۴٬۰۶۴
ویرایش
خط ۳۲: | خط ۳۲: | ||
=== پیشینه آثار مرتبط با موضوع غدیر تا قبل از قرن چهارم هجری === | === پیشینه آثار مرتبط با موضوع غدیر تا قبل از قرن چهارم هجری === | ||
جایگاه غدیر تنها محدود به یک واقعه تاریخی نیست. تبیین حدیث غدیر به خاطر جایگاهی که در اصول عقاید و سهمی که در حل نسبت میان دین و زندگی و رهبری جامعه دارد، یکی از رسالتهای تبلیغی- تعلیمی اهلبیت | جایگاه غدیر تنها محدود به یک واقعه تاریخی نیست. تبیین حدیث غدیر به خاطر جایگاهی که در اصول عقاید و سهمی که در حل نسبت میان دین و زندگی و رهبری جامعه دارد، یکی از رسالتهای تبلیغی- تعلیمی اهلبیت علیه السلام و شاگردان و تربیتیافتگان آنان به شمار میرفته است.<ref>المحامی، ص، ۹۹.</ref> | ||
شیعیان و دانشمندان امامیه از این حدیث، برای تعریف اندیشه دینی و نظام سیاسی- اجتماعیِ برخاسته از آن بهره جسته، از این طریق به دفاع از شریعت و مقابله با مخالفان میپرداختند. موضوع عمده آثار پیرامون غدیر تا پیش از قرن چهارم، روایی و رجالی است<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱۱، ص۳۱۱.</ref> | شیعیان و دانشمندان امامیه از این حدیث، برای تعریف اندیشه دینی و نظام سیاسی- اجتماعیِ برخاسته از آن بهره جسته، از این طریق به دفاع از شریعت و مقابله با مخالفان میپرداختند. موضوع عمده آثار پیرامون غدیر تا پیش از قرن چهارم، روایی و رجالی است<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱۱، ص۳۱۱.</ref> | ||
خط ۴۰: | خط ۴۰: | ||
روایت إبن اسحاق از غدیر؛مسائل علی بن جعفرصادق<ref>ص۱۴۶.</ref> إخبار رسولالله صلی الله علیه و آله ، خلیل فَراهیدی (م۱۷۵ق.)<ref>ربع القرن مع العلامة الامینی، ص۲۹۰.</ref>؛ سُنَن نسائی<ref>ابنکثیر، ج۵، ص ۲۰۹.</ref>؛ بصائرالدّرجات، إبن صفار؛ مسندالرضا، داوود بن سلیمان غازی؛ الإیضاح، فضل بن شاذان (م۲۶۰ق)؛ کتاب الولایۀ، تألیف طاطُری(م۲۶۰ق.)؛<ref>ربع القرن مع العلامة الامینی، ص۲۹۰.</ref> الغیبۀ نُعمانی<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱۱، ص۳۱۱.</ref> و کتاب مَن روی حدیثَ غدیرِ خُم، تألیف محمد بن حسن بن عبیدالله<ref>رجال النجاشی، ص۳۹۶.</ref> علاوه بر این، در کتابهای تاریخی، اخبار مهمی درباره غدیر وجود دارد. از معروفترین آثار، کتاب أنساب الأشراف بلاذری(م۲۷۹ق)است. | روایت إبن اسحاق از غدیر؛مسائل علی بن جعفرصادق<ref>ص۱۴۶.</ref> إخبار رسولالله صلی الله علیه و آله ، خلیل فَراهیدی (م۱۷۵ق.)<ref>ربع القرن مع العلامة الامینی، ص۲۹۰.</ref>؛ سُنَن نسائی<ref>ابنکثیر، ج۵، ص ۲۰۹.</ref>؛ بصائرالدّرجات، إبن صفار؛ مسندالرضا، داوود بن سلیمان غازی؛ الإیضاح، فضل بن شاذان (م۲۶۰ق)؛ کتاب الولایۀ، تألیف طاطُری(م۲۶۰ق.)؛<ref>ربع القرن مع العلامة الامینی، ص۲۹۰.</ref> الغیبۀ نُعمانی<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱۱، ص۳۱۱.</ref> و کتاب مَن روی حدیثَ غدیرِ خُم، تألیف محمد بن حسن بن عبیدالله<ref>رجال النجاشی، ص۳۹۶.</ref> علاوه بر این، در کتابهای تاریخی، اخبار مهمی درباره غدیر وجود دارد. از معروفترین آثار، کتاب أنساب الأشراف بلاذری(م۲۷۹ق)است. | ||
در جلد دوم این کتاب، نویسنده ذیل عنوان{{متن عربی|حديثُ الولاية و ما بَلَغَه رسول الله صلي الله عليه و آله في غديرِ خم، معني امامة علي عليه السلام}} علاوه بر تصریح حادثه غدیر، پیام اصلی آن؛ یعنی ولایت و جانشینی علی | در جلد دوم این کتاب، نویسنده ذیل عنوان{{متن عربی|حديثُ الولاية و ما بَلَغَه رسول الله صلي الله عليه و آله في غديرِ خم، معني امامة علي عليه السلام}} علاوه بر تصریح حادثه غدیر، پیام اصلی آن؛ یعنی ولایت و جانشینی علی علیه السلام پس از پیامبر صلی الله علیه و آله <ref>انساب الاشراف، ج۲، ص۱۰۸.</ref>؛ در ذکر خلافت علی علیه السلام ؛ مناشده آن حضرت با گروهی از صحابه را در یومالرَحبۀ، آورده است<ref>همان، ج۲، ص۲۵۶.</ref> | ||
روش پژوهش، مطالعه تاریخی است و موضوع با استفاده از پژوهش کتابخانهای که به صورت اسنادی انجام گرفته، به شیوه توصیفی- تحلیلی بررسی شده است. | روش پژوهش، مطالعه تاریخی است و موضوع با استفاده از پژوهش کتابخانهای که به صورت اسنادی انجام گرفته، به شیوه توصیفی- تحلیلی بررسی شده است. | ||
==== امکانات و ظرفیتهای آلبویه در خدمت به تشیع: ==== | ==== امکانات و ظرفیتهای آلبویه در خدمت به تشیع: ==== | ||
در آستانه قرن چهارم هجری، بغداد، پایتخت خلافت عباسی، درگیر ضعف خلافت عباسی و دعوای دربار و دیوان بود. این قرن، همچنین عصر ظهور دولتهای شیعی و از جمله بویه یان در قلمرو اسلامی بود. آل بویه، به سبب قرارگرفتن در حوزه مرکزی قلمرو اسلامی و بهرهمندی از امکانات مناسب؛ سهم مؤثری در دگرگونیهای فرهنگی و علمی این دوران داشتند که امکان ظهور و بروز آموزهها و هویت شیعی و رقابت با سایر مذاهب اسلامی از این نمونه است. البته، بیان این مسأله، بدان معنا نیست که این دولت کاملاً منطبق با مکتب اهل بیت | در آستانه قرن چهارم هجری، بغداد، پایتخت خلافت عباسی، درگیر ضعف خلافت عباسی و دعوای دربار و دیوان بود. این قرن، همچنین عصر ظهور دولتهای شیعی و از جمله بویه یان در قلمرو اسلامی بود. آل بویه، به سبب قرارگرفتن در حوزه مرکزی قلمرو اسلامی و بهرهمندی از امکانات مناسب؛ سهم مؤثری در دگرگونیهای فرهنگی و علمی این دوران داشتند که امکان ظهور و بروز آموزهها و هویت شیعی و رقابت با سایر مذاهب اسلامی از این نمونه است. البته، بیان این مسأله، بدان معنا نیست که این دولت کاملاً منطبق با مکتب اهل بیت علیه السلام و اصول عقاید شیعی حرکت میکرد؛ اما این امر بستری را فراهم آورد تا تلاش فکری دانشمندان شیعی، نمود بیشتر و عینیتری پیدا کند. تعمیر و توسعه عتبات عالیات نجف، کاظمین، کربلا و سامراء و وجود الواحی که نام امامان دوازدهگانه بر آن ثبت شده؛ همه در دوران آلبویه انجام گرفته است.<ref>الهدایة،ص۱۳۶.</ref> | ||
گسترش کمّی و کیفی شیعیان در عراق و تجمع آنها در محلاتی چون: کرخ، حرکت رو به رشد تشیع را تسریع بخشید.<ref>المنتظم فی تاریخالامم و الملوک، ج۱۴، ص۳۳۹.</ref> تشکیلات بویه در دوران اوج، علاوه بر به تصویر کشیدن عمومی نمادها و شعایر شیعی، اهتمام فراوانی برای جذب دانشمندان امامیه به کار برد و بدین طریق، امکان حلّ و فصل بخش مهمی از اختلافات عقیدتی میان تشیع و اهل سنت را فراهم آورد. | گسترش کمّی و کیفی شیعیان در عراق و تجمع آنها در محلاتی چون: کرخ، حرکت رو به رشد تشیع را تسریع بخشید.<ref>المنتظم فی تاریخالامم و الملوک، ج۱۴، ص۳۳۹.</ref> تشکیلات بویه در دوران اوج، علاوه بر به تصویر کشیدن عمومی نمادها و شعایر شیعی، اهتمام فراوانی برای جذب دانشمندان امامیه به کار برد و بدین طریق، امکان حلّ و فصل بخش مهمی از اختلافات عقیدتی میان تشیع و اهل سنت را فراهم آورد. | ||
خط ۶۳: | خط ۶۳: | ||
===== رویکرد امامیه در بزرگداشت ایام و مناسبتهای شیعی: ===== | ===== رویکرد امامیه در بزرگداشت ایام و مناسبتهای شیعی: ===== | ||
امامیه غدیر را از افضل اعیاد اسلامی و ایامالله میدانند. اهمیت روز غدیر از جهات مختلف قابل دریافت است. در مجموع روایات موجود این روز با عناوینی چون یوم{{متن عربی|عهد معهود}}،{{متن عربی|ميثاق المأخوذ}} و{{متن عربی|جمع المشهود}} آمده<ref>جواهر الكلام، ج۱۱، ص۱۳۱؛ مجمع الفائدة و البرهان،ج۳، ص۳۱-۳۲.</ref> و اسناد روایی اهمیت این عید را از طرق مختلف بیان کردهاند.<ref>معجم رجال الحدیث،ج۵، صص۲۵۱-۲۵۰.</ref> اهل بیت | امامیه غدیر را از افضل اعیاد اسلامی و ایامالله میدانند. اهمیت روز غدیر از جهات مختلف قابل دریافت است. در مجموع روایات موجود این روز با عناوینی چون یوم{{متن عربی|عهد معهود}}،{{متن عربی|ميثاق المأخوذ}} و{{متن عربی|جمع المشهود}} آمده<ref>جواهر الكلام، ج۱۱، ص۱۳۱؛ مجمع الفائدة و البرهان،ج۳، ص۳۱-۳۲.</ref> و اسناد روایی اهمیت این عید را از طرق مختلف بیان کردهاند.<ref>معجم رجال الحدیث،ج۵، صص۲۵۱-۲۵۰.</ref> اهل بیت علیه السلام این روز را بسیار عزیز داشته، آن را در زمره سنت انبیا و اوصیای الهی میدانستند<ref>مصباح المتهجد، ص۷۵۸-۷۴۶.</ref> و سفارش أکیدی بر بزرگداشت و انجام آداب آن داشتند.<ref>الکافی، ج۴،صص۵۶۸-۵۶۴.</ref> | ||
این مهم در آثار متعدد بزرگان امامیه مورد توجه قرار گرفته؛ تا جایی که میتوان آن را تحت عنوان {{متن عربی|فقهالغدير}} مطرح کرد<ref>الامالی،ص۵۰؛ ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص۷۷-۷۴؛ مصباح المتهجد، ص۷۴۶؛ تهذیب الاحکام، ج۳، ص۱۴۳ و ج۶، ص۱۸.</ref> | این مهم در آثار متعدد بزرگان امامیه مورد توجه قرار گرفته؛ تا جایی که میتوان آن را تحت عنوان {{متن عربی|فقهالغدير}} مطرح کرد<ref>الامالی،ص۵۰؛ ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص۷۷-۷۴؛ مصباح المتهجد، ص۷۴۶؛ تهذیب الاحکام، ج۳، ص۱۴۳ و ج۶، ص۱۸.</ref> | ||
از وجوه افضل بودن روز غدیر، انتصاب امیر المؤمنین علی | از وجوه افضل بودن روز غدیر، انتصاب امیر المؤمنین علی علیه السلام به عنوان وصیّ و امام پس از رسول الله صلی الله علیه و آله است. | ||
امام صادق | امام صادق علیه السلام فرمود:"الیوم الذی نُصِب فیه رسول الله صلی الله علیه و آله ، امیرالمؤمنین علیه السلام "(طوسی،۱۴۱۱: ۷۴۶-۷۵۸). شیخ مفید هم می نویسد:"وَ هُوَ عیدٌ عظیمٌ بما أظهَرَه اللهُ تعالی مِن حُجَّتِه و أبانَه مِن خلافۀ وصیّ نبیه و أوجَبَه مِن العَهد فی رِقاب بریَّتَه"(مفید، مسار،۱۴۱۴: ۳۹-۴۱). به نقل منابع حدیثی عامه، رسول خدا صلی الله علیه و آله در این روز از حاضرانِ در غدیر، برای علی علیه السلام بیعت گرفت و عمّامه بر سر آن حضرت گذاشت. بیهقی به نقل از اسناد خود از علی علیه السلام روایت میکند: رسول الله صلی الله علیه و آله در غدیر عمامه بر سر من گذاشت و فرمود:"عمامه مرز میان کفر و ایمان است"(بیهقی، بیتا،ج۱۰: ۱۴؛ نیز نک: طیالسی، بیتا:۲۳). متقی هندی به اسناد خود و به نقل از دیلمی از رسولالله صلی الله علیه و آله روایت میکند که فرمود:"فانّ العمامه سیّما الاسلام و هی حاجزة بین المسلمین و المشرکین"(متقی، بیتا: ۴۸۳-۴۸۴).معلوم میگردد این اقدام پیامبر صلی الله علیه و آله برای تأکید و تصریح بر وصایت و امامت امام علی بن ابیطالب بوده است. مُعزّ الدوله دیلمی در سال ۳۵۲هـ .ق/۹۶۳م دستور داد تا در روز عیدغدیر، جشن و سروری در بغداد برپا شود. مأموران دولتی، موظف بودند قبل از آن؛ شهر را زینت کرده، آتش بر خانه امیران بیفروزند، با بوق و کرنا مردم را از فرارسیدن عید باخبر کنند و دکانها و بازارها در روز عید بسته بماند. در این روز مردم جامه نو پوشیده، شادمانی میکردند و به زیارت قبور ائمه و مشاهد شریفه میرفتند (مسکویه،۱۳۷۹: ج۷: ۴۰۱؛ طبری، ۱۳۸۷، ج۱۱/ص۱۰۰؛ ذهبی،۱۴۱۳ تاریخ، ج۲۶ /ص ۱۲-۱۱؛ ابن جوزی ۱۴۲۸: ۲۲۵). برخی هم، به صحرا رفته، نماز عید میخواندند(ابن عماد،۱۴۰۶،ج۴/ص۲۷۳). ثعالبی در ذیل لیلةالغدیر مینویسد:"شیعیان این شب را بس گرامی میدارند و در آن شب زندهداری میکنند"(۱۳۷۶ :۴۷۵). البته، سابقه این نوع مراسم به مدتها پیش بازمیگشت(ابن جوزی ۱۴۱۲ ،۱۴: ۱۵۱ و۱۸۹)؛ ولی بویهیان برای این روز جایگاه ویژهای قائل بودند و مراسم جشن عید را در ایالات تحت امرخود برپا می-کردند(ابن جوزی ۱۴۱۲ :۱۴/۳۷۷ و ر.ک: ذهبی،۱۴۱۳،ج۲۶/۱۲-۱۱و ج ۲۷ :۹؛ ابن اثیر، ۱۳۸۵، ج۸: ۵۵۰-۵۴۹ و۵۸۹ ). این گونه اقدامات، به تقویت هویت جمعی شیعیان و افزایش میزان پایبندی آنها به اصول مذهب کمک شایانی می کرد و سبب حضور پررنگتر شیعیان در عرصههای فرهنگی و اجتماعی میشد. به نظر میرسد تلاش آل بویه برای رسمیت بخشیدن عید غدیر، تا حدّی متأثر از دستاوردهای اجتماعی و فرهنگی این امر در جامعه بوده است. | ||
===== امامیه و مشارکت فعال اجتماعی ===== | ===== امامیه و مشارکت فعال اجتماعی ===== | ||
خط ۷۵: | خط ۷۵: | ||
===== دانشمندان امامیه و راهبرد ایجاد کتابخانه ===== | ===== دانشمندان امامیه و راهبرد ایجاد کتابخانه ===== | ||
صرف نظر از مراکز علمی شیعه، دانشمندان امامیه در ایجاد نشاط و بالندگی محافل شیعی و ابلاغ و انتشار معارف اهل بیت | صرف نظر از مراکز علمی شیعه، دانشمندان امامیه در ایجاد نشاط و بالندگی محافل شیعی و ابلاغ و انتشار معارف اهل بیت علیه السلام به اقدامات مهمی دست زدند. یکی از اینها، جمعآوری و استنساخ کتابها و رسالههایی بود که طی قرنها نوشته و در بلاد مختلف پراکنده بود. این سیاست برای تقویت و توسعه مراکز علمی ضرورت داشت و سند مهمی برای دفاع از مذهب و مقابله با مخالفان و معاندان شیعه بهشمار میآمد(الصفار،1415: 22). اهتمام خاندان رضی در ایجاد و توسعه دارالعلم و کتابخانههایی که با هزینه شخصی اداره می شد، از این نمونه است. سیدمرتضی در بغداد کتابخانهای داشت و قریهای را وقف تهیه کاغذ فقها کرده بود(خوانساری1401، 1/180و5/103-109). | ||
==== راهبرد امامیه برای نشر مذهب و مقابله با مخالفان ==== | ==== راهبرد امامیه برای نشر مذهب و مقابله با مخالفان ==== | ||
خط ۸۲: | خط ۸۲: | ||
'''-راهکار مناظره:''' | '''-راهکار مناظره:''' | ||
مناظره و احتجاج یکی از اقدامات فرهنگی و تربیتی اهل بیت | مناظره و احتجاج یکی از اقدامات فرهنگی و تربیتی اهل بیت علیه السلام بوده است(طبری،1412: 122؛ ابن عساکر،1415،2/حدیث 509،511 و 521). برای مثال، شیخ مفید درپاسخ به سؤال معتزله و حشویه که روش او را خلاف اصول امامیه میدانستند؛ به حدیثی از امام صادق علیه السلام استناد کرد که فرمود:«با آنها به مخاصمه بپردازید و هدایت را برایشان آشکار کنید و ضلالت و گمراهی خودشان را توضیح دهید و در مورد امامت حضرت علی علیه السلام با آنها مباهله کنید»(مفید، 1414 : 18 و 132-135). از منظر دانشمندان امامیه این قرن، مناظره مطلوب مناظرهای است که با تأسی از آموزههای وحیانی و سیره پیشوایان معصوم و در چهارچوب نظام اخلاقی- دینی اسلام و به دور از هرگونه سوءگیری باشد، عموم آن را بفهمند و در مواجهه با خواص، از روش عقلی – نقلی و ابزار استدلال و اِسناد، استفاده شود (شیخ صدوق در آثار مختلف، چون: من لایحضره الفقیه(1404)، الهدایه(1418)،الامالی(1417)؛ مثلا ص139در کتاب اخیر). مهمترین محورهای مناظراتی دانشمندان امامیه؛ درباب تفضیل امام علی علیه السلام بر دیگران با تأکید بر نصّ الهی و ابلاغ آن توسط رسول الله صلی الله علیه و آله ، مباحثه در معنا و مفهوم احادیثالرسول صلی الله علیه و آله ، شواهد تاریخی و نصوص اهلبیت علیه السلام بود(شیخ مفید،1413: 21و62و23). این گروه با استفاده از راهکار مناظره؛ ضمن مقابله با مخالفان، معاندان و منکران(مفید، 1413: 31و35)؛ امکان تقویت و توسعه مبانی نظری شیعه و تسرّی آن را در جامعه فراهم آوردند(مفید، 1413،صفحات مختلف و نک: ابنکثیر 1407:ج12 : 53). بخشهایی از آثار شیخ صدوق؛ برگرفته از مناظرات علمی وی است که از آن جمله میتوان به برخی مجالس الأمالی،معانی الأخبار، التوحید و عیونالاخبار اشاره کرد. برای نمونه، در مجالس 23و56 مندرج در الأمالی که در طی سفر به مشهدالرضا علیه السلام انجام گرفت، شیخ درباب موضوعهایی، چون: ضرورت وجود امام، وصایت رسولالله صلی الله علیه و آله و مناشده علی علیه السلام با صحابه از حدیث غدیر و اهمیت آن سخن گفته است(ر.ک: شیخ صدوق 1417: 173و185-183و188-187و437 و670). همو در مناظراتی که با مشاهیر عامه داشت، با استناد به حدیث غدیر، بر آنان برتری یافت (صدوق، 1417،1: 456). شیخ مفید -که به عنوان رئیس متکلمان شیعه و فقهای امامیه شناخته میشد- شهرت بسیاری در مناظره با اهل سنت و رؤسای مذاهب مختلف اسلامی داشت و به علت بهرهگیری از دلایل محکم عقلی و نقلی و برخورداری از فصاحت و قوت کلام بیشتر، مورد توجه دولتیان و دانشمندان عامه قرارگرفت(شیخ مفید،1412: 33-32؛ همو، 1414: 18 و 31 و 1410 :13) یکی دیگر از وجهههای بارز فعالیت علمی امامیه، مقابله با نحلههای انحرافی بود. بخشهایی از آثار کلامی و ردیههایی که در این زمینه نوشته شده؛ به موضوعهایی چون: ردّ شبهات مربوط با خاندان رسول الله صلی الله علیه و آله ، تأکید بر ولایت و رهبری معصوم و اثبات حقانیت مذهب تشیع اختصاص یافته است. از آن جمله، ردّیههای ابوالحسین مؤیدبالله حسنی علوی و سید ابوطالب یحیی علوی است که از معاریف ردّیهنویسان امامی در طبرستان بودند(ابن اسفندیار،1366: 99 -106 و 130). | ||
'''-راهکار رحلههای علمی:''' | '''-راهکار رحلههای علمی:''' | ||
دانشمندان امامیه به دلایل مختلف به این مقوله توجه ویژهای نشان میدادند که رسیدگی به امور شیعیان و پاسخگویی به مسائل آنان، حضور در محافل علمی و بهرهگیری از امکانات کتابخانهها و دارالعلمها از آن جمله بود. این گونه سفرها علاوه بر معرفتافزایی، جنبه تبلیغی و فرهنگی هم داشت و در مواردی سبب تغییر عقاید مذهبی به نفع تشیع میشد(برای نمونه، در اصفهان: ابن حبان،۱۴۱۲، ۱ : ۵۸). امامیه؛ بهویژه با استفاده از کارآمدی نهاد وکالت در شهرهای بزرگ(صدوق ۱۳۹۵:۲: ۴۴۲-۴۴۳) و استقرار در مشاهد شریفه، از آن به عنوان کانونی برای نشر معارف اهل بیت | دانشمندان امامیه به دلایل مختلف به این مقوله توجه ویژهای نشان میدادند که رسیدگی به امور شیعیان و پاسخگویی به مسائل آنان، حضور در محافل علمی و بهرهگیری از امکانات کتابخانهها و دارالعلمها از آن جمله بود. این گونه سفرها علاوه بر معرفتافزایی، جنبه تبلیغی و فرهنگی هم داشت و در مواردی سبب تغییر عقاید مذهبی به نفع تشیع میشد(برای نمونه، در اصفهان: ابن حبان،۱۴۱۲، ۱ : ۵۸). امامیه؛ بهویژه با استفاده از کارآمدی نهاد وکالت در شهرهای بزرگ(صدوق ۱۳۹۵:۲: ۴۴۲-۴۴۳) و استقرار در مشاهد شریفه، از آن به عنوان کانونی برای نشر معارف اهل بیت علیه السلام و رشد و بالندگی مراکز علمی استفاده میکردند. تشرف شیخ صدوق به مشهدالرضا علیه السلام که در سال۳۶۷هـ/۹۷۷م انجام گرفت(شیخ صدوق،۱۴۱۷، مجلس ۲۶) و رحلههای وی به مناطق مختلف(شیخ صدوق،۱۴۱۷: ۸ و ۱۸۵-۱۸۳؛ شیخ صدوق۱۴۰۵، ج۱: ۲۷۶؛ شیخ صدوق، ۱۴۰۴، ج۱: ۲؛ج۲: ۶۲۸؛ نجاشى،۱۴۱۶، ج ۱: ۱۸۴)؛ حضور شیخ کلینی(شیخ طوسی، ۱۴۱۵: ۴۳۹)، خاندان رضی(خوارزمی، ۱۳۸۲ش: ۱۷۹)،شیخ مفید، شیخ کلینی، انباری و شیخ طوسی در بغداد(نجاشی ۱۴۱۶: ۴۴۰) و فعالیتهای شیخ مفید(مفید، ۱۴۱۴ ،۱۳۲-۱۳۵) و خاندان بابویه در ری(صدوق ۱۳۹۵: ۱/۲) و قم از این نمونه است (صدوق۱۳۹۵: ۲/۵۰۲). | ||
==== امامیه و راهبرد تحقیق و تألیف ==== | ==== امامیه و راهبرد تحقیق و تألیف ==== | ||
خط ۹۳: | خط ۹۳: | ||
بدین وسیله درهای تدقیق و تحقیق و رشد گشوده و در بیان ادلّه و مسائل، واضحترین حالات به کار گرفته شد(خوانساری ۱۴۰۱،ج۵: ۱۱۰). تحقیق و تألیف رونق یافت و دانشمندان بزرگ در علوم مختلف پدید آمدند. | بدین وسیله درهای تدقیق و تحقیق و رشد گشوده و در بیان ادلّه و مسائل، واضحترین حالات به کار گرفته شد(خوانساری ۱۴۰۱،ج۵: ۱۱۰). تحقیق و تألیف رونق یافت و دانشمندان بزرگ در علوم مختلف پدید آمدند. | ||
اهل دانش و معرفت قوت یافتند و به سرعت منظومهای از دانشمندان، مراکز، آثار و مظاهر فرهنگی و تمدنی شیعی فراهم آمد که مسائل، اهداف و نتایج مشترک را دنبال میکردند. از این رو، میتوان گفت دانشمندان امامیه بیشترین نقش را در پاسداشت، تبیین مسائل و نشر مکتب اهل بیت | اهل دانش و معرفت قوت یافتند و به سرعت منظومهای از دانشمندان، مراکز، آثار و مظاهر فرهنگی و تمدنی شیعی فراهم آمد که مسائل، اهداف و نتایج مشترک را دنبال میکردند. از این رو، میتوان گفت دانشمندان امامیه بیشترین نقش را در پاسداشت، تبیین مسائل و نشر مکتب اهل بیت علیه السلام ایفا کردند: | ||
===== الف-رویکرد تحقیقی دانشمندان امامیه به مسأله غدیر ===== | ===== الف-رویکرد تحقیقی دانشمندان امامیه به مسأله غدیر ===== | ||
حدیث غدیر یکی از استوارترین و مهمترین گزارههای حدیثی، تاریخی و کلامی بود که وجه همت دانشمندان و نویسندگان امامیه قرار گرفت. از مشاهیر دانشمندان امامیه شیخ صدوق است. صدوق وجود امام و مسأله نص و دیگر موضوعات مورد اختلاف فریقین را که از زمان امامان پیشین تا به حال مطرح بوده، به تبعیت از روش و سیرت علمی اهل بیت | حدیث غدیر یکی از استوارترین و مهمترین گزارههای حدیثی، تاریخی و کلامی بود که وجه همت دانشمندان و نویسندگان امامیه قرار گرفت. از مشاهیر دانشمندان امامیه شیخ صدوق است. صدوق وجود امام و مسأله نص و دیگر موضوعات مورد اختلاف فریقین را که از زمان امامان پیشین تا به حال مطرح بوده، به تبعیت از روش و سیرت علمی اهل بیت علیه السلام ؛ بهویژه با استناد به حدیث غدیر، اثبات کرده است. | ||
وی در کتاب معانیالاخبار با استناد به سلسله روات تسننِ متّصل به انس بن مالک، نتیجه میگیرد که حدیث غدیر، بالاتفاق مورد قبول همگان است(صدوق،۱۴۰۳: ۶۷-۶۸). همچنین، در بررسی نسبت میان اهل بیت | وی در کتاب معانیالاخبار با استناد به سلسله روات تسننِ متّصل به انس بن مالک، نتیجه میگیرد که حدیث غدیر، بالاتفاق مورد قبول همگان است(صدوق،۱۴۰۳: ۶۷-۶۸). همچنین، در بررسی نسبت میان اهل بیت علیه السلام و حدیث غدیر به طریق نقلی اثبات میکند که وقتی اطاعت علی علیه السلام بر مردم واجب شد؛ یعنی او امام است(صدوق،۱۴۰۳: ۷۰-۶۷؛ و نیز ر.ک:صدوق۱۴۱۷: ۲و۱۴و۱۱۵-۱۱۳ و ۳۰۶ و ۳۱۶ و ۳۵۴-۳۵۶و۵۸۲) و انکار امامت ایشان به معنای انکار پیامبر صلی الله علیه و آله و در نهایت، انکار ربوبیت خداست(صدوق۱۴۰۳: ۶۵۶). صدوق در کتاب علل الشرایع، وجوه اطاعت و پیروی از امام را تبیین و توصیف میکند(صدوق،علل الشرائع، بیتا:۱/۱۷۵-۱۷۴) و در ذیل آیه ۴۱/دخان، مصداق آن را علی علیه السلام و شیعیان آن حضرت میداند(صدوق،فضائل الشیعه،بیتا:۲۳-۲۴). | ||
همچنین، در کتاب کمالالدین، اتصال اوصیاء از وجود آدم تا خاتم صلی الله علیه و آله را، دلیل پیوستگی نظام وصایت الهی و وصایت علی | همچنین، در کتاب کمالالدین، اتصال اوصیاء از وجود آدم تا خاتم صلی الله علیه و آله را، دلیل پیوستگی نظام وصایت الهی و وصایت علی علیه السلام با حدیث غدیر بیان میکند(صدوق، ۱۳۹۵، ۱ :۲۳۴). شیخ، به علاوه گزارههای اصلی غدیر را استخراج و در کتاب مستقلی با عنوان معرفه فی الفضائل جمعآوری نمود(صدوق،الخصال، بیتا: ۱/۶۷-۶۶). شیخ مفید(م۴۱۳هـ) بهویژه در تفضیل امیرالمؤمنین دارای آثار مستقل و نظرهای قابلاعتنایی است که مهمترین آنها درکتاب تفضیل امیرالمؤمین علیه السلام آمده است. | ||
وی در این کتاب که به شیوه کلامی تألیف شده، با استفاده از آیات قرآن و احادیث و اخبار عامه اثبات میکند که بعد از وجود رسول الله صلی الله علیه و آله (مفید،تفضیل۱۴۱۲: ۳۱)؛ علی | وی در این کتاب که به شیوه کلامی تألیف شده، با استفاده از آیات قرآن و احادیث و اخبار عامه اثبات میکند که بعد از وجود رسول الله صلی الله علیه و آله (مفید،تفضیل۱۴۱۲: ۳۱)؛ علی علیه السلام از همه ملائکه و انبیاء برتر است(مفید،تفضیل۱۴۱۲: ۲۷). شیخ در آثار دیگر خود هم به شرح و تفسیر حدیث غدیر پرداخته که در بخشهای دیگر این تحقیق به آنها اشاره شده است. | ||
===== ب-دلایل دانشمندان امامیه در اهمیت مسأله غدیر: ===== | ===== ب-دلایل دانشمندان امامیه در اهمیت مسأله غدیر: ===== | ||
خط ۱۰۸: | خط ۱۰۸: | ||
====== شواهد و قراین مندرج در خطبه غدیر: ====== | ====== شواهد و قراین مندرج در خطبه غدیر: ====== | ||
این مقوله از پرکاربردترین مباحث علمی دانشمندان امامیه بود. سیدمرتضی(۳۵۵-۴۳۶هـ)- از جمله پرچمداران مدرسه کلامی بغداد- در مباحثات علمی خود، از این مقوله بسیار بهره برد(سیدمرتضی، بیتا: ۱۳۲-۱۳۳). وی بهویژه در دو کتاب تنزیه الانبیاء و الائمه (بیتا)و الشافی فی الامامه (۱۴۱۰) امامان را از گناه، تنزیه و به ردّ مخالفان و علت اختلافشان پرداخته؛ بر اساس اصول مذهب شیعه، عصمت امام را اثبات می- کند. همو در تصریح بر نصّ امیرالمؤمنین | این مقوله از پرکاربردترین مباحث علمی دانشمندان امامیه بود. سیدمرتضی(۳۵۵-۴۳۶هـ)- از جمله پرچمداران مدرسه کلامی بغداد- در مباحثات علمی خود، از این مقوله بسیار بهره برد(سیدمرتضی، بیتا: ۱۳۲-۱۳۳). وی بهویژه در دو کتاب تنزیه الانبیاء و الائمه (بیتا)و الشافی فی الامامه (۱۴۱۰) امامان را از گناه، تنزیه و به ردّ مخالفان و علت اختلافشان پرداخته؛ بر اساس اصول مذهب شیعه، عصمت امام را اثبات می- کند. همو در تصریح بر نصّ امیرالمؤمنین علیه السلام ؛ به پاسخ رسول الله صلی الله علیه و آله به جمعی از صحابه استناد کرده که فرمود: این کار به امر خدا بود و آن را بر من تکلیف نمود و ضمناً با آیه"لئن أشرکتَ لیحبطنَّ عملَک”به نقض دسیسهگران پرداخت و نیز این روایت را دلیل بر عصمت ائمه دانسته(سید مرتضی، بیتا:۱۲۰-۱۲۱)؛ امامت و عصمت را در التزام با یکدیگر قرار میدهد(همان:۱۳۳). | ||
همچنین، در قضیه"تحکیم"، به شرح واژه"امیرالمؤمنین"پرداخته و از قول علی | همچنین، در قضیه"تحکیم"، به شرح واژه"امیرالمؤمنین"پرداخته و از قول علی علیه السلام نقل میکند که فرمود: رسول الله صلی الله علیه و آله مرا به تمام حق فرمان داد و قتال با سه گروه، از مصادیق دفاع از حق است(سید مرتضی، بیتا: ۱۴۹-۱۵۳). سید مرتضی کتاب الشافی را در نقض المغنی فی الامامه،تألیف قاضی عبدالجبار معتزلی نوشت. در اهمیت این کتاب، شیخ طوسی مینویسد:"و هو کتاب لم یصنّف مثله فیالامامة"(شیخ طوسی، ۱۴۱۷: ۱۶۴). این کتاب به روش کلامی نوشته شده؛ با استفاده از گزارههای تاریخی و حدیثی و استناد به حدیث غدیر، امامت علی علیه السلام تبیین (سید مرتضی۱۴۱۰، ج۳، ۵-۸) و شبهات مخالفان و معاندان، پاسخ داده میشود(سید مرتضی۱۴۱۰ :۳/۱۵۵). | ||
شیخ مفید، نیز در کتاب کلامی-تاریخیِ الارشاد، با استناد به سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله در غدیر(«ألست الأولی بکم..»)،آن را دلیل بر نصّ امامت و استخلاف در مقام علی | شیخ مفید، نیز در کتاب کلامی-تاریخیِ الارشاد، با استناد به سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله در غدیر(«ألست الأولی بکم..»)،آن را دلیل بر نصّ امامت و استخلاف در مقام علی علیه السلام دانسته (مفید الارشاد۱۴۱۳:۱/۸)؛ اضافه میکند: اعلان استخلاف آن حضرت در حضور مردم، تواتر صحابه، رجال عامه و شیعه بر امارت و اعطای لقب"امیرالمؤمنین" و تهنیت صحابه؛ همگی بر امامت علی علیه السلام دلالت دارد و همین را دلیل تداوم امامت قرار میدهد(مفید النکت ۱۴۱۳: ۴۳-۴۴). براساس نظر شیخ؛ عموم مسلمانان اجماع دارند که رسول الله صلی الله علیه و آله پس از بازگشت از حجةالوداع؛ علی علیه السلام را بر تمام امت منصوب نمود و با خطاب صریح "مولی"، او را"سیّد مُطاع” قرار داد(مفید النکت، ۱۴۱۳: ۴۴-۴۵). وی با استفاده از گزارههای نقلی و اخبار تاریخی، واژه"مولی"را به مفهوم"امام واجبالاطاعة" معنی کرده است(شیخ طوسی۱۴۰۰: ۲۱۶). | ||
====== نقل متواتر حدیث ====== | ====== نقل متواتر حدیث ====== | ||
خط ۱۱۸: | خط ۱۱۸: | ||
====== شواهد ادبی(غدیریهها) ====== | ====== شواهد ادبی(غدیریهها) ====== | ||
دانشمندان امامیه با استناد به غدیریهها و شرح و تفسیر آنها به تبیین عقاید امامیه پرداختند؛ از آن جمله سید رضی در تفسیر"حدیث الولایة"بحث مفصلی را به اشعار اختصاص میدهد و در فصلی با عنوان:"فصل فیما روی من الاشعار فی نصّ النبی علی امیرالمؤمنین | دانشمندان امامیه با استناد به غدیریهها و شرح و تفسیر آنها به تبیین عقاید امامیه پرداختند؛ از آن جمله سید رضی در تفسیر"حدیث الولایة"بحث مفصلی را به اشعار اختصاص میدهد و در فصلی با عنوان:"فصل فیما روی من الاشعار فی نصّ النبی علی امیرالمؤمنین علیه السلام "آن را دلیل بر نصّ امام میداند و در ذیل آن به شرح اشعار حسّان بن ثابت، قیس بن سعد، کمیت و حمیری پرداخته، دلیل و شاهد هر کدام را بیان میکند(سیدرضی1406: 45-36). همو در قصیدهای طولانی به شرح و توصیف حدیث غدیر پرداخته است. | ||
سیدمرتضی و شیخ مفید نیز در احتجاجات و شرح آیات قرآنی؛ از گزارهها و قرینههای ادبی مبتنی بر غدیریهها بهره بردند(سیدمرتضی،1405،ج4:123-131و134؛ شیخ مفید فصول1414: 280؛ مفید مسار 1414: 39). مفید با استفاده از شعر اخطل که واژه”مولا”را برابر با امامت و ریاست عامه معنی کرده، آن را منحصر در علی | سیدمرتضی و شیخ مفید نیز در احتجاجات و شرح آیات قرآنی؛ از گزارهها و قرینههای ادبی مبتنی بر غدیریهها بهره بردند(سیدمرتضی،1405،ج4:123-131و134؛ شیخ مفید فصول1414: 280؛ مفید مسار 1414: 39). مفید با استفاده از شعر اخطل که واژه”مولا”را برابر با امامت و ریاست عامه معنی کرده، آن را منحصر در علی علیه السلام میداند(مفید اقسام المولی،1413 : 39-40) و از این طریق(شعر)، تقدم اسلامِ علی علیه السلام را، دلیل بر امامت آن حضرت میگیرد (مفید اقسام المولی،1413،290-291و38-37 ؛مفید،فصول 1414 :280). همو در بیان واژه"مولی” به معنای" امامت"؛ به شعر حسان بن ثابت و تأیید آن از سوی رسولالله شعر حسان را تأیید کرد و این بدین معناست که منظور آن حضرت از”مولی"“امامت"بوده و گرنه آن هنگام که حسان آن را خواند، انکار و ردّ مینمود(مفید،فصول 1414 :290-291).شیخ، استفاده بیشتری از این اشعارکرده و آن را شاهد امامت منصوص امیرالمؤمنین می داند(مفید،فصول 1414 :259).شمول اسناد شیخ به اشعار شامل تابعین هم میشود؛ برای نمونه، از قصیده لامیه قیس بن سعد-که در میدان صفّین سروده- استفادههای متعددی میکند؛ مثلا واژه"امام"را در این شعر مستند به وحی و حدیث رسولالله صلی الله علیه و آله ؛ یعنی:"من کنت.."کرده، بر این عقیده است که این اشعار بر امامت امیرالمؤمنین دلالت میکند و نتیجه میگیرد که وجود این گونه اشعار، نشانه ثبات عقاید شیعه و ابطال دشمنی معتزله در انکار این فضائل است(مفید،فصول 1414 :290-292). | ||
====== غدیر؛ اتمام حجت الهی ====== | ====== غدیر؛ اتمام حجت الهی ====== | ||
در آثار اهل بیت | در آثار اهل بیت علیه السلام و پیشینیان به کرات بر این موضوع تأکید شده که غدیر معیار سنجش ایمان مردم است و توجه به آن در این دوران، تکلیف شیعه را در مواجهه با تحولات پیچیده آغازین سده غیبت کبری روشن مینمود. صدوق مینویسد غدیر برای هیچ کس عذری به جا نگذاشته و به سخنی از حضرت زهرا(س)استناد می کند که فرمود: «هل تَرَک أبی یومَ غدیرِ خُم لِأحَد عُذراً»(صدوق الخصال،بیتا: 173و32-33). | ||
=== وجوه استنباطی- استدلالی دانشمندان امامیه === | === وجوه استنباطی- استدلالی دانشمندان امامیه === | ||
خط ۱۳۷: | خط ۱۳۷: | ||
==== ضرورت وجود امام ==== | ==== ضرورت وجود امام ==== | ||
صدوق با استناد به آموزههای دینی و نصوص روایی؛ مسأله وصایت را سنت الهی میداند که پس از هر پیامبری، وصی قرار داشته(صدوق،عیون 1404،ج1: 211-210)و بدین ترتیب هریک از امامان، جانشین خود را معرفی میکردند(همان:2/37). همو در بحثی ذیل"امیرالمؤمنین”مینویسد: مسأله انتصاب امام علی | صدوق با استناد به آموزههای دینی و نصوص روایی؛ مسأله وصایت را سنت الهی میداند که پس از هر پیامبری، وصی قرار داشته(صدوق،عیون 1404،ج1: 211-210)و بدین ترتیب هریک از امامان، جانشین خود را معرفی میکردند(همان:2/37). همو در بحثی ذیل"امیرالمؤمنین”مینویسد: مسأله انتصاب امام علی علیه السلام امری توقیفی بوده است(صدوق،عیون 1404،1/صص179-173). | ||
==== نصّ الهی در اوصیای رسول الله صلی الله علیه و آله ==== | ==== نصّ الهی در اوصیای رسول الله صلی الله علیه و آله ==== | ||
این مهم به عنوان یکی از پیامهای اصلی غدیر بود که اهل بیت | این مهم به عنوان یکی از پیامهای اصلی غدیر بود که اهل بیت علیه السلام به آن استناد جسته و دانشمندان امامیه با دلایل عقلی و نقلی آن را مورد بحث و شرح قرار میدادند. نوبختی در بیان امامت منصوص مینویسد: «نشاید که ما یا یکی از مؤمنان به خواست و رأی خویش امامی را برخود برگزینیم؛ بلکه باید او را خداوند برپای دارد و برگزیند و تا هر زمان که خواهد آشکارسازد؛ زیرا خداوند به تدبیر کار و مصلحت آفرینندگان خویش داناتر و آگاهتر از ماست»(نوبختی 1381: 93) و در اثبات سنت الهی بر اینکه وصایت، امری موروثی است؛ می نویسد:"نشاید که امامت در نسل کسی باشد که امامت او استوار نگردیده"(نوبختی 1381: 92). سیدرضی معتقد است: «شیعیان درهر حال که باشند، به صورت نقل مستقل متواتر روایت میکنند که رسول خدا صلی الله علیه و آله ، علی علیه السلام را جانشین خود بر امتش قرار داد و او را به نص تعیین کرد و اطاعت از او را در همه امور دین واجب نمود. رسول الله صلی الله علیه و آله آن را ظاهر و مکشوف انجام داد. پس واجب است که این خبر از نظر علمی و یقینی مورد قبول واقع شود»(سیدرضی،1406: 44-36). صدوق به نقل از هذلی و با استناد به آیه 6/ احزاب، و کلام پیامبر صلی الله علیه و آله در تأویل این آیه؛ شمول نصّ الهی را به تمام اهل بیت علیه السلام نسبت میدهد(صدوق، الخصال، بیتا:479). | ||
==== دلالت غدیر بر وجوب اطاعت از امام ==== | ==== دلالت غدیر بر وجوب اطاعت از امام ==== | ||
سیدمرتضی مینویسد: امام مفترضالطاعۀ است و رسول الله صلی الله علیه و آله با استناد به آیه6/ احزاب ، مردم را به اطاعت از ایشان فراخواند. دلیل وی هم دو واژه «مولی» و«اولی»است (مرتضی، 1405،ج4/132-131). شیخ طوسی با شواهد ادبی، از واژه"اولی"، مفهوم مفترضالطاعه را دریافته، اطلاق آن را برای شخص امام و به طور مشخص امیرالمؤمنین منحصر میکند(طوسی:1400 :215-216). مفید با استناد به آیات و روایت متعدد، نص(2)امام را، دلیل وجوب اطاعت از او میداند و با بهرهگرفتن از نصوص معصومان، از حدیث«من کنت...» نتیجه میگیرد که امام مفترضالطاعه است (مفید الارشاد1413،1: 7-8). وی در کتاب الافصاح، تواتر و اجماع برحدیث غدیر را مسلّم و دلالت بر ضرورت رهبری و حکومت دانسته، آن را دلیل اثبات ولایت و امامت علی | سیدمرتضی مینویسد: امام مفترضالطاعۀ است و رسول الله صلی الله علیه و آله با استناد به آیه6/ احزاب ، مردم را به اطاعت از ایشان فراخواند. دلیل وی هم دو واژه «مولی» و«اولی»است (مرتضی، 1405،ج4/132-131). شیخ طوسی با شواهد ادبی، از واژه"اولی"، مفهوم مفترضالطاعه را دریافته، اطلاق آن را برای شخص امام و به طور مشخص امیرالمؤمنین منحصر میکند(طوسی:1400 :215-216). مفید با استناد به آیات و روایت متعدد، نص(2)امام را، دلیل وجوب اطاعت از او میداند و با بهرهگرفتن از نصوص معصومان، از حدیث«من کنت...» نتیجه میگیرد که امام مفترضالطاعه است (مفید الارشاد1413،1: 7-8). وی در کتاب الافصاح، تواتر و اجماع برحدیث غدیر را مسلّم و دلالت بر ضرورت رهبری و حکومت دانسته، آن را دلیل اثبات ولایت و امامت علی علیه السلام و تقدم وی بر دیگران و وجوب اطاعت از او میداند(مفید الافصاح1412: 32-33). همو با استناد به حدیث شریف"اللهمّ وال مَن والاه.." مینویسد: هرکس عصیان کند، از فرمان خدا عدول نموده؛ کافر است(همان: 129-128). از مجموع نظر صدوق دریافت میگردد ؛ وی با طرح ملازمت قرآن و عترت(صدوق 1403 1: 235) و علامات امام و وجوب اطاعت از او...."(صدوق1395 :2/336-337)؛ قرابت، نص و حدیث را دلیل"عترت" او قرار میدهد و بر اساس حدیث غدیر، امیرالمؤمنین علیه السلام را مصداق عترت قرار داده؛ بدین واسطه با ادعای زیدیه مبنی بر انکار مقام عترت علی علیه السلام و وصایت و انحصار در امامان دوازهگانه مقابله نموده؛ تناقض دیدگاه آنان را معلوم میگرداند(صدوق 1403: 2/478-479؛ صدوق، 1395، ج1، 116). | ||
==== غدیر،یومالولایه ==== | ==== غدیر،یومالولایه ==== | ||
پیام اصلی غدیر ولایت است. این مهم از جهات مختلف برای امامیه اهمیت داشت. از علی | پیام اصلی غدیر ولایت است. این مهم از جهات مختلف برای امامیه اهمیت داشت. از علی علیه السلام روایت است که فرمود: برای ما ویژگیهایی است: ولایت، وصیت، وراثت و حجت خدا بر شما و هرآنچه در غدیر خم است (ر.ک: طبری، بیتا: 299؛کلینی،1365،ج8: 28). به اعتقاد صدوق، ولایت نعمتی است که خداوند آن را به اهل بیت علیه السلام اختصاص داده و ازاین جهت، غدیر به «یومالولایه» وحدیث آن به"حدیث الولایۀ"شهرت یافت(صدوق، فضایل الشیعه بیتا:414). | ||
==== غدیر، معیار وحدت مسلمانان ==== | ==== غدیر، معیار وحدت مسلمانان ==== | ||
صدوق از قول امام علی | صدوق از قول امام علی علیه السلام نقل می کند؛ رسول الله صلی الله علیه و آله ایشان را برای عموم مردم منصوب نمود(صدوق الخصال، بیتا :578). مفید از مجموع اسناد حدیث غدیر و ثقلین، دو نتیجه کلی را استنباط می کند: اتفاق و اجتماع. از آراء شیخ که در فصل حجۀالوداع و یوم الغدیر آمده؛ استنباط میگردد که حفظ دین، جلوگیری از اختلاف و ریشهکن کردن فتنه؛ فایده و ضرورت غدیر بوده است(مفید، 1413: 179-180). سیدمرتضی به نقش غدیر در وحدتبخشی به جامعه، پرداخته؛ این مهم را درراستای اهداف بعثت انبیا و شریعت دانسته و تبعیت از حدیث ثقلین را، معیار تحقق این مهم درجامعه میداند(سید مرتضی،1405،ج3: 21-19). | ||
==== اثبات مهدویت ==== | ==== اثبات مهدویت ==== | ||
خط ۱۵۵: | خط ۱۵۵: | ||
==== مناقب خاصه امام علی بن ابی طالب ==== | ==== مناقب خاصه امام علی بن ابی طالب ==== | ||
این مهم یکی از راهبردهای مهم دانشمندان امامیه، در دفاع از عقاید حقه و مقابله با معاندان بود. صدوق در مباحث مرتبط با نص و احتجاج از این موضوع بهره برد و به روایت از اسناد خود از امام علی | این مهم یکی از راهبردهای مهم دانشمندان امامیه، در دفاع از عقاید حقه و مقابله با معاندان بود. صدوق در مباحث مرتبط با نص و احتجاج از این موضوع بهره برد و به روایت از اسناد خود از امام علی علیه السلام این حدیث شریف را نقل کرده (صدوق الخصال بیتا،2/572 و نیز نک:خصیبی 1411: 138) و به طرق دیگر آن اشاره کرده است(صدوق الخصال بیتا ،1/311). مفید، به سیاق کلامی-تاریخی؛ ضمن تصریح بر اختصاص فضیلت حدیث غدیر به امیرالمؤمنین ، از آن برای ردّ تقدم خلفا بر ریاست امت استفاده کرده است(مفید مسار1414: 38-39؛ الکافئة، 1413: 129؛ تفضیل، 1412: 33-32). ابن مغازلی مینویسد: حدیث غدیر، صحیح و از قول رسول الله صلی الله علیه و آله است و کسی در این فضیلت با علی علیه السلام شریک نیست(ابن بطریق1407: 108؛ابن طاووس، 1371: 142). | ||
===== د-میراث مکتوب امامیه درباره غدیر: ===== | ===== د-میراث مکتوب امامیه درباره غدیر: ===== | ||
خط ۱۶۷: | خط ۱۶۷: | ||
====== آثار کلامی- روایی: ====== | ====== آثار کلامی- روایی: ====== | ||
محمدبن سلیمان کوفی(م قرن۴) در"مناقب امیرالمؤمنین" ؛ به نقل کامل حدیث، طرق مختلف نقل و نصوص وارده از اهلبیت | محمدبن سلیمان کوفی(م قرن۴) در"مناقب امیرالمؤمنین" ؛ به نقل کامل حدیث، طرق مختلف نقل و نصوص وارده از اهلبیت علیه السلام ، صحابه و تابعان پرداخته؛ برخی از دریافتهای وی بدین شرح است: براساس حدیث ولایت، هرجای قرآن عبارت «یا ایّهاالذین» آمده؛ مصداق بارز آن علی علیه السلام است(کوفی، ۱۴۱۲، ج۱: ۱۲۱). به استناد روایات صحیح،"آیه اکمال"، بیان ولایت علی علیه السلام از زبان رسول خدا صلی الله علیه و آله است (کوفی،۱۴۱۲،ج۱: ۱۳۸-۱۳۶و۴۰۹). براساس این حدیث، علی علیه السلام ،"حاجز بین الکفر و الایمان"است(متقی هندی، بیتا:ج۱۵: ۴۸۲) و اهل بیت علیه السلام با استفاده از آن با مخالفان، احتجاج کردند(همان، ج۲: ۳۷۴- ۳۷۲و۳۸۰-۳۸۳و۳۹۲). | ||
محمد بن عمر تمیمی(قاضی جعابی): از افاضل شیعه(ابن ندیم، بیتا، ۲۴۷) و از مشایخ صدوق (خوئی،۱۴۱۳،ج۱۸: ۷۰) و مسانید شیخ مفید بود. کتاب «مَن رویَ حدیث غدیرِخُم» از اوست(نجاشی،۱۴۱۶: ۳۹۵-۳۹۴) و تألیفاتی نیز درباره طرق حدیث غدیر و امیرالمؤمنین دارد(ابن ندیم، بیتا: ۲۴۷). ابوعبدالله حسین غضائری(م۴۱۱ه)، از ثقات امامیه(طوسی، ۱۴۱۵: ۴۲۵) و همسان با شیخ مفید بود(ذهبی، ۱۴۱۳ سیر،۱۷: ۳۲۹). وی آثار متعددی در فضائل امامان و ردّ مخالفان نوشت که از مهمترین آنها کتاب”یوم الغدیر"است(نجاشی۱۴۱۶: ۶۹). عبیدالله بن احمد أنباری(م۳۵۶)، از شیوخ شیعه و در حدیث، ثقه بود. آثار متعددی در کلام، حدیث، تاریخ و فرق داشت که کتابی با عنوان"طرق حدیث الغدیر” منسوب به وی است(نجاشی۱۴۱۶: ۲۳۳؛ ابن ندیم، بیتا: ۲۴۷). | محمد بن عمر تمیمی(قاضی جعابی): از افاضل شیعه(ابن ندیم، بیتا، ۲۴۷) و از مشایخ صدوق (خوئی،۱۴۱۳،ج۱۸: ۷۰) و مسانید شیخ مفید بود. کتاب «مَن رویَ حدیث غدیرِخُم» از اوست(نجاشی،۱۴۱۶: ۳۹۵-۳۹۴) و تألیفاتی نیز درباره طرق حدیث غدیر و امیرالمؤمنین دارد(ابن ندیم، بیتا: ۲۴۷). ابوعبدالله حسین غضائری(م۴۱۱ه)، از ثقات امامیه(طوسی، ۱۴۱۵: ۴۲۵) و همسان با شیخ مفید بود(ذهبی، ۱۴۱۳ سیر،۱۷: ۳۲۹). وی آثار متعددی در فضائل امامان و ردّ مخالفان نوشت که از مهمترین آنها کتاب”یوم الغدیر"است(نجاشی۱۴۱۶: ۶۹). عبیدالله بن احمد أنباری(م۳۵۶)، از شیوخ شیعه و در حدیث، ثقه بود. آثار متعددی در کلام، حدیث، تاریخ و فرق داشت که کتابی با عنوان"طرق حدیث الغدیر” منسوب به وی است(نجاشی۱۴۱۶: ۲۳۳؛ ابن ندیم، بیتا: ۲۴۷). | ||
حسین بن حمدان خصیبی(م۳۳۴هـ)، صاحب کتاب الهدایة الکبری: در این کتاب با استفاده از حدیث غدیر، نص و ولایت اهلبیت | حسین بن حمدان خصیبی(م۳۳۴هـ)، صاحب کتاب الهدایة الکبری: در این کتاب با استفاده از حدیث غدیر، نص و ولایت اهلبیت علیه السلام اثبات و اسناد جمعی دال بر این امر جمعآوری شده است(خصیبی۱۴۱۱: ۱۰۳). | ||
ابوالقاسم کوفی (م۳۵۲)،مؤلف الاستغاثة: کوفی، این کتاب را به سیاق کلامی- تاریخی نوشته و بیش از همه از نصوص اهلبیت | ابوالقاسم کوفی (م۳۵۲)،مؤلف الاستغاثة: کوفی، این کتاب را به سیاق کلامی- تاریخی نوشته و بیش از همه از نصوص اهلبیت علیه السلام استفاده کرده است. همو به نقل از اسناد خود از سعد بن ابی وقاص روایت میکند: پیامبر صلی الله علیه و آله در حقّ علی علیه السلام فرمود:«من کنت مولاه..”و"علی مع الحق»(کوفی، بیتا،۲: ۶۳). علاوه براین، میتوان به آثار صاحب بن عباد در تثبیت امامت علی علیه السلام و دلائل آن(ابن ندیم، بیتا:۱۵)؛ دلائل الإمامۀ، اثر عیاشی در اثبات فضایل علی علیه السلام (ابن ندیم، بیتا، ۲۴۴ )؛"کتاب الغدیر"،تألیف مهلبی (طوسی، ۱۴۱۷: ۱۶۱) و علی بن کردین مؤلف کتابی با عنوان اخیر یاد کرد(طوسی، ۱۴۱۷: ۳۱۴). | ||
====== متون فقه الغدیر: ====== | ====== متون فقه الغدیر: ====== | ||
باید گفت استخراج مبانی کاربردی توسط یک مجتهد جامعالشرایط، برای حلّ و فصل امور و عبور از مسائل عصر غیبت، از ضروریات مبتنی بر آموزههای دینی و استدلالات فقهی است. استنباطهای فقهی- اصولی دانشمندان امامیه در آغازین سده غیبت در این رابطه، از مهمترین دستاوردهای عقیدتی شیعه به شمار میرفت. به نظر میرسد یکی از راهبردهای مهم امامیه دراین عصر، تقویت جایگاه مرجعیت فقهای شیعی در جامعه بوده است. با مراجعه به فهرست آثار عیاشی معلوم میگردد که دانشمندان و فقهای امامیه در مسائل مختلف اجتماعی ورود کردهاند. عیاشی همچنین کتابی دارد با عنوان کتاب فرض طاعة العلماء-که ابنندیم آن را ذکر میکند(ابن ندیم، بیتا :۲۴۵). عنوان برخی از آثار سید مرتضی( مانند: المسائل الطرابلسیه، المسائل الدیملیه، المسائل الطوسیه، المسائل الجرجانیه، المسائل الصیداویه) نیز بیانگر حضور فعال در صحنههای اجتماعی است(طوسی، ۱۴۱۷: ۱۶۴-۱۶۵). | باید گفت استخراج مبانی کاربردی توسط یک مجتهد جامعالشرایط، برای حلّ و فصل امور و عبور از مسائل عصر غیبت، از ضروریات مبتنی بر آموزههای دینی و استدلالات فقهی است. استنباطهای فقهی- اصولی دانشمندان امامیه در آغازین سده غیبت در این رابطه، از مهمترین دستاوردهای عقیدتی شیعه به شمار میرفت. به نظر میرسد یکی از راهبردهای مهم امامیه دراین عصر، تقویت جایگاه مرجعیت فقهای شیعی در جامعه بوده است. با مراجعه به فهرست آثار عیاشی معلوم میگردد که دانشمندان و فقهای امامیه در مسائل مختلف اجتماعی ورود کردهاند. عیاشی همچنین کتابی دارد با عنوان کتاب فرض طاعة العلماء-که ابنندیم آن را ذکر میکند(ابن ندیم، بیتا :۲۴۵). عنوان برخی از آثار سید مرتضی( مانند: المسائل الطرابلسیه، المسائل الدیملیه، المسائل الطوسیه، المسائل الجرجانیه، المسائل الصیداویه) نیز بیانگر حضور فعال در صحنههای اجتماعی است(طوسی، ۱۴۱۷: ۱۶۴-۱۶۵). | ||
یکی از استنباطهای فقهی حدیث غدیر که از قاعده امامت و ولایت نشأت میگرفت؛"مسأله ولایت عامه"است. مفید در کتاب الفصول المختارۀ،در بحث"ثبوت الاجتهاد" به شرح و اثبات این مقوله میپردازد و در مقام تقابل اجتهاد با ظاهرگرایی مینویسد: مسلمان، ناچار به اجتهاد نیاز پیدا میکند و چنانچه کسی بر اساس نص و اجماع عمل کند، ما آن را طبق اجتهاد، صحیح میدانیم و این همان علت نیاز به مجتهد است. او به حق، حیطه ورود فقیه مجتهد و تقلید را در فروع دین میداند (مفید فصول، ۱۴۱۴: ۱۰۶-۱۰۵). بخش دیگری از آثار دانشمندان امامیه، به احکام و آداب غدیر پرداخته؛ که کتاب الکافی ، تألیف کلینی(کلینی ۱۳۶۵،۴/۵۶۶-۵۶۷) و ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، اثر شیخ صدوق از این دست است. شیخ کلینی به اسناد خویش از امام صادق | یکی از استنباطهای فقهی حدیث غدیر که از قاعده امامت و ولایت نشأت میگرفت؛"مسأله ولایت عامه"است. مفید در کتاب الفصول المختارۀ،در بحث"ثبوت الاجتهاد" به شرح و اثبات این مقوله میپردازد و در مقام تقابل اجتهاد با ظاهرگرایی مینویسد: مسلمان، ناچار به اجتهاد نیاز پیدا میکند و چنانچه کسی بر اساس نص و اجماع عمل کند، ما آن را طبق اجتهاد، صحیح میدانیم و این همان علت نیاز به مجتهد است. او به حق، حیطه ورود فقیه مجتهد و تقلید را در فروع دین میداند (مفید فصول، ۱۴۱۴: ۱۰۶-۱۰۵). بخش دیگری از آثار دانشمندان امامیه، به احکام و آداب غدیر پرداخته؛ که کتاب الکافی ، تألیف کلینی(کلینی ۱۳۶۵،۴/۵۶۶-۵۶۷) و ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، اثر شیخ صدوق از این دست است. شیخ کلینی به اسناد خویش از امام صادق علیه السلام ، روایت میکند که فرمود:"بُنی الإسلامُ علی خَمسِ: الصلاة و الزکاة و الصوم و الحج و الولایة و لم ینادَ بشیءٍ[مثل] ما نودی بالولایة یومَ الغدیرِ"(کلینی ۱۳۶۵،۲/۲۱). صدوق هم با نقل روایتی، دلیل فضیلت غدیر را، عقد ولایت امیرالمؤمنین و آداب و احکام آن میداند(صدوق، ۱۴۰۶: ۷۴). درآثار شیخ مفید نیز، اهمیت غدیر با استناد به نصوص اهل بیت صلی الله علیه و آله آمده است(مفید مسار، ۱۴۱۴: ۳۹-۴۰؛ مفید،۱۳۸۵ ق. ۱: ۱۴-۱۵). از دیگر آثار کتب صلاة الغدیر، تألیف عیاشی(نجاشی، ۱۴۱۶: ۳۵۱) و محمد بن احمد بن ابراهیم صابونی است(همان:۳۷۴). | ||
====== متون تفسیری ====== | ====== متون تفسیری ====== | ||
تفاسیر امامیه درباره غدیر، عموماً نشأت گرفته از نصوص اهل بیت | تفاسیر امامیه درباره غدیر، عموماً نشأت گرفته از نصوص اهل بیت علیه السلام و بهویژه در ذیل آیات "ابلاغ"و"اکمال" است. از این نمونه میتوان سه تفسیر منسوب به عیاشی، فرات کوفی و شیخ مفید را نام برد که از این میان؛ تفسیر شیخ مفید، رویکرد کلامی و فقهی دارد(شیخ مفید، ۱۴۱۰: ۱۲۳-۱۳۰و۵۰۶-۵۰۳و ۴۵۲و۵۱۵) و دو دیگر به شیوه روایی و حدیثی است. در این میان، تفسیر فرات کوفی تعلق خاطر بیشتری به حدیث غدیر دارد و بیش از همه از روایات اهل بیت علیه السلام بهره برده، مباحث مختلف غدیر را در آیات مطرح و نکات مهمی را بیان میکند. همو در ذیل آیه ۳ /مائده، به اسناد خود از امام صادق علیه السلام روایت میکند؛ این آیه مخصوص علی علیه السلام است و از قول ابن عباس مینویسد: دو واژه "اکملتُ" و"اتممتُ" در این آیه به ترتیب،"رسولالله"و"علی" است(فرات کوفی،۱۴۱۰: ۱۲۱-۱۱۷). دیگری تفسیرعیاشی است . وی در ذیل آیه۶۷/ مائده؛ واقعه و حدیث غدیر را به نقل از اسناد خود از زید بن ارقم نقل میکند و بر مسأله نصّ الهی، نگرانی پیامبر صلی الله علیه و آله از قریش و گفتگوهای صحابه تأکید میکند(عیاشی،بیتا،۹۸-۱۰۰). | ||
====== کتب فرقه شناختی ====== | ====== کتب فرقه شناختی ====== | ||
خط ۱۸۷: | خط ۱۸۷: | ||
====== متون زیارات و مناقب ====== | ====== متون زیارات و مناقب ====== | ||
تألیف آثاری در باب زیارت، بیانگر بخشی از اهمیت یوم الغدیر بوده است. ازجمله این آثار، کتابی است منسوب به ابوعبدالله محمد قضاعی(زنده تا۳۴۶ ه) که شامل زیارتنامههایی مرتبط با مشهد علی | تألیف آثاری در باب زیارت، بیانگر بخشی از اهمیت یوم الغدیر بوده است. ازجمله این آثار، کتابی است منسوب به ابوعبدالله محمد قضاعی(زنده تا۳۴۶ ه) که شامل زیارتنامههایی مرتبط با مشهد علی علیه السلام در یوم الغدیر میشود(گلبرگ،۱۴۱۳: ۳۶۴). دیگری کتاب الزیارات و الفضائل، تألیف ابوالحسن محمد قمی(م۳۶۸هـ .ق /۹۷۸م) است که به المزار، المزار الکبیر و کامل الزیارات مشهور است (گلبرگ،۱۴۱۳: ۶۱۱-۶۱۰). از مجموعه آثار مناقب، باید از "المناقب" خوارزمی نام برد که به سیاق کلامی است و مؤلف با بهرهگیری از ادلّه روایی و عقلیِ متصل به غدیر، حقانیت اهل بیت علیه السلام را اثبات میکند و به احتجاج با منکران میپردازد(خوارزمی، ۱۴۱۱: ۱۲و۱۶۲-۱۶۱). | ||
====== آثار ادبی ====== | ====== آثار ادبی ====== | ||
خط ۱۹۳: | خط ۱۹۳: | ||
=== نتیجه === | === نتیجه === | ||
1.رویکرد امامیه به مسأله غدیر، ناشی از اهمیت و جایگاه مسأله امامت در فهم شریعت و طریقه ظهور و بروز آن در اداره جامعه و زندگی مردم و مهمتر از همه، پیوستگی مفهوم و هویت آن با مکتب اهل بیت | 1.رویکرد امامیه به مسأله غدیر، ناشی از اهمیت و جایگاه مسأله امامت در فهم شریعت و طریقه ظهور و بروز آن در اداره جامعه و زندگی مردم و مهمتر از همه، پیوستگی مفهوم و هویت آن با مکتب اهل بیت علیه السلام بود. باتوجه به ظرفیتهای جامعه اسلامی و قابلیتهای امامیه در قرن چهارم، انتظار میرفت که این مقوله مورد بازخوانی و استفاده بیشتری قراربگیرد. | ||
2. در قرن چهارم از یک سو عقاید شیعی در معرض هجوم قرار گرفت و ازسوی دیگر، امامیه وظیفه دفاع و مقابله با این هجمهها را از اهم تکالیف خود میدانستند. دانشمندان امامیه به دلایل مختلف به حدیث غدیر استناد جسته و از آن برای طرح مسائل مهم و مقابله با دیدگاههای رقیب میپرداختند. نتیجه این امر، ایجاد دارالعلم و خزانه الکتب، توسعه مراکز علمی و سفرهای تبلیغی، حضور فعال و موفق در محافل علمی و مناظرات، مشارکت فعال اجتماعی و تألیف آثار مهم علمی بود. میتوان گفت راهبرد اصلی امامیه در این خصوص، دفاع از شریعت، اثبات حقانیت اهل بیت | 2. در قرن چهارم از یک سو عقاید شیعی در معرض هجوم قرار گرفت و ازسوی دیگر، امامیه وظیفه دفاع و مقابله با این هجمهها را از اهم تکالیف خود میدانستند. دانشمندان امامیه به دلایل مختلف به حدیث غدیر استناد جسته و از آن برای طرح مسائل مهم و مقابله با دیدگاههای رقیب میپرداختند. نتیجه این امر، ایجاد دارالعلم و خزانه الکتب، توسعه مراکز علمی و سفرهای تبلیغی، حضور فعال و موفق در محافل علمی و مناظرات، مشارکت فعال اجتماعی و تألیف آثار مهم علمی بود. میتوان گفت راهبرد اصلی امامیه در این خصوص، دفاع از شریعت، اثبات حقانیت اهل بیت علیه السلام و حل مسائل شیعیان بوده است. این سیاست برای حیات فکری شیعه ضرورت داشت و سند مهمی برای دفاع از مذهب به شمار میآمد. | ||
3.تألیفات دانشمندان امامیه در خصوص غدیر، به جهت روش و موضوع و هدف و بهرهبرداری از گزارههای مختلف به چند دسته تقسیم میشود که به عنوان میراث عظیم، گرانبها و بیبدیل امامیه همواره شایسته تقدیر بوده است. اهمیت این آثار از ابعاد مختلف قابل بررسی است که عبارتند از: تبیین مسأله و ارائه تعاریف روشن وجامع، توجه به ابعاد عقلی و نقلی حدیث و مهمتر از همه، تسری مفاهیم آن در فقه سیاسی و اجتماعی امامیه. آثار دانشمندان امامیه بر اندیشه اجتماعی و سیاسی متفکران مسلمان تأثیرات بسزایی گذاشت و در حضور فعال شیعیان در امور اجتماعی همبستگی مستقیم داشت. | 3.تألیفات دانشمندان امامیه در خصوص غدیر، به جهت روش و موضوع و هدف و بهرهبرداری از گزارههای مختلف به چند دسته تقسیم میشود که به عنوان میراث عظیم، گرانبها و بیبدیل امامیه همواره شایسته تقدیر بوده است. اهمیت این آثار از ابعاد مختلف قابل بررسی است که عبارتند از: تبیین مسأله و ارائه تعاریف روشن وجامع، توجه به ابعاد عقلی و نقلی حدیث و مهمتر از همه، تسری مفاهیم آن در فقه سیاسی و اجتماعی امامیه. آثار دانشمندان امامیه بر اندیشه اجتماعی و سیاسی متفکران مسلمان تأثیرات بسزایی گذاشت و در حضور فعال شیعیان در امور اجتماعی همبستگی مستقیم داشت. | ||
4.ایجاد کتابخانهها و دارالعلمها به عنوان یک رویکرد مهم نه تنها میان عالمان، که در میان وزیران و امیران بویهی نیز گسترش یافت. دانشمندان امامیه اقدامات متعددی را در راستای نشاط و بالندگی محافل شیعی و نشر معارف اهل بیت | 4.ایجاد کتابخانهها و دارالعلمها به عنوان یک رویکرد مهم نه تنها میان عالمان، که در میان وزیران و امیران بویهی نیز گسترش یافت. دانشمندان امامیه اقدامات متعددی را در راستای نشاط و بالندگی محافل شیعی و نشر معارف اهل بیت علیه السلام ، بهکار گرفتند. یکی از این اقدامات جمعآوری و استنساخ کتابها و رسالههای پیشینیان بود که در بلاد مختلف پراکنده بود. | ||
5. آلبویه امکان ظهور رقابت امامیه را با سایر مذاهب اسلامی فراهم کردند. اقدام بویهیان در رسمیت بخشیدن به نمادها و مظاهر شیعی، چون: جشن غدیر و سوگواری عاشورا و مشارکت دادن شیعیان در عرصههای مختلف، در تقویت هویت جمعی شیعیان و افزایش میزان پایبندی آنها به ارکان اعتقادی خود سهم موثری داشت. | 5. آلبویه امکان ظهور رقابت امامیه را با سایر مذاهب اسلامی فراهم کردند. اقدام بویهیان در رسمیت بخشیدن به نمادها و مظاهر شیعی، چون: جشن غدیر و سوگواری عاشورا و مشارکت دادن شیعیان در عرصههای مختلف، در تقویت هویت جمعی شیعیان و افزایش میزان پایبندی آنها به ارکان اعتقادی خود سهم موثری داشت. |
ویرایش