۲۵٬۵۶۷
ویرایش
واکاوی مفهومی و مصداقی آیه تبلیغ بر اساس دلالت سیاق: تفاوت میان نسخه‌ها
واکاوی مفهومی و مصداقی آیه تبلیغ بر اساس دلالت سیاق (نمایش مبدأ)
نسخهٔ ۲ ژانویهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۱:۰۱
، ۲ ژانویهٔ ۲۰۲۴بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
=== چکیده === | === چکیده === | ||
دانشمندان شیعه بر | دانشمندان شیعه بر اسـاس سیاق درونی آیة تبلیغ <ref>مائده/ ۶۷</ref>و با تأکید بر روایات صحیحی که ذیل ایـن آیه در کتب روایی فـریقین وجـود دارد، ولایت امیرمؤمنان علی علیه السلام را پس از پیامبر گرامی اسلام(ص) نتیجه گرفته‌اند. | ||
در مقابل تفاسیر اهل سنت در تمام دوره‌ها با تکیه بر دلایلی که در صدر آنها توجه به «سیاق آیات» قرار دارد، از پذیرش این استدلال سر بـاز زده‌اند. برخی دانشمندان شیعه در مقام پاسخ به این شبهه ادعا می‌کنند که میان آیة تبلیغ و آیات قبل و بعد آن ارتباط معنایی وجود ندارد و لذا این سیاق آیات، از حجیت ساقط است. | در مقابل تفاسیر اهل سنت در تمام دوره‌ها با تکیه بر دلایلی که در صدر آنها توجه به «سیاق آیات» قرار دارد، از پذیرش این استدلال سر بـاز زده‌اند. برخی دانشمندان شیعه در مقام پاسخ به این شبهه ادعا می‌کنند که میان آیة تبلیغ و آیات قبل و بعد آن ارتباط معنایی وجود ندارد و لذا این سیاق آیات، از حجیت ساقط است. | ||
| خط ۱۲: | خط ۱۲: | ||
ولایت، آیة تبلیغ، انسجام معنایی آیـات، غـدیر | ولایت، آیة تبلیغ، انسجام معنایی آیـات، غـدیر | ||
دانـشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسـلامی دانـشگاه تـهران، تهران، ایران.abedinmomeni@ut.ac.ir (( دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه تهران، تهران، ایران. (نویسنده مسئول) hamedziafar@ut.ac. | دانـشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسـلامی دانـشگاه تـهران، تهران، ایران.abedinmomeni@ut.ac.ir (( دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه تهران، تهران، ایران. (نویسنده مسئول) hamedziafar@ut.ac.ir((مطالعات قرآن و حدیث))<ref>پاییز و زمستان ۱۳۹۷ - شماره ۲۳ صفحه ۲۹۸</ref> | ||
== طرح مسئله == | == طرح مسئله == | ||
| خط ۲۸: | خط ۲۸: | ||
«در دسـتة اول، روایات نقل شده در تفاسیر اهل سنت، ضعیف السند هستند و به هر حال چه از حیث سند و چـه از جـهت دلالت، به هیچ وجه یارای مقابله با روایاتی که آیه تبلیغ را مـربوط بـه ماجرای غدیر خم می‌دانند، ندارند»<ref>طباطبایی، ۱۴۱۷، ج۶، ص۵۷.</ref>((مطالعات قرآن و حدیث))<ref>پاییز و زمستان ۱۳۹۷ - شماره ۲۳ صفحه ۲۹۹</ref> | «در دسـتة اول، روایات نقل شده در تفاسیر اهل سنت، ضعیف السند هستند و به هر حال چه از حیث سند و چـه از جـهت دلالت، به هیچ وجه یارای مقابله با روایاتی که آیه تبلیغ را مـربوط بـه ماجرای غدیر خم می‌دانند، ندارند»<ref>طباطبایی، ۱۴۱۷، ج۶، ص۵۷.</ref>((مطالعات قرآن و حدیث))<ref>پاییز و زمستان ۱۳۹۷ - شماره ۲۳ صفحه ۲۹۹</ref> | ||
عـلاوه بـر ایـن علامة طباطبایی بر اساس شواهد تاریخی و سـیاق خـود آیه، دلایل بسیار ارزشمندی برای اثبات بی‌اعتباری این احتمالات مطرح می‌کند. نکاتی کـه ایـشان با توجه به آنها تـنها مـصداق صحیح بـرای آیـة تـبلیغ را ولایت امیر المؤمنین معرفی می‌کند، بـه اخـتصار عبارتند از: | |||
'''۱ـ''' با توجه به زمان نزول آیه و شرایط سیاسی اهل کتاب در آن زمـان، امـر مورد نظر مربوط به اهل کـتاب نیست. | |||
'''۲ـ''' با توجه بـه ویـژگی‌های رسول خدا (ص) بیم ایشان هـرگز نـمی‌تواند مربوط به مسأله‌ای شخصی باشد، بلکه مربوط به دین خداست. | |||
'''۳ـ''' اين احتمال كه آيه در اوايل بعثت نـازل شـده و مراد از «ما انزل» مجموع دين بـاشد مـردود اسـت. | |||
'''۴ـ''' اینکه «ما انـزل» را تـمام دین تا آن زمان بـدانیم، مـستلزم لغویت کلام است. | |||
'''۵ـ''' روایات صحیح متعدد فریقین در شأن نزول آیه دلالت بر این دارد که «مـا انـزل» مربوط به ولایت علی بن ابـی طـالب علیه السلام است.<ref>طـباطبایی، ۱۴۱۷، ج۶، ص۴۲-۶۴</ref> | |||
امـا در پاسـخ به استدلال دوم یعنی سـیاق آیات، که مهم‌ترین استدلال اهل سنت است، مفسران شیعه از اساس در حجیت سیاق در چنین مواردی تـشکیک کـرده‌اند. ایشان بر این باورند که آیـة تـبلیغ بـاید مـستقل از آیـات قبل و بعد از خـود تـفسیر شود، چرا که نمیتوان بین ظاهر آیه با مفاد آیات قبل و بعد آن ارتباط معنایی برقرار کـرد.<ref>طـبرسی، ۱۳۷۲، ج۳، ص۳۴۴؛ مـغنیه، ۱۴۲۴، ج۳، ص۹۷؛ طباطبایی، ۱۴۱۷، ج۶، ص۶۹.</ref> | امـا در پاسـخ به استدلال دوم یعنی سـیاق آیات، که مهم‌ترین استدلال اهل سنت است، مفسران شیعه از اساس در حجیت سیاق در چنین مواردی تـشکیک کـرده‌اند. ایشان بر این باورند که آیـة تـبلیغ بـاید مـستقل از آیـات قبل و بعد از خـود تـفسیر شود، چرا که نمیتوان بین ظاهر آیه با مفاد آیات قبل و بعد آن ارتباط معنایی برقرار کـرد.<ref>طـبرسی، ۱۳۷۲، ج۳، ص۳۴۴؛ مـغنیه، ۱۴۲۴، ج۳، ص۹۷؛ طباطبایی، ۱۴۱۷، ج۶، ص۶۹.</ref> | ||
| خط ۴۵: | خط ۴۶: | ||
اگرچه استدلال صـاحب المـیزان در مورد مصداق «ما انزل» در آیة تبلیغ کامل به نظر می‌رسد، دو سؤال اساسی در این مورد وجود دارد.((مطالعات قرآن و حدیث))<ref>پاییز و زمستان ۱۳۹۷ - شماره ۲۳ صفحه ۳۰۰</ref> | اگرچه استدلال صـاحب المـیزان در مورد مصداق «ما انزل» در آیة تبلیغ کامل به نظر می‌رسد، دو سؤال اساسی در این مورد وجود دارد.((مطالعات قرآن و حدیث))<ref>پاییز و زمستان ۱۳۹۷ - شماره ۲۳ صفحه ۳۰۰</ref> | ||
'''اول:''' اینکه چرا ظاهر آیه مطلق و کلّی است، در حالی که موضوعی خاص مورد نظر است؟ آیا قـرآن بـه موضوعی که باید ابلاغ شود اشاره نمی‌کند و تنها از طریق قرائن خارج از متن می‌توان به آن پی برد؟ | |||
'''دوم:''' اینکه چرا این آیه باید در بین آیات مربوط به اهل کتاب قرار بگیرد؟ آیا ایـن چـینش را باید بـدون حکمت تلقی کنیم و از مواردی بدانیم که چینش آیات به امر رسول خدا (ص) انجام نشده است؟ این در حالی اسـت که غالب محققین به چینش آیات سور قرآن در زمان حیات رسـول خـدا (ص) اعـتقاد دارند.<ref>در منابع اهل سنت ر.ک: زرکشي، ۱۴۰۸، ج۱، ص۳۸ و ۲۳۷ـ۲۳۹ و ۲۵۶؛ عسقلانی، بی‌تا، صص۹ـ۱۰؛ سيوطي، ۱۳۶۳، ج۱، صص۲۰۹ـ۲۱۳، و در منابع شـيعه ر.ک: طبرسی، ۱۳۷۲، ج۱، ص۱۱۰؛ شرف الدین، ۱۴۱۷، ص۱۶۶؛ خـويي، ۱۳۹۲، صـص ۳۲۳ـ۳۲۵؛ طـباطبایی، ۱۴۱۷، ج۱، ص۲۷؛ رامیار، ۱۳۶۲، ص۲۸۱؛ حجتـی، ۱۳۶۰، صص۲۳۱ـ۲۳۲.</ref> | '''دوم:''' اینکه چرا این آیه باید در بین آیات مربوط به اهل کتاب قرار بگیرد؟ آیا ایـن چـینش را باید بـدون حکمت تلقی کنیم و از مواردی بدانیم که چینش آیات به امر رسول خدا (ص) انجام نشده است؟ این در حالی اسـت که غالب محققین به چینش آیات سور قرآن در زمان حیات رسـول خـدا (ص) اعـتقاد دارند.<ref>در منابع اهل سنت ر.ک: زرکشي، ۱۴۰۸، ج۱، ص۳۸ و ۲۳۷ـ۲۳۹ و ۲۵۶؛ عسقلانی، بی‌تا، صص۹ـ۱۰؛ سيوطي، ۱۳۶۳، ج۱، صص۲۰۹ـ۲۱۳، و در منابع شـيعه ر.ک: طبرسی، ۱۳۷۲، ج۱، ص۱۱۰؛ شرف الدین، ۱۴۱۷، ص۱۶۶؛ خـويي، ۱۳۹۲، صـص ۳۲۳ـ۳۲۵؛ طـباطبایی، ۱۴۱۷، ج۱، ص۲۷؛ رامیار، ۱۳۶۲، ص۲۸۱؛ حجتـی، ۱۳۶۰، صص۲۳۱ـ۲۳۲.</ref> | ||
مقالة حاضر قصد دارد با تبیین سیاق آیات شامل آیه۶۷ سـوره مـائده، نـشان دهد با فرض پیوستگی و انسجام معنایی آیات، مصداق | مقالة حاضر قصد دارد با تبیین سیاق آیات شامل آیه۶۷ سـوره مـائده، نـشان دهد با فرض پیوستگی و انسجام معنایی آیات، مصداق{{قرآن|ما أُنْزِلَ إِلَیْک مِنْ رَبِّک}} در این آیـه همان است که در تفاسیر شیعه ذکر شده است. بلکه چه بسا بتوان سـیاق آیات را در کنار دلایل مـتعدد دیـگری که پیش از این بیان شده، یکی از محکم‌ترین ادلّه برای اثبات حقانیت تفاسیر شیعه در مورد این آیه دانست. | ||
بنابراین این نوشتار درصدد بررسی شواهد تاریخی یا روایات ذیل آیات، چه از جهت سـند و چه از نظر دلالت، نیست؛ چرا که پیش از این در این موارد بحث‌های مفصلی انجام شده است. بلکه پس از بیان اقوال، سعی شده است با تکیه بر انسجام معنایی آیات، فضای کلّی کلام مشخص شـود و بـر این اساس مفاهیم موجود در آیات تبیین گردد. پس از تبیین دقیق مفاهیم درون آیات تطبیق آن بر مصادیق خارجی بسیار آسان خواهد بود. | بنابراین این نوشتار درصدد بررسی شواهد تاریخی یا روایات ذیل آیات، چه از جهت سـند و چه از نظر دلالت، نیست؛ چرا که پیش از این در این موارد بحث‌های مفصلی انجام شده است. بلکه پس از بیان اقوال، سعی شده است با تکیه بر انسجام معنایی آیات، فضای کلّی کلام مشخص شـود و بـر این اساس مفاهیم موجود در آیات تبیین گردد. پس از تبیین دقیق مفاهیم درون آیات تطبیق آن بر مصادیق خارجی بسیار آسان خواهد بود. | ||
'''۱.سابقه استفاده از سیاق در تفاسیر و حجیّت آن''' | |||
نمونه‌هایی از توجه به بـافت مـعنایی آیات در فهم مراد، حتی در زمان صحابه و تابعین نقل شده است | نمونه‌هایی از توجه به بـافت مـعنایی آیات در فهم مراد، حتی در زمان صحابه و تابعین نقل شده است <ref>اصفهانی، ۱۹۰۵، ص۲۶۰</ref>. در میان دانشمندان مسلمان برای نخستین بار، ابن ادریس شافعی واژة «سیاق» را در معنایی نزدیک به معنای امروزی آن در کتاب «الرساله» بـه کـار برد <ref>شافعی، بی‌تا، ص۶۲</ref>. زرکشی دلالت سیاق را از راه گشاترین قرائن در تبیین مراد متکلم می‌داند و غفلت از آن را سبب اشتباه در فهم برمی‌شمارد<ref>زرکشی، ۱۹۵۷، ج۲، ص۲۰۰.</ref> فخر رازی نیزمعتقد است بیشترین لطایف قرآن در ترتیبات و روابط بین آیات قـرار دارد <ref>فـحر رازی، ۱۴۲۱، ج۱۰، ص۱۱۰</ref>.((مطالعات قرآن و حدیث)) <ref>پاییز و زمستان ۱۳۹۷ - شماره ۲۳ صفحه ۳۰۱</ref> | ||
در معنای لفظی و اصطلاحی سیاق، اقـوال مـختلفی وجـود دارد. منظور از سیاق در این نوشتار نوعی خصوصیت و فضای معنایی است که از قرار گرفتن کلمات و جملات در کنار هم به دست آمده و در مفهوم عـبارت، اثـرگذار اسـت<ref>سلوی، ۱۴۱۹، ص۶۲، اسعدی، ۱۳۸۹، ص۶۴</ref> . به عبارتی سیاق، چینش خاصی از واژه ها و جـملات است که زمینه‌ساز ظهور کلام در یک معنای خاص می‌شود. واضح است که سیاق در قرآن از نظر گستره می‌تواند از سیاق جـملات درون یـک آیـه آغاز شود و تا حد سیاق آیات وسعت یابد. | |||
محمد هـادی معرفت ترتیب کنونی آیات قرآن را جز در مواردی اندک مطابق با ترتیب نزول آیات می‌داند و لذا اعتقاد دارد که اصل بـر وحـدت سـیاق آیات است<ref>معرفت، ۱، ۲۸۰</ref>. پس جز در مواردی که دلیلی روشن بر عدم تـطابق تـرتیب نزول آیات با ترتیب چینش آن در دست باشد، می‌توان به اصالت سیاق استناد کرد و قرینه سـیاق را بـه کـار گرفت. علامه طباطبایی چنانکه پیش‌تر نقل شد، وجود ارتباط معنایی آشکار بـین اجـزاء یـک سیاق را نیز در حجیت سیاق شرط می‌داند<ref>طباطبایی، ۱۴۱۷، ج۶، ص۴۲</ref>. از طرفی از آنجا که حجیت دلالت سیاق ریشه در حـجیت ظـواهر دارد، هـر زمان دلالت سیاق با دلالت نصّی معارض باشد، سیاق از حجیت ساقط می‌شود.<ref>نجارزادگان، ۱۳۸۸، ص۶۴</ref> | |||
محمد هـادی معرفت ترتیب کنونی آیات قرآن را جز در مواردی اندک مطابق با ترتیب نزول آیات می‌داند و لذا اعتقاد دارد که اصل بـر وحـدت سـیاق آیات است | |||
با توجه بـه ایـن چند ملاک، حجیت سیاق آیات تا حدی وابسته به فهم مفسر از آن است. چـه بـسا مـفسر به خاطر پوشیده ماندن برخی موضوعات در فهم سیاق، به ارتباط مفهومی بین آیات پیـ نـبرد و آن سیاق را فاقد حجیت بداند. | با توجه بـه ایـن چند ملاک، حجیت سیاق آیات تا حدی وابسته به فهم مفسر از آن است. چـه بـسا مـفسر به خاطر پوشیده ماندن برخی موضوعات در فهم سیاق، به ارتباط مفهومی بین آیات پیـ نـبرد و آن سیاق را فاقد حجیت بداند. | ||
'''۲.دیدگاه مفسران اهل سنت در مورد مصداق «ما انـزل» در آیـة تـبلیغ''' | |||
پیش از بررسی سیاق آیات مشتمل بر آیة تبلیغ، به اقوال مختلف فریقین ذیل این آیـه اشـاره می‌شود. در مورد مصداق «ما اُنزِلَ الیک من ربّک» در آیة تبلیغ در تفاسیر اهـل سـنت اقـوال متفاوتی به چشم میخورد. | پیش از بررسی سیاق آیات مشتمل بر آیة تبلیغ، به اقوال مختلف فریقین ذیل این آیـه اشـاره می‌شود. در مورد مصداق «ما اُنزِلَ الیک من ربّک» در آیة تبلیغ در تفاسیر اهـل سـنت اقـوال متفاوتی به چشم میخورد. | ||
'''۳.تمام آنچه بر رسول خدا(ص) نازل شده''' | |||
بسیاری از محققان اهل سـنت اعـتقاد دارنـد ابلاغ تمام آنچه تا پیش از نزول آیه بر رسول خدا (ص) نازل شـده یـا تمام احکام الهی، در این آیه به ایشان امر شده است<ref>فخر رازي، ۱۴۲۱، ج۱۲، ص۳۹۹، آلوسي، ۱۴۱۷، ج۳، ص۳۶۰، زحيلي، ۱۴۱۸، ج۶، ص۲۵۸</ref>. بنا بر ایـن دیـدگاه،رسول خدا (ص) پیش از این آیه از ابلاغ احکام و معارف نازل شده بیم داشـتند و در ایـن آیه خداوند در مورد حفاظت ایشان از کفار ضـمانت مـی‌دهد. روایـات حاکی از نازل شدن این آیه در خلال سـوء قـصد کفار به جان ایشان که در تفاسیر اهل سنت ذکر شده، همچنین نقل‌هایی کـه شـأن نزول آيه را دربـاره حـراست پيامبر اکـرم (ص) تـوسط عباس، عــموي حــضرت یـا برخی دیگر از مسلمانان مي‌دانند، همین دیـدگاه را تـأیید می‌کنند <ref>طبری، ۱۴۱۲، ج۶، ص۱۹۹؛ سـيوطي، ۱۳۶۳، ج۳، ص۱۷</ref>.((مطالعات قرآن و حدیث)) <ref>پاییز و زمستان ۱۳۹۷ - شماره ۲۳صفحه ۳۰۲</ref> | |||
'''۴.حکم وجوب جهاد''' | |||
یکی از احتمالاتی که فخر رازی در مورد ایـن آیـه ذکر می‌کند این است که آيه دربـارة منافقاني است کـه نــسبت بـه جهاد كراهت نشان مي‌داده‌اند و پيامـبر (ص) از تـرغيب آنها به جهاد خودداري مي‌فرمودند. این احتمال علاوه بر اینکه با قرائن مـختلف پیـرامون آیه تناسبی ندارد، در هیچ یـک از مـنابع مـتقدم نیز مشاهده نـشد.<ref>فـخر رازي، ۱۴۲۱، ج۱۲، ص۳۹۹.</ref> | |||
'''۵.موضوعی در مورد اهل کـتاب و خـصوصا یهودیان''' | |||
ذیـل هـمین دیـدگاه مـی‌توان بـرخی احـتمالات دیگر مطرح شده در تفاسیر اهل سنت را نیز جای داد. طبق این احتمالات خدا در این آیه به پیامبرش دستور می‌دهد که آنچه در مورد حکم رجم یا قصاص بر ایـشان نازل شده است را ابلاغ کند. با این توضیح که یهودیان میخواستند از حکم رجم زنای محصنه که در تورات آمده بود، سر باز زنند و حکم به تازیانه را جایگزین آن کنند و با ایـن قـصد گروهی را نزد رسول خدا (ص) فرستادند تا از ایشان سؤال کنند و در چنین شرایطی این آیه نازل شد. مشابه این ماجرا را در مورد قصاص نیز نقل کرده‌اند (بغوی، 1420، ج2، ص51؛ فخر رازی، 1421، ج12، ص48). این احتمالات نـیز از آنـجا که به نوعی با اهل کتاب در ارتباطند، با آیات قبل و بعد سازگاری دارند. | این قول اهل سنت بر خلاف سه قول قبلی که بیشتر بر روایـاتی بـا سندهای ضعیف تکیه داشتند، به اعـتقاد خـود اهل سـنت بـا سـیاق آیات تأیید می‌شود. فـخر رازی مصداق «ما انزل» در این آیه را چنان که از مقاتل بن سلیمان نقل شده، بر ملا کـردن خـیانت‌ها و مکرهای یهودیان را بیان می‌کند. او می‌گوید در حـالی کـه بـسیاری از آیـات قـبل و بعد از این آیـه در ارتـباط با یهود و نصارا هستند، محال است که این یک آیه در آن میان مربوط به ماجرایی متفاوت، از جـمله مـاجرای غـدیر، باشد <ref>مقاتل بن سليمان، ۱۴۲۰، ج۱، ص۴۹۱ـ۴۹۲؛ فخر رازی، ۱۴۲۱، ج۱۲، ص۴۰۱</ref>ذیـل هـمین دیـدگاه مـی‌توان بـرخی احـتمالات دیگر مطرح شده در تفاسیر اهل سنت را نیز جای داد. طبق این احتمالات خدا در این آیه به پیامبرش دستور می‌دهد که آنچه در مورد حکم رجم یا قصاص بر ایـشان نازل شده است را ابلاغ کند. با این توضیح که یهودیان میخواستند از حکم رجم زنای محصنه که در تورات آمده بود، سر باز زنند و حکم به تازیانه را جایگزین آن کنند و با ایـن قـصد گروهی را نزد رسول خدا (ص) فرستادند تا از ایشان سؤال کنند و در چنین شرایطی این آیه نازل شد. مشابه این ماجرا را در مورد قصاص نیز نقل کرده‌اند (بغوی، 1420، ج2، ص51؛ فخر رازی، 1421، ج12، ص48). این احتمالات نـیز از آنـجا که به نوعی با اهل کتاب در ارتباطند، با آیات قبل و بعد سازگاری دارند. | ||
مطالعات قرآن و حدیث » پاییز و زمستان 1397 - شماره 23 (صفحه 303) | مطالعات قرآن و حدیث » پاییز و زمستان 1397 - شماره 23 (صفحه 303) | ||