عوامل تأثیرگذار در جاودانگی گفتمان غدیر: تفاوت میان نسخه‌ها

در اينجا با هدف آشنايى با حقيقت گفتمان غدير و عوامل جاودانگى آن، علل و عوامل تأثيرگذار در ماندگارى و جاودانگى گفتمان غدير را مورد بررسى قرار مى ‏دهيم. روش پژوهش در اين تحقيق روش تاريخى است، و روش گردآورى مطالب روش كتابخانه ‏اى مى ‏باشد.

بى‏ ترديد «غدير» از ماندگارترين و بى‏ بديل‏ترين گفتمان‏ هاى تاريخ بشرى است، كه رازها و رموز ناپيدايش همواره بيش از پيدايش بوده است. هر چند تأليفات و تحقيقات وسيع و گسترده ‏اى در اين باره انجام شده، و دست‏ آوردهاى ارزشمندى به همراه داشته است. ولى به نظر مى‏رسد در اغلب اين تأليفات به «غدير» از منظر يك واقعه تاريخى نگاه و توجه شده، و نه يک «گفتمان ويژه».

اين امر وجدان هر مسلمان و محقق منصف را در مقابل اين خطاب قرار مى ‏دهد، و بر او ضرورى مى‏ نمايد كه جريان غدير و گفتمان آن را با همه وسعت و عمق آن مورد مطالعه قرار مى‏ دهد.

«غدير» در لغت به معناى [[آبگیر]]، تالاب و به نقطه و محل جمع شدن آب گفته مى‏ شود. و اما آنچه مشهور شده نام منطقه ‏اى است در راه مكه و مدينه پيش از «[[وادی جحفه|جحفه]]»، كه بيابانى وسيع و آبگيرى براى جمع شدن سيلاب‏ ها و نيز آب چشمه ‏اى بود كه از سمت شمال غربى به آن مى‏ريخت، و چند درخت كهنسال تنومند در آن قرار داشت.<ref>دانشنامه امام على ‏عليه السلام (رشاد -  سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى): ج ۸ ص ۲۳۰.</ref>

«گفتمان» در مفهوم ساده، به گفت و گو و تبادل كلام گفته مى‏شود. اين واژه در معناى اصطلاحى به شكل ماهيت و نوع گفتگو گفته مى‏شود، كه مقصود از آن احتجاج يا تبيين و يا دفاع از يک انديشه و نظريه است.

هدف از اين نوشتار عبارت است از:

اينها سؤال‏ هايى فرعى هستند كه همگى به عنوان متغيّرهاى وابسته پيرامون سؤال اصلى به عنوان يک متغير ثابت مطرح مى‏ گردند.

روش به كار گرفته شده در اين تحقيق روش تاريخى است، و روش گردآورى مطالب روش كتابخانه ‏اى مى‏ باشد. بررسى كتب مختلفى كه درباره حادثه غدير نگاشته شده است و استخراج مطالب تاريخى و عوامل تأثيرگذار در ماندگارى گفتمان غدير در حيطه كار قرار گرفته است. موضوعات فرعى پس از فيش‏ بردارى از منابع مختلف طبقه بندى، و سپس تنظيم و تدوين يافته ‏اند.

در اين تحقيق از منابع مختلف، به ويژه خلاصه «عبقات الانوار» شيخ عباس قمى، «بحارالانوار» علامه مجلسى، «الغدير» علامه امينى، «دانشنامه امام على‏ عليه السلام» و... بيشترين بهره گرفته شده است.

چنانچه اشاره شد، اين تحقيق مشتمل بر سه فصل است: فصل اول به كليات، و فصل دوم به ادبيات موضوع در تحليل و تبيين علل ماندگارى گفتمان غدير، و فصل سوم به نتيجه گيرى و راهكارهاى لازم اختصاص دارد.

با توجه به اينكه اين نوشتار درباره غدير است، و درباره واقعه غدير و حديث و آيات مربوط به آن شروح و تفسير مبسوط نوشته شده است. مى‏توان آن شروح و تفاسير را به عنوان پيشينه چنين تحقيقى تلقى كرد. ولى اين نوشتار از نظر پردازش و نوع نگاه، به نظر میرسد كمى متمايز با نوشتارهاى ديگر باشد. در اين نوشتار تلاش گرديد به مسئله غدير نه از حيث واقعه تاريخى و مذهبى بلكه از حيث يک «گفتمان» به آن توجه شود، و كمّ و كيف آن و راز ماندگارى چنين گفتمانى مورد تبيين و مداقّه قرار گيرد. لذا به نظر میرسد پردازش موضوع با اين نگاه خالى از لطف نباشد.

از حيث نظرى، در اين پژوهش به چند دليل نقلى متقن استناد شده است:

اين دلائل و دلائلى ديگر كه در متن خواهد آمد، به عنوان پشتوانه نظرى تحقيق مورد استناد و استفاده است.

اين رخدادها و پديده ‏ها را نمى‏ توان به چيزى همانند كرد. واژه ‏اى كه بتوان از آن ياد كرد و تأثيرات اين چنين پديده ‏اى را با آن بيان نمود دشوار و كمياب است، زيرا پديده ‏هاى اين چنينى پديده‏ هاى انديشه‏ ساز و جريان‏ سازان مهمى هستند كه جهت تاريخى امت و يا امت‏ هايى را در زمان و پس از آن تحت تأثير شگرف خود قرار مى ‏دهند، و از سويى داراى برنامه و رويكرد عملياتى در حوزه رفتارهاى فردى، اجتماعى و سياسى افراد يا جامعه يا جوامعى هستند كه از آن تأثير مى ‏پذيرند.

اين گونه است كه ما از گفتمان غدير سخن مى‏ گوييم. البته با اين تفاوت كه محدود به لحظه، زمان و مكان تاريخ نيست. به اين معنى كه گفتمان‏ ها را مى ‏توان به دو دسته اساسى دسته‏ بندى كرد:

'''يک)''' گفتمان‏ هايى كه هر چند عمومى و كلى و فراگير هستند، ولى در يک عصر تاريخى حضور و ظهور دارند. مانند گفتمان دموكراسى و غيره، و ديگر گفتمان‏ هايى كه در محدوده زمان، تاريخ و لحظه قرار نمى‏ گيرند و هيچ يک از آنها نمى‏ تواند بندى بر پاى آن و قيد بر گردنش باشد.

گفتمان غدير يک پديده تاريخى نيست، بلكه يک حقيقت ابدى است، كه اول كلمه بود، آخر كلمه بود، و جز كلمه كسى نبود، و آن كلمه خداى غدير بود.<ref>تلخيص از اينترنت، حميد آيتى‏ زاده.</ref>

فهم ماندگارى و جاودانگى يك پيام و كلام، مستلزم شناخت علل و عوامل تأثيرگذار در ماندگارى آن است. پايبندى و اثربخشى هر موضوعى و به ويژه يک اثر كلامى، موقوف و مرهون اركان قوام‏مند آن مى ‏باشد. به طورى كه به هر ميزان آن اركان ريشه‏دار، جامع ‏تر و حياتمند باشد، به همان ميزان در دوام و بقاى آن مؤثر و تأثيرگذار خواهد بود.

براى درک اين حقيقت تاريخى، گريزى جز فهم و تأمل عالمانه بر آن نيست. در اينجا به برخى از مهم‏ترين علل و شاخصه ‏هاى ماندگارى و جاودانگىِ گفتمان غدير اشاره، و بعضاً با استنادات تاريخى موضوع مورد پردازش و تحليل و تدقيق قرار خواهد گرفت:

عمده ‏ترين شاخصه گفتمان غدير منشأ و ريشه وحيانى داشتن آن است. به استناد آيه شريفه «و ما عند اللَّه باق» و آيه «كل شى‏ء هالك الا وجهه»، هر فعل و گفتارى كه با ياد و نام خدا گره بخورد و براى خدا باشد، همانگونه كه نام خدا ابدى است، آن فعل و گفتار نيز باقى و ابدى خواهد بود. جنس گفتمان غدير نيز چون از جنس الهى و با امضاى خداوند صورت گرفته است، دوام و بقاى آن امرى حتمى و قطعى است. در منابع مختلف به وحيانى بودن گفتمان غدير اشارت رفته است.

با اين معجزه بر همگان آشكار شد كه غدير از منبع وحى سرچشمه گرفته و فرمان الهى است.

از برجستگى‏ هاى گفتمان غدير، هم‏پيوندى تكوين غدير و اراده تكوينى خداوند است. مفاد آيه ۶۸ سوره مائده دليل روشن بر اراده الهى بر تحقق و تكوين غدير است. گفتمان صورت گرفته در آيه و درخواست جدى و محكم خداوند از پيامبر صلى الله عليه و آله به گونه ‏اى است كه عدم تحقق را غير متصور مى‏سازد، و به تبع اراده الهى است كه پيامبر صلى الله عليه و آله عنان سخن را متوجه موضوع اصلى كرده، كه همان خواست الهى است. خداوند صريحاً فرموده كه فرمان قاطعى از سوى خداوند آمده تا مطلب مهمى را درباره على بن ابى ‏طالب‏ عليه السلام بيان كنم، و گر نه رسالت خود را نرسانده ‏ام و از عقاب خداوند بيم دارم!<ref>دانشنامه امام على‏ عليه السلام: ج ۸ ص ۲۳۳.</ref>

بى ‏ترديد بايد تصديق نمود «خواست خداوند» از جمله دلائل و عوامل مؤثر در جاودانگى گفتمان غدير است، كه بايد آن در احياء و هدايت انديشه‏ هاى متعالى همواره بايد جاودانه بماند.

ظهور و بقاى يك تفكر و انديشه موقوف بر استحكام و قدرتمندى اساس و پايه‏ها، و در عين حال به قطع آورى آن است. دوام يک گفتمان زمانى ممكن است كه از بنيان قوى، و در عين حال از جزميت و قطعيت بالايى برخوردار باشد.

حال كه اين گفتمان در طول متمادى همواره مورد توجه انديشه انديشمندان و جلب نظر متفكران بوده و امكان دوام و اثر داشته است، گواه روشنى است بر صلابت، پايمندى و قطعيت گفتمان غدير، كه آن را پيوسته جاودانه ساخته است.

از ضوابط قابل توجه در تحليل گفتمان، پيوستگى و ريشه‏ مندى آن با حقيقت محض است. دعوت به انديشه حق، راه حق، حيات حق ‏جويانه، كرامت و عزت و شرافت اخلاقى مبتنى بر حق، رفتار و گفتار حق‏ مدارانه و... ، از وجوه برجسته گفتمان است، كه او را زيبا و مطلوب حق‏ جويان ساخته است. از اين رو هر انديشه و كلامى كه مبتنى بر حق و غايت آن دعوت به حق باشد، نتيجه عقلى آن پايدارى و ماندگارى است.

اشارت پيامبر صلى الله عليه و آله در فرازهاى مختلف خطبه غدير، چه درباره خويش و چه درباره على‏ عليه السلام دلالت بر اين حقيقت است. آنجا كه مى‏ فرمايد: ايها الناس، اجيبوا داعى اللَّه؛ انا رسول‏ اللَّه<ref>نهج البلاغه (دشتى): خطبه اول.</ref>: اى مردم، دعوت كننده خدا را اجابت كنيد؛ كه من پيام آور خدا هستم. و در حق على‏ عليه السلام مى ‏فرمايد: ... او است كه بر حق هدايت نموده و به آن عمل مى‏ كند، و باطن را ابطال و از آن نهى مى‏ نمايد... .<ref>اسرار غدير (انصارى): ص ۳۵.</ref>

گفتمان غدير، به عنوان يک انديشه و نظريه مترقى و تأثيرگذار توانسته و مى‏ تواند نيازهاى فكرى و رفتارى انسان را در حياتى‏ ترين عرصه‏ ها و حوزه‏ ها تأمين، و حيات او را در مسير عالى‏ ترين كمالات انسانى تنظيم و تعديل نمايد.

عزت، كرامت نفس، شرافت اخلاقى، امنيت روحى و روانى، ارزش‏ هاى والاى انسانى و... كه مطلوب فطرى و آمال درونى انسان است، تنها از قبل اين گفتمان قابل حصول و دست يافتنى است. اين زيبايى‏ هاى اين گفتمان است، كه آن را جاذبه‏مند و در طول قرن‏ها جاودانه ساخته است. از اين رو، براى گروندگان و علاقمندان، اين باور حاصل شده كه گفتمان غدير، هم راه است و هم مقصد است و هم مقصود.

پيامبر صلى الله عليه و آله امامت دوازده امام‏ عليهم السلام پس از خودش را به طور رسمى و قانونى تا آخرين روز دنيا اعلام فرمود. از نكات مهم اشاره حضرت به عموميت ولايت آنان بر همه انسان‏ ها و در طول زمان‏ها و در همه مكان‏ها و نفوذ كلماتشان در جميع امور بود. سپس نتيجه‏ گيرى كرد كه شك كننده در اين مسئله كافر و ملعون و مغضوب خداست.

اين مضامين دلالت روشنى دارند كه پيام گفتمان غدير يک پيام عام و جهانى است.

فضاى واقع براى ابلاغ فرمان الهى براى  پيامبر صلى الله عليه و آله بسيار ثقيل و دشوار بود، زيرا ابلاغ فرمان الهى در آن شرايط دشوار كه امكان هر گونه فتنه و عناد و مخالفت از ناحيه خنّاسان و فتنه‏ گران مى‏ رفت، فضا را براى پيامبر صلى الله عليه و آله سنگين نموده بود. اين شرايط سخت كاملاً از كلام پيامبرصلى الله عليه و آله مشهود است؛ كه خطاب به مردم مى‏فرمايد: اى مردم، من از جبرئيل درخواست كردم كه از خدا بخواهد تا مرا از ابلاغ اين مهم معاف بدارد، زيرا از كمىِ متقين و زيادى منافقين و افساد ملامت كنندگان و حيله‏ هاى مسخره كنندگان اسلام اطلاع دارم.<ref>اسرار غدير (انصارى): ص ۱۴۶.</ref>

به نظر مى ‏رسد اگر ضمانت الهى در انجام اين مهم نبود، تحقق فرمان الهى از ناحيه پيامبر صلى الله عليه و آله در آن فضاى سنگين بعيد مى‏ نمود. لذا خداوند با بيان «واللَّه يعصمك من الناس»<ref>مائده /  ۶۷ .</ref> آرامش و قدرتى را در وجود پيامبر صلى الله عليه و آله پديدار ساخت، تا آن حضرت بدون واهمه از مكايد، فتنه و ملامت دشمنان پيام بر حق الهى را در نهايت قدرت به مردم ابلاغ نمايد، و خود بر اين امر تصريح نمايد كه خداوند به من اعلام فرموده كه اگر آنچه در حق على‏ عليه السلام بر من نازل نموده ابلاغ نكنم رسالت او را نرسانده ‏ام، و براى من حفظ از شر مردم را ضمانت نموده است، و خدا كفايت كننده و كريم است.

بيعت گرفتن از فرد فرد آن جمعيت انبوه از طرفى غير ممكن بود، و از سوى ديگر امكان داشت افرادى به بهانه‏ هاى مختلف از بيعت شانه خالى كنند و حضور نيابند، و در نتيجه نتوان التزام عملى و گواهى قانونى از آنان گرفت. از اين رو، حضرت در اواخر سخنانش فرمود: اى مردم، چون با يک كف دست و با اين وقت محدود و با اين سيل جمعيت بيعت كردن براى همه ممكن نيست، پس همگى اين سخن مرا تكرار كنيد و بگوييد:

ما فرمانى را كه از جانب خداوند درباره على بن ابى‏ طالب و امامانى از فرزندانش ‏عليهم السلام به ما رساندى بر سر مى ‏نهيم و به آن راضى هستيم، و با قلب و جان و زبان و دستمان با تو بر اين مدعا بيعت میكنيم... . مردم يكايک سخنان حضرت را تكرار كردند و بدين وسيله بيعت عمومى گرفته شد.

يا خطاب به مردم مى‏ فرمايد: اى مردم، من خدا را شاهد گرفتم و رسالتم را به شما ابلاغ نمودم. لذا از آنجايى كه هر عهد و پيمانى احتياج به شاهد و ضامنى دارد تا در صورت انكار به او مراجعه شود، پيامبر صلى الله عليه وآله شاهد و گواه اين بيعت را خداوند و خودش و ملائكه و بندگان صالح خدا تعيين كردند.

بنابراين، رويكردهاى به كارگرفته شده در گفتمان غدير را شايد بتوان از اثر بخش‏ترين و ماندگارترين شيوه و رويكردها تلقى نمود، كه تا امروز تداوم يافته، و حتى در اعصار بعد به علت پويايى  و بالندگى‏ اش به عنوان محورى ‏ترين و مترقى ‏ترين نيازهاى فكرى و انديشه بشرى مورد توجه انديشمندان و جوامع بشرى قرار خواهد گرفت.

پيامبر صلى الله عليه و آله به عنوان اسوه دين، بهترين نماد عينى و حقيقى مكتب توحيدى است، و تحليل عملكرد او در تبيين غدير راهى براى شناختن زواياى اثرگذارى شخصيت بى‏ بديل ايشان در به ثمر رسيدن و دوام‏ مندى حقيقت غدير است.

چنين راهبردهايى به ويژه در مسائل فرهنگى و اعتقادى مربوط به جامعه امروز، نقش يک شاخصه آرمانى را بازى خواهد كرد. بنابراين والايى شخصيت، مقبوليت مردمى و راست كردارى و راست گفتارى پيامبر صلى الله عليه و آله و ديگر صفات والاى آن حضرت عاملى بى‏ بديل و برجسته در دوام و جاودانگى گفتمان غدير است.

قابليت و كفايت الهىِ على‏ عليه السلام همان طهارت نفس و وارستگى روحى و شخصيتى و بندگى و اطاعت، و سرسپردگى تام على‏ عليه السلام در پيشگاه حضرت حق و صداقت تام على‏ عليه السلام در هميارى و همراهى پيامبر صلى الله عليه وآله در سخت ‏ترين شرايط است. چنانكه پيامبر صلى الله عليه وآله در حق او مى‏ فرمايد:

از اين رو، امانتدارى و مديريت شايسته پيام غدير، فداكارى و هدايت صحيح مردم در مسير فرمان الهى توسط آن حضرت و فرزندان بعد از خود، عاملى بسيار مهم در نورانيت و جاودانگى گفتمان غدير میباشد.

چنانكه در كتب متعددِ علماى شيعه بيان شده است، حماسه غدير محكم ‏ترين پايه اعتقادى شيعه در امامت است. اسناد قوى و فوق تواتر آن از يک سو، و دلالت روشن و ريشه‏ دار آن از سوى ديگر توانسته است آن را در طول چهارده قرن پرچم و علامت بلند و جاودانه شيعه سازد.

تا جايى كه در ميان احاديث نبوى روايتى به اندازه حديث غدير روايتگر -  اعم از سنى و شيعه -  ندارد؛ به گونه ‏اى كه آن را از حد تواتر بسيار بالاتر دانسته‏ اند. بدين جهت محدثان اخبار غدير را در زمره احاديث صحيح آورده، و بسيارى بر صحيح بودن آن تصريح كرده ‏اند. از سوى ديگر، تاريخ نويسان حماسه غدير را در طول قرون متمادى يكى از مسلمات گرفته و با اسناد متصل آن را روايت كرده ‏اند.<ref>اسرار غدير (انصارى): ص ۱۴۷.</ref>

بعد از زحمات ائمه معصومين‏ عليهم السلام و به تبع آن حضرات، بايد در كنار همه عوامل دخيل و تأثيرگذار در دوام و بقاى گفتمان غدير، اهتمام و جديت و زحمات طاقت فرسا در شرايط سخت و دشوار و گاه خطرناک، علما و انديشمندان مجاهد و مؤمن را متذكر گرديد.

بنابراين، مجاهدت ‏هاى تحسين‏ مند علما و انديشمندان شيعه در اعصار مختلف، عاملى ارزشمند و تأثيرگذار در ماندگارى و جاودانگى گفتمان غدير بود، كه نتيجه عملى اين عملى و مجاهدت آنان كثرت عارفين و معترفين به حق اهل‏ بيت‏ عليهم السلام است، و عدد ميليونى شيعيان در هر دوره تاريخ و به خصوص در جهان امروز بهترين شاهد اين مدعاست.

در كنار عوامل ياد شده، عوامل متعدد ديگرى نيز در بقاء و جاودانگى گفتمان غدير دخالت دارند، كه در اين مقال به جهت ظرفيت و پرهيز از اطاعه بحث از بسط و تفصيل آنان خوددارى می‏شود، و صرفاً به برخى از آن عوامل فهرست‏وار اشاره میگردد، و تبيين و تفصيل آنها را به فرصت ديگر موكول میكنيم.

۱۳. نگاه و انديشه راهبردى در گفتمان غدير

اين رخدادها و پديده ‏ها را نمى‏ توان به چيزى همانند كرد. گفتمان غدير، افزون بر تازگى و پويايى، رازها و حقايق نامكشوف و قابليت‏ هاى نهفته ‏اى را در خود دارد، كه نيازمند به بازمطالعه و بازتحقيق در ابعاد مختلف آن است. هنوز سؤالات بى‏ پاسخ زيادى در برابر انسان پديدار مى‏ گردد، كه مستلزم بازانديشى مجدد دارد.