نقش بانوان راوی حدیث غدیر در گسترش معارف اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

در کتب شیعه حدود ۶ حدیث از ام‌هانی با موضوعات «میهمان‌شدن حضرت علی علیه السلام  در خانه امّ‌هانی،<ref>وسائل‌الشیعة، ج11، ص513، ح15404؛ مجلسی، بحارالأنوار، ج‏61، ص131، ح19.</ref> داستان لیلةالمبیت،<ref>بحارالأنوار، ج19، ص57، ح17.</ref> علیّ امیر فی‌الأرض والسماء،<ref>مناقب آل‌ابی‌طالب، ج‏3، ص47؛ مجلسی، بحارالأنوار، ج38، ص2.</ref>خرابی و تباهی مردم در آخرالزمان<ref>أعلام‌الدین فی صفات‌المؤمنین، ص291؛ مجلسی، بحارالأنوار، ج71، ص166، ح31.</ref> و حدیث غدیر<ref>ینابیع‌المودة، ص40.</ref>» دیده شد.

ام‌هانی بنت ابی‌طالب سلام الله علیها واقعه غدیر را این‌چنین نقل می‌کند: «رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از حج خود بازگشت تا در غدیرخم فرود آمد. سپس در آن هوای گرم ایستاد و خطبه خواند و پس از بیان خطبه فرمود: ای مردم…».<ref>الغدیر، ج1، ص48.</ref>

در بیان واقعه غدیر، بزار با ذکر سند در مسند خود از ام‌هانی نقل کرده است: «عن أمّ‌هانی بنت أبی‌طالب قالت: رجع رسول‌الله من حجته حتی نزل بغدیر خم، ثم قام خطیباً بالهاجرة فقال: (أمّا بعد) أیها الناس إنّی أوشک أن أدعی فأجیب و قد ترکت فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلوا (بعده) أبداً: کتاب اللّه حبل طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم. و عترتی اهل‌بیتی، أذکّرکم اللّه فی اهل‌بیتی، ألا إنّهما لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض».<ref>ینابیع‌المودة، ج1، ص123. و نیز ابن‌عقده، حدیث‌الولایة و من روی غدیر خم من‌الصحابة، ص144.</ref>

فاطمه بنت حمزه از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده است. عبدالله‌بن شداد (برادر مادری‌اش) از وی روایت کرده است.<ref>غروی نایینی، محدثات شیعه، ص277.</ref>نام فاطمه بنت حمزه در میان راویان حدیث منزلت نیز دیده می‌شود.<ref>مائة منقبة من مناقب أمیرالمؤمنین و الأئمة، ص۱۹۲.</ref> او از راویان حدیث غدیر است.<ref>الغدیر، ج1، ص58.</ref>ابن‌عقده در کتاب ولایت، فاطمه بنت حمزه را از راویان حدیث غدیر برمی‌شمارد و بیان می‌کند که با وجود گذاشتن وقت بسیار موفق به یافتن احادیث تعدادی از راویان حدیث غدیر نشده است و در میان این راویان از فاطمه بنت حمزه نیز نام می‌برد.<ref>کتاب‌الولایة، ص255.</ref>

ام‌کلثوم دختر امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا (علیهما السلام) است که در حیات رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم در سال ششم هجری به دنیا آمد.<ref>الکامل فی‌التاریخ، ج3، ص263؛ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج2، ص475؛ امین، اعیان‌الشیعة، ج3، ص486؛ ابن‌حزم، جمهرةالانساب، ص37؛ مفید، الارشاد، ص186؛ مسعودی، مروج‌الذهب، ج2، ص92.</ref> هنگام شهادت مادر، پنج‌ساله بود. او شاهد فقدان جد بلندمرتبه‌اش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و ظلم‌های وارد شده بر پدر و مادرش پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و از دست‌دادن مادر و شهادت پدرش بود و همه مصائب را با صبر و بردباری تحمل کرد. در دوران خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام، ام‌کلثوم در خانه پدر زندگی می‌کرد. او در زمان حیات برادرانش امام حسن و امام حسین (علیهما السلام) از دنیا رفت و در بقیع مدفون گردید.<ref>محدثات شیعه، ص104.</ref>

ام‌کلثوم از پدر و مادرش امیرالمؤمنین و حضرت زهرا (علیهما السلام) روایت کرده است و احمدبن علی مقری، حسن بصری و ام‌موسی از او روایت کرده‌اند.<ref>همان، ص106.</ref>آن حضرت درباره وصیت پدرش به حسنین (علیهما السلام)<ref>بحارالأنوار، ج42، ص216.</ref>و غذای پدر<ref>همان، ص276-278.</ref> و شب ضربت‌خوردن امیرالمؤمنین علیه السلام  روایت کرده است و حدیث غدیر را از مادرش فاطمه برای برادر زادگانش (فاطمه و سکینه) نقل کرده است.<ref>اسنی‌المطالب، ص41؛ امینی، الغدیر، ج1، ص197.</ref>

فاطمه از حضرت زهرا سلام الله علیها از طریق عمه‌اش ام‌کلثوم و پدرش امام حسین و برادرش امام سجاد (علیهما السلام) و عمه‌اش حضرت زینب سلام الله علیها، بلال به‌صورت مرسل، ابن‌عباس، عایشه و اسماء بنت عمیس حدیث نقل کرده است.<ref>محدثات شیعه، ص282.</ref> فرزندانش عبدالله، ابراهیم، حسین و ام‌جعفر و محمدبن عبدالله‌بن عمربن عثمان، عایشه بنت طلحه، هشام‌بن زیاد، عمارةبن غزیه انصاری، یحیی‌بن ابی‌یعلی، شیبةبن نعامة، زیاد (ابوهشام) سلیمان انصاری، مصعب‌بن محمد و زهیربن معاویه از او نقل حدیث کرده‌اند.<ref>تهذیب‌الکمال، کتاب‌النساء، ص255.</ref> احادیث نقل شده از او از پدرش از رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم در موضوعات: خصلت ایمان؛<ref>الکافی، ج2، ص239؛ حر عاملی، وسائل‌الشیعة، ج15، ص363.</ref>فاطمه در کلام رسول‌الله؛<ref>دلائل‌الإمامة، ص87؛ مجلسی، بحارالأنوار، ج43، ص230.</ref> ملاک صلاح امت،<ref>همان، ج16، ص15 باب استحباب الزهد.</ref> دعای رسول‌الله هنگام ورود به‌مسجد؛<ref>همان.</ref>چهار خصلتی که سبب خیر دنیا و آخرت می‌شود،<ref>مستدرک‌الوسائل، ج14، ص170 استحباب اختیار الزوجة.</ref> حدیث منزلت درباره امیرالمؤمنین؛<ref>المعجم‌الکبیر، ج24، ص147.</ref> حدیث غدیر از عمه‌اش ام‌کلثوم نقل کرده است<ref>اسنی‌المطالب، ص41.</ref>و احادیث دیگر که ابوداود، ترمذی و ابن‌ماجه در کتاب‌شان آورده‌اند.<ref>تهذیب‌التهذیب، ج12، ص442.</ref> هم‌چنین حال حضرت زهرا سلام الله علیها و اجتماع زنان مهاجر و انصار در عیادت آن حضرت را گزارش کرده است.<ref>بحارالأنوار، ج43، ص158.</ref>

سکینه دختر امام حسین و رباب بنت امریءالقیس بود. نام ایشان را أمینه، امیمه وآمنه ذکر کرده‌اند و به‌سکینه مشهور است.<ref>اعلام‌النساء، ج2، ص221؛ بنت‌الشاطیء، تراجم سیدات بیت‌النبوة، ص827.</ref>سکینه با پسر عمویش عبدالله‌بن حسن ازدواج کرد و با او همراه پدرش امام حسین علیه السلام  راهی کربلا شد. عبدالله در کربلا به شهادت رسید. پس از واقعه الطف، سکینه همراه عمه‌اش حضرت زینب و دیگر بازماندگان آل رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم به‌صورت اسیر به‌دمشق برده شد و پس از آن راهی مدینةالرسول گردید. در تمام مصائب و رنج‌ها شریک بود و شاهد شهادت برادران، عموها، عموزاده‌ها، شوهرش و پدرش بود. او بانویی شجاع بود و دربرابر لعن بنی‌امیه سکوت نمی‌کرد. بانویی با هیبت و عظمت بود و کسی جرئت توهین به او را نداشت. زمانی که آبروی هشام را برد، هشام‌بن عبدالملک قادر نبود به او چیزی بگوید.<ref>اعلام‌النساء، ص223.</ref> پس از ازدواج‌های بعدی در سال ۱۱۷ درمدینه در دوران حکومت خالدبن عبدالملک، رحلت نمود و در بقیع مدفون گردید.<ref>طبقات، ج8، ص475؛ قمی، سفینةالبحار، ج1، ص638؛ بنت‌الشاطیء، تراجم سیدات بیت‌النبوة، ص1035.</ref>برخی گفته‌اند سیده سکینه در سال ۱۲۶ق در مکه در راه عمره از دنیا رفت.<ref>اعلام‌النساء، ج2، ص224؛ امین، اعیان‌الشیعة، ج3، ص492؛ ر.ک. مقاله: «زنان شیعه عصر حضور معصومین (علیهم السلام) در گسترش علوم اسلامی»، از مجموعه مقالات همین جلد.</ref>

سکینه از پدرش امام حسین و عمه‌اش ام کلثوم روایت کرده است. فاطمه بنت علی‌بن الحسین (علیهما السلام) و فائد مولی عبیدالله از او روایت کرده‌اند. احادیثی از پدرش از رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم درباره فضیلت حاملان قرآن و ستایش شیعیان حضرت علی علیه السلام  در شب معراج پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل‌شده است.<ref>بحارالأنوار، ج65، ص76 باب فضل‌الشیعة.</ref>

فاطمه دختر امام سجاد علیه السلام  نامش در کتاب‌هایی که فرزندان امام را معرفی کرده‌اند آمده است که مادرش ام‌ولد بوده<ref>همان، ج46، ص155و156؛ مفید، الارشاد، ج2، ص155.</ref>و چنان‌که در سند نقل حدیث غدیر مشاهده می‌شود، این بانو از راویان این حدیث است.<ref>الغدیر، ج1، ص197.</ref>

فاطمه دختر امام صادق علیه السلام  و همسر محمدبن ابراهیم بود<ref>مفید، الارشاد، ص284؛ علوی عمری، المجدی، ص95؛ حر عاملی، وسائل‌الشیعة، ج20، ص230.</ref>که در خاندان عصمت و طهارت رشد کرده بود. امام صادق علیه السلام  برای حفظ جان جانشین خود از دست حکومت منصور عباسی به چهار نفر وصیت کرده بود. یکی از این چهار تن فاطمه دختر آن حضرت بود.<ref>اثبات‌الوصیة، ص163.</ref> این وصیت حکایت از جایگاه معنوی او دارد.<ref>ر. ک. مقاله: «نقش بانوان عصر حضور ائمه در گسترش علوم اسلامی»، از مجموعه مقالات همین جلد.</ref>

فاطمه حدیث غدیر را از عمه‌اش فاطمه بنت محمدبن علی نقل کرده است و برادرزاده‌اش فاطمه بنت موسی‌بن جعفر (حضرت معصومه سلام الله علیها) این حدیث را از این بانو نقل کرده است. او از راویان امام صادق علیه السلام  شمرده شده است.<ref>رجال، ص62؛ خویی، معجم رجال‌الحدیث، ج23، ص196.</ref>

فاطمه دختر امام کاظم علیه السلام  و خواهر امام رضا علیه السلام  از یک مادر (نجمه)، در مدینه به‌دنیا آمد وبه نام معصومه مشهور شد. این بانو در خاندان عصمت و طهارت رشد و نمو کرد و از پدر و مادر صفات عالی به ارث برد و تحت مراقبت برادرش (امام رضا علیه السلام) بزرگ شد.<ref>تاریخ قم، ص213؛ بحارالأنوار، ج102، ص299.</ref> ایشان دوشیزه‌ای عاقل، عابد، کریم، محدث و با تقوی و دارای کرامات زیادی بوده<ref>فوائدالرضویة، ص379.</ref> و زائران مرقد مطهر ایشان در بیان اهل‌بیت (علیهم السلام) ستوده شده‌اند.<ref>کامل‌الزیارات، ص324؛ مجلسی، بحارالأنوار، ج99، ص265.</ref>

فاطمه معصومه سلام الله علیها از راویان حدیث است و از عمه‌اش فاطمه بنت جعفرالصادق علیه السلام  حدیث غدیر و حدیث منزلت درباره امیرالمؤمنین علیه السلام  را روایت کرده و از او هم برادرزاده‌اش فاطمه بنت علی‌بن موسی علیه السلام  روایت نموده است.<ref>اسنی‌المطالب، ص41؛ ر.ک. الغدیر، ج1، ص197.</ref>حدیث معراج رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم را نیز ازطریق عمه‌اش از حضرت زهرا سلام الله علیها نقل کرده است.<ref>فوائدالرضویه، ص60؛ سفینةالبحار، ج1، ص729.</ref>