و خداوند وعده خویش را محقق سازد.
همچنین، در خطبه و روایات، تصریح شده که امام مهدی علیه السلام غالب بر زمین و هدایتکننده جهانیان است و شرق و غرب زمین تحت اختیار ایشان قرار میگیرد.
بیان علت هلاک اقوام با تکیه بر آیات قرآن
به نوشته برخی شارحان خطبه غدیر، پیامبر صلی الله علیه و آله در این قسمت خطبه به بیان علت هلاک اقوام با تکیه بر آیات قرآن پرداخته است. در این کلام اشاره است به آیاتی که دلالت دارد بر هلاکت اقوامی چون عاد و ثمود که خداوند بهسبب ظلم آنان همه را با خاک یکسان کرد و اثری از مردم آن جز لعنت و زشتی در دنیا و عذاب ابدی در آخرت باقی نماند. این آیات عبارتاند از:
- آیه ۵۹ سوره قصص:
وَ ما کانَ رَبُّکَ مُهْلِکَ الْقُری حَتَّی یَبْعَثَ فی أُمِّها رَسُولاً یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِنا وَ ما کُنَّا مُهْلِکِی الْقُری إِلاَّ وَ أَهْلُها ظالِمُون؛ پروردگار تو مردم قریه را هلاک نکرد تا آنگاه که از خودشان پیامبری بر آنها مبعوث داشت و او آیات ما را بر آنها خواند، و ما قریهها را نابود نکردهایم مگر آنکه مردمش ستمکار بودهاند.
؛ - آیه ۵۸ سوره اسراء: وَ إِنْ مِنْ قَرْیَةٍ إِلاَّ نَحْنُ مُهْلِکُوها قَبْلَ یَوْمِ الْقِیامَةِ أَوْ مُعَذِّبُوها عَذاباً شَدیداً کانَ ذلِکَ فِی الْکِتابِ مَسْطُوراً؛ نیست هیچ قریهای که ما آن را هلاک نموده یا عذاب کرده باشیم، قبل از رسیدن قیامت؛ مگر اینکه در کتاب نوشته شده است؛
- آیه ۱۳۱ انعام: ذلِکَ أَنْ لَمْ یَکُنْ رَبُّکَ مُهْلِکَ الْقُری بِظُلْمٍ وَ أَهْلُها غافِلُون؛ و این بدان سبب است که پروردگارت مردم هیچ قریهای را که اهل آن بیخبر بودند از روی ستم هلاک نمیکرد (بلکه چون حجت بر مردم آن قریه تمام میشد آنگاه هلاک مینمود).
خلاصه این آیات آن است که وقتی خداوند به وسیله پیامبران علیهم السلام حجت را تمام کند، مخالفت مردم جز عذاب و هلاکت نتیجهای ندارد؛ هرچند نوع عذاب متفاوت باشد. امّا به برکت پیامبر و اهل بیت علیهم السلام امت اسلام از عذاب امتهای گذشته در امان مانده و تنها مهلت بیشتری یافتهاند تا به راه حق بازگردند.
عبارت «وَ مُمَلِّکُهَا الْامامَ الْمَهْدِیَّ وَ اللَّهُ مُصَدِّقٌ وَعَدَهُ» اشاره است به اینکه در مخالفت با امیرالمؤمنین علیه السلام رسول خدا صلی الله علیه و آله از جانب خداوند وعده عذاب داده و خداوند به آنچه وعده داده است عمل خواهد کرد.
به عبارت دیگر، حضرت میخواهد بفرماید: من امروز در این بیانات حجت را – به امر خدا- بر شما تمام کردم و امیرالمؤمنین علیه السلام را بهعنوان امام و ولی شما معرفی نمودم. شما را از مخالفت با او برحذر داشتم و از عذاب الهی ترساندم و گفتم که سعادت دنیا و آخرت در متابعت از امیرالمؤمنین علیه السلام است و این را یادآور گشتم تا فردای قیامت نگویید خدا ما نمیدانستیم و کسی به ما نگفت.
گرچه پیامبر صلی الله علیه و آله در بخشهای آینده به تفصیل عملکرد حضرت مهدی علیه السلام را تبیین مینماید. اما در اینجا فقط اشاره به وعده صادق خداوند و تحقق عذاب دشمنان غدیر توسط آن بزرگوار شده است.[۱]
تحلیل آیه سوره اسراء در این قسمت از خطبه
برخی شارحان خطبه غدیر در این قسمت از خطبه به تحلیل آیه ۵۸ سوره اسراء پرداختهاند. از نظر آنان این قسمت از خطبه همان عبارت خطبه غدیر در آیه قبلی است، ولی در چند نسخه دیگر از خطبه عبارت بهگونهای دیگر بود که هم اقتباس از آیهای دیگر است و هم ادامه آن اشاره به حضرت مهدی علیه السلام است. اشارهای که حاکی از امتحانی بزرگ در تصدیق و تکذیب حجج الهی است که سزای آن قبل از آخرت، در دنیا گریبانگیر عاملان آن خواهد بود. تضمین آیه در کلام حضرت هم بدین صورت است که جمله «نَحْنُ مُهْلِکُوها» به «اللَّهُ مُهْلِکُها» تغییر یافته است.[۲]
موقعیت آیه ۵۸ سوره اسراء در ذیل آیاتی از قرآن درباره عذاب الهی ترسیم شده تا آنجا که در آیه ۵۷ میفرماید: «زیرا عذاب پروردگارت ترسناک است». سپس این آیه را، که از آیات شدید خداوند درباره عذاب است، ذکر کرده است است.
اینکه در آیه هلاک سرزمینها بهصورت مطلق آمده و به جمله «قبل از روز قیامت» مقید شده، نشان میدهد که اشاره به مسئله خاصی است و نیاز به تفسیر دارد؛ چرا که همه سرزمینها باید به علتی سزاوار هلاکت باشند و این چه علتی است که شامل همه سرزمینها میشود.[۳]
پیامبر صلی الله علیه وآله در خطابهٔ غدیر علت هلاکت اقوام را قبل از قیامت در کوتاهترین عبارت تفسیر کرده و روشن فرموده است که در دو جهت ذکر شده است:
جهت اول: علت هلاک سرزمینها
علت هلاکت سرزمینها تکذیب آنان نسبت به آیات و حجج الهی است. این همان بلایی است که هیچ سرزمینی در سراسر جهان خالی از آن نیست. اگر چه خوبان در بین هر جمعیتی بسیارند، تکذیبکنندگان همیشه در اکثریتاند، خواه این تکذیب قلبی باشد، خواه زبانی و خواه عملی. عمومیت آیه به اکثریت بازمیگردد و موارد استثناء بهقدری کم هستند که بهشمار نمیآیند. خداوند هم آن اقلیت را از هلاکت نجات میدهد، همچنان که اصحاب حضرت نوح و حضرت لوط علیهما السلام را نجات داد و بقیه را هلاک کرد.[۴]
جهت دوم: هلاک سرزمینها قبل از قیامت
عبارت «قبل از روز قیامت» قید موجود در آیه برای هلاکت سرزمینها نشاندهنده سپردن اختیار آنها به حضرت مهدی علیه السلام است. قید مذکور در آیه «تا روز قیامت» نیست، بلکه «قبل از روز قیامت» است و این بهمعنای هدف خاصی است که باید قبل از روز قیامت انتظار تحقق آن را داشت.
این مطلب را حضرت با افزودن جمله وَ مُمَلِّكُهَا الامامَ الْمَهْدِىَّ؛ و مالک آن را امام مهدی قرار میدهد بیان نموده است. معنای این عبارت این است که خداوند میتوانست سزای تکذیبکنندگان را به روز قیامت واگذارد، ولی برای تحقق ولایت مطلقه حضرت مهدی علیه السلام قبل از روز قیامت آنان را هلاک میکند و سرزمینها را از تصرف آنان خارج کرده و تحت اختیار آن حضرت قرار میدهد. یک جمله هم بهعنوان تأکید این وعده الهی ضمیمه سخن فرموده که وَ اللَّه مُصَدِّقٌ ما وَعَدَهُ؛ خدا وعده خود را عملی میکند. پیداست که اراده پروردگار به تحقق چنین مهمی قبل از روز قیامت تعلق گرفته است.[۵]
اشارات دیگر به حضرت مهدی علیه السلام در خطبه غدیر
در مورد دیگری از متن خطبه غدیر نیز به همین مطلب تصریح شده که میفرماید: الا انَّهُ الظّاهِرُ عَلَى الدّينِ. الا انَّهُ فاتِحُ الْحُصُونِ وَ هادِمُها. الا انَّهُ غالِبُ كُلِّ قَبيلَةٍ مِنْ اهْلِ الشِّرْكِ وَ هاديها …. الا انَّهُ لا غالِبَ لَهُ وَ لا مَنْصُورَ عَلَيْهِ؛ بدانيد كه اوست غالب بر اديان، بدانيد كه اوست فاتح قلعهها و منهدمكننده آنها، آگاه باشيد كه اوست غالب بر هر قبيلهاى از اهل شرک و هدايتكننده آنان …. بدانيد او كسى است كه غالبى بر او نيست و كسى بر ضد او كمک نمىشود.[۶]
امام باقر علیه السلام نیز در این باره میفرماید: يَفْتَحُ اللَّه لَهُ شَرْقَ الارْضِ وَ غَرْبَها؛ خداوند براى او شرق و غرب زمين را فتح مىكند.[۷] در شب معراج نیز خداوند به پیامبرش چنین خبر داد: لاطَهِرَنَّ الارْضَ بِآخَرِهِمْ مِنْ اعْدائى وَ لامَكِّنُهُ مَشارِقَ الارْضِ وَ مَغارِبَها؛ بهوسيله آخرين امامان زمين را از دشمنانم پاک مىنمايم و شرق و غرب زمين را تحت اختيار او قرار مىدهم.[۸]
پانویس
منابع
- اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، تهران: نشر تک، ۱۳۸۴ش.
- بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- سخنرانی استثنائی غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.
- شرح خطبه غدیر؛ محمدرضا شریفی، اصفهان: انتشارات نورالحیات، ۱۴۴۶ق.
- غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
- واقعه قرآنی غدیر: گزارش سفر یکماهه پیامبر برای اعلان ولایت در سایه آیات قرآنی؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.