اسناد خطبه کوتاه پیامبر در غدیر: تفاوت میان نسخه‌ها

رئيس المحدثين محمد بن على بن حسين بن موسى بن بابويه معروف به شيخ صدوق قدس اللَّه نفسه الزكيه (م ۳۸۱ ق) در اثرى ارزشمند به نام «الخصال» -  كه آن را با هدفى متفاوت و در قالبى جديد به رشته تحرير در آورد -  خطبه ‏اى از پيامبر گرامى اسلام ‏صلى الله عليه و آله در روز غدير خم ارائه نموده، كه به سبب كمى حجم آن را خطبه كوتاهِ غدير مى ‏ناميم.مرحوم صدوق در اين كتاب، آن گونه كه خود گفته است با محوريت اعداد و تمركز بر خصال پسنديده و ناپسند ابواب اين كتاب را طبقه‏ بندى نموده است. <ref>«اما بعد، فانى وجدت مشايخى و اسلافى رحمة اللَّه عليهم قد صنّفوا فى فنون العلم كتباً و اغفلوا عن تصنيف كتاب يشتمل على الاعداد و الخصال المحمودة و المذمومة، و وجدت فى تصنيفه نفعاً كثيراً لطالب العلم و الراغب فى الخير. فتقرّبت الى اللَّه جلّ اسمه بتصنيف هذا الكتاب، طالباً لثوابه، و راغباً فى الفوز برحمته، و ارجو ان لا يخيبنى فيما املته و رجوته منه، بتطوّله و منّه، انه على كل شى‏ء قدير» .الخصال: ج ۱ ص ۱.

 

ترجمه: با تحقيق در تأليفات مشايخ و علماى بزرگ گذشته دريافتيم كه آنان در بخش‏هاى مختلف علوم كتاب‏هايى نگاشته‏ اند: اما درباره رابطه ميان اعداد و صفات پسنديده و ناپسند چيزى نگاشته نشده است. با توجه به فايده فراوان اين موضوع براى جوينده علم، بر آن شدم تا براى تقرب به درگاه الهى دست به نگارش چنين كتابى بزنم، تا به پاداش الهى و خوشبختى و رحمت خداوند متعال نايل گردم. از درگاه ايزد منان خواهانم تا اميدم را نااميد نگرداند، چرا كه او بر هر كارى تواناست.</ref>

حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مَهْدِيٍّ، قَالَ: حَدَّثَنَا شِهَابُ بْنُ عَبَّادٍ الْبَصْرِيُ‏ قَالَ: حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ بَكْرٍ النَّخَعِيُّ، عَنْ حَكِيمِ بْنِ جُبَيْرٍ<ref>حكيم بن جبير اسدى كوفى. تهذيب الكمال: ج ۷ ص ۱۶۵ ش ۱۴۵۲. از راويان سنن اربعه؛ ابن‏ ماجه، ابو داود، ترمذى و نسائى است. وى در صف ياران و اصحاب امام سجاد عليه السلام بر شمرده شده است، و شايد از همين رو است كه رجاليون اهل‏ تسنن على الاتفاق او را تضعيف كرده ‏اند.</ref>، عَنْ أَبِي الطُّفَيْلِ: عَنْ زَيْدِ بْنِ أَرْقَمَ، قَالَ: لَمَّا كَانَ يَوْمُ غَدِيرِ خُمٍّ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) بِشَجَرٍ يُدْعَى الدَّوْحَ فَقُمَ‏ مَا تَحْتَهُنَّ، ثُمَّ قَالَ: إِنِّي لَمْ أَجِدْ لِنَبِيٍّ إِلَّا نِصْفَ عُمُرِ النَّبِيِّ الَّذِي كَانَ قَبْلَهُ وَ إِنِّي أَوْشَكَ أَنْ أُدْعَى فَأُجِيبَ فَمَا أَنْتُمْ قَائِلُونَ؟ فَقَالَ: كُلُّ رَجُلٍ مِنَّا كَمَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ يَقُولَ: نَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ بَلَّغْتَ وَ نَصَحْتَ‏ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص):

همان طور كه ملاحظه مى ‏شود اين خطبه با يك واسطه از يكى از مشهورترين مشايخ بخارى و مسلم به نام شهاب بن عبّاد بصرى <ref>شهاب بن عبّاد عبدى عصرى بصرى، ابوعمرو كوفى. تهذيب الكمال: ج ۱۲ ص ۵۷۵ ش ۲۷۷۸. متوفاى ۲۲۴ هجرى قمرى، و از مشايخ بخارى و مسلم، و از روات صحيح بخارى، صحيح مسلم، سنن ابن‏ماجه و سنن ترمذى است. وى نزد انديشمندان رجالى اهل ‏تسنن به اكمل وجه توفيق شده است و هيچ جرح و ضعفى متوجه او نيست.</ref> نقل شده است.

«لَمَّا رَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ ص مِنْ حِجَّةِ الْوَدَاعِ وَ نَحْنُ مَعَهُ أَقْبَلَ حَتَّى انْتَهَى إِلَى‏ الْجُحْفَةِ فَأَمَرَ أَصْحَابَهُ بِالنُّزُولِ فَنَزَلَ الْقَوْمُ مَنَازِلَهُمْ ثُمَ‏نُودِيَ بِالصَّلَاةِ فَصَلَّى بِأَصْحَابِهِ رَكْعَتَيْنِ ثُمَّ أَقْبَلَ بِوَجْهِهِ إِلَيْهِمْ فَقَالَ لَهُمْ إِنَّهُ قَدْ نَبَّأَنِي اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ أَنِّي مَيِّتٌ وَ أَنَّكُمْ مَيِّتُونَ وَ كَأَنِّي قَدْ دُعِيتُ فَأَجَبْتُ وَ أَنِّي مَسْئُولٌ عَمَّا أُرْسِلْتُ بِهِ إِلَيْكُمْ وَ عَمَّا خَلَّفْتُ فِيكُمْ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ وَ حُجَّتِهِ وَ أَنَّكُمْ مَسْئُولُونَ فَمَا أَنْتُمْ قَائِلُونَ لِرَبِّكُمْ قَالُوا نَقُولُ قَدْ بَلَّغْتَ وَ نَصَحْتَ وَ جَاهَدْتَ فَجَزَاكَ اللَّهُ عَنَّا أَفْضَلَ الْجَزَاءِ ثُمَّ قَالَ لَهُمْ أَ لَسْتُمْ تَشْهَدُونَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ وَ أَنَّ الْجَنَّةَ حَقٌّ وَ أَنَّ النَّارَ حَقٌّ وَ أَنَّ الْبَعْثَ بَعْدَ الْمَوْتِ حَقٌّ فَقَالُوا نَشْهَدُ بِذَلِكَ قَالَ اللَّهُمَّ اشْهَدْ عَلَى مَا يَقُولُونَ أَلَا وَ إِنِّي أُشْهِدُكُمْ أَنِّي أَشْهَدُ أَنَّ اللَّهَ مَوْلَايَ وَ أَنَا مَوْلَى كُلِّ مُسْلِمٍ وَ أَنَا أَوْلى‏ بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ‏ فَهَلْ تُقِرُّونَ لِي بِذَلِكَ وَ تَشْهَدُونَ لِي بِهِ فَقَالُوا نَعَمْ نَشْهَدُ لَكَ بِذَلِكَ فَقَالَ أَلَا مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَإِنَّ عَلِيّاً مَوْلَاه‏ <ref>فى بعض النسخ: فعلى‏ عليه السلام مولاه.</ref>، وَ هُوَ هَذَا ثُمَّ أَخَذَ بِيَدِ عَلِيٍّ ع فَرَفَعَهَا مَعَ يَدِهِ حَتَّى بَدَتْ آبَاطُهُمَا ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ أَلَا وَ إِنِّي فَرَطُكُمْ‏ وَ أَنْتُمْ وَارِدُونَ عَلَيَّ الْحَوْضَ حَوْضِي غَداً وَ هُوَ حَوْضٌ عَرْضُهُ مَا بَيْنَ بُصْرَى وَ صَنْعَاءَ  فِيهِ أَقْدَاحٌ مِنْ فِضَّةٍ عَدَدَ نُجُومِ السَّمَاءِ أَلَا وَ إِنِّي سَائِلُكُمْ غَداً مَا ذَا صَنَعْتُمْ فِيمَا أَشْهَدْتُ اللَّهَ بِهِ عَلَيْكُمْ فِي يَوْمِكُمْ هَذَا إِذَا وَرَدْتُمْ عَلَيَّ حَوْضِي وَ مَا ذَا صَنَعْتُمْ بِالثَّقَلَيْنِ‏ <ref>به نظر مى‏رسد ضبط « الثِقلَين»ارجح است. در خصوص ضبط اين واژه در جزوه آموزشى «حديث ثقلين ۱» نكاتى را مطرح شده است.</ref> مِنْ بَعْدِي فَانْظُرُوا كَيْفَ تَكُونُونَ خَلَفْتُمُونِي فِيهِمَا حِينَ تَلْقَوْنِي قَالُوا وَ مَا هَذَانِ الثَّقَلَانِ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَمَّا الثَّقَلُ الْأَكْبَرُ فَكِتَابُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سَبَبٌ مَمْدُودٌ مِنَ اللَّهِ وَ مِنِّي فِي أَيْدِيكُمْ طَرَفُهُ بِيَدِ اللَّهِ وَ الطَّرَفُ الْآخَرُ بِأَيْدِيكُمْ فِيهِ عِلْمُ مَا مَضَى وَ مَا بَقِيَ إِلَى أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ وَ أَمَّا الثَّقَلُ الْأَصْغَرُ فَهُوَ حَلِيفُ الْقُرْآنِ‏ وَ هُوَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ و عِتْرَتُهُ ع وَ إِنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ ».

قَالَ مَعْرُوفُ بْنُ خَرَّبُوذَ فَعَرَضْتُ هَذَا الْكَلَامَ عَلَى أَبِي جَعْفَرٍ ع فَقَالَ صَدَقَ أَبُو الطُّفَيْلِ رَحِمَهُ اللَّهُ هَذَا الْكَلَامُ وَجَدْنَاهُ فِي كِتَابِ عَلِيٍّ ع وَ عَرَفْنَاهُ- وَ حَدَّثَنَا أَبِي رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ وَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْرُورٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ وَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَكِّلِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ السَّعْدَآبَادِيُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مَعْرُوفِ بْنِ خَرَّبُوذَ عَنْ أَبِي الطُّفَيْلِ عَامِرِ بْنِ وَاثِلَةَ عَنْ حُذَيْفَةَ بْنِ أَسِيدٍ الْغِفَارِيِّ بِمِثْلِ هَذَا الْحَدِيثِ سَوَاء.<ref>الخصال: ج ۱ ص ۶۵ ح ۹۸.</ref>

يا رسول ‏اللَّه، اين دو چيز گران بها چيست؟ فرمود: چيز گران بهاى بزرگ ‏تر كتاب خداوند است، كه واسطه ‏اى است كشيده شده از خدا و من در دستان شما؛ كه يك طرف آن در دست خدا و طرف ديگرش در دست شماست. دانش گذشته و آينده تا روز قيامت در آن است.

و اما چيز گران بهاى كوچك كه ملازم قرآن است، آن على بن ابى طالب‏ عليه السلام و عترت او هستند. اين دو امانت از هم جدا نشوند تا وقتى كه بر حوض (كوثر) بر من وارد شوند.»معروف بن خرّبوذ مى‏ گويد: اين سخن را بر امام باقرعليه السلام عرضه كردم، فرمود: ابوالطفيل راست گفته، خدا رحمتش كند، و ما آن را در كتاب على ‏عليه السلام چنين يافتيم و شناختيم.بر گرفته از ترجمه جعفری.

مرحوم صدوق در مجموع دو طريق و پنج سند براى اين روايت ذكر كرده است، كه همگى اين اسناد در تركيب «محمد بن ابى ‏عمير، عن عبداللَّه بن سنان، عن معروف بن خربوذ» مشترك هستند.

حدثنا ابى رضى اللَّه عنه، قال: حدثنا على بن ابراهيم، عن ابيه، عن محمد بن ابى‏عمير، عن ... (مانند سند اول) .

اينك يك به يك اسناد اين خطبه را مورد بررسى رجالى قرار مى‏دهيم:

يكايك روات اين سند را مورد بررسى رجالى قرار مى ‏دهيم:

رجال الكشى: ص ۵۵۶،اجمع اصحابنا على تصحيح ما يصحّ عن هؤلاه و تصديقهم، و اقرّوا لهم بالفقه و العلم، و هم ستة نفر. آخر دون الستة نفر الذين ذكرناهم فى اصحاب ابى عبداللَّه‏ عليه السلام. منهم يونس بن عبدالرحمن و صفوان بن يحيى بياع السابرى و محمد بن ابى‏ عمير و عبداللَّه بن المغيرة و الحسن بن محبوب و احمد بن محمد بن ابى‏نصر.

رجال الكشى: ص۲۳۸،اجتمعت العصابة على تصديق هؤلاء الاولين من اصحاب ابى ‏جعفر و ابى‏ عبداللَّه، و انقادوا لهم بالفقه فقالوا: افقه الاولين ستة: زرارة و معروف بن خربوذ و بريد و ابو بصير الاسدى و الفضيل بن يسار و محمد بن مسلم الطائفى ... .

رجال ابن ‏داوود: ص ۳۴۸،... ثقته اصح.

ابوالطفيل عامر بن واثله<ref>ابو الطفيل در حالى كه كم سن و سال بوده است رسول‏ اللَّه ‏صلى الله عليه و آله را درك كرده است. از اين رو اهل ‏تسنن او را از صحابه و عادل مى‏ شمارند. او از ياران خاص امامان شيعه(اميرالمؤمنين و امام حسن و امام حسين و امام سجادعليهم السلام) شمرده شده است. او با مختار شمشير زد، و در قتل قتله سيدالشهداءعليه السلام شركت جست. با توجه به مصاحبت او با امام سجاد عليه السلام و بر شمرده شدنش در زمره اصحاب آن امام، احتمال كيسانى بودن او كاملاً مردود است.  </ref>:{ثقة على التحقيق}

معجم رجال الحديث: ج ۹ ص ۲۰۴، و عدّه البرقى من خواص اصحاب اميرالمؤمنين‏ عليه السلام من مضرّ، و من اصحاب السجاد ايضاً ... ، و عدّه ابن‏ شهر آشوب فى المناقب الجزء ۴ فصل فى المفردات، من اصحاب الحسن‏ عليه السلام الذين هم من خواص ابيه.

در منابع زيديه نيز جريان غدير از دير باز با بسامد چشمگيرى ضبط، تبيين و تشريح شده است. بنا بر مدارك موجود، در مصادر زيدى خطبه پيامبر گرامى اسلام‏ صلى الله عليه و آله در روز غدير را نخستين بار القاسم الرسّى فرزند طباطبا از نوادگان امام مجتبى ‏عليه السلام در كتابى به نام «الكامل المنير» -  كه آن را در اثبات ولايت و وصايت حضرت امير عليه السلام و ردّ بر خوارج نگاشته -  ذكر كرده است. نسخه ‏اى از اين كتاب كه در سال ۱۰۸۵ و در قالب ۲۲ صفحه رحلى نگاشته شده، و در موزه واتيكان رم نگهدارى مى‏ شود.<ref>مراجعه شود به اين لينك: <nowiki>http://WWW.Imamalislib.Org/m/?page=book&id=51722</nowiki></ref>     

ثم ارسل يده فقال: يا على، اكتب بما اوصيتهم به عليهم كتاباً. فلما ان كتب و اشهد اللَّه عليهم رسول‏ اللَّه بابلاغهم ذلك اليوم، اخذ الكتاب، فقال لهم بصوت له عال: ايها الناس، هل بلّغتكم ما فى هذا الكتاب؟

فقالوا: نعوذ باللَّه ثم بك يا رسول ‏اللَّه من ان تقيلنا او نستقيلك.

هنگامى كه رسول ‏خداصلى الله عليه و آله از حجةالوداع فارغ شد، خداوند آيه «اى رسول تبليغ كن آنچه را كه از سوى پروردگارت به سوى تو نازل شده و اگر چنين نكنى رسالت او را به جاى نياورده‏اى خداوند تو را از مردم اعتصام خواهد بخشيد» را نازل فرمود.

على بن ابى‏ طالب و دو فرزند او حسن و حسين‏ عليهم السلام و عباس عموى پيامبر صلى الله عليه و آله و دو فرزندش عبداللَّه و فضل، و نيز ابوبكر و عمر و عثمان و معاويه و طلحه و زبير و عبدالرحمن بن عوف و سعد بن ابى ‏وقاص و ابوعبيده جراح و سعيد بن زيد بن نفيل و سلمان فارسى و ابوذر غفارى و مقداد بن اسود و عمار ياسر و عمرو بن عاص و ابوهريره و انس بن مالك و ابو الحمراء -  آزاد شده پيامبر صلى الله عليه و آله -  و عبداللَّه بن مسعود و جابر بن عبداللَّه انصارى، و عامه قريش و شناخته شدگان اصحاب رسول‏ خداصلى الله عليه و آله از اصحاب عقبه و مهاجران و انصار، و غير ايشان از باديه ‏نشينان و شهرنشينان بودند.(مسلمين در زير درختان باقى مانده سايه گرفتند) تا اين كه زير درخت‏ها پر شد، و بيشتر افراد بدون سايه ‏بان در زير آفتاب باقى ماندند و پاهايشان را با ردائشان از شدت گرما مى ‏پوشاندند. رسول‏ خداصلى الله عليه و آله دو ركعت نماز در زير درخت‏ ها به جا آورد، و سپس براى ايراد خطبه به پا خواست و ايستاده خطبه خواند.حضرت پس از حمد و ثناى الهى فرمود: اى مردم! خداوند لطيف و آگاه مرا خبر كرده است كه هيچ پيامبرى در امت خود نمى‏ماند مگر نصف عمر پيامبرى كه از قبل از او بوده است. پس نزديك است كه من هم دعوت شوم و اجابت كنم (كنايه از اين كه از ميان شما بروم) . قطعاً شما مورد سؤال واقع مى ‏شويد كه آيا آن رسالتى كه با آن به سوى شما فرستاده شدم را به شما رساندم؟ اگر چنين سؤالى را در قيامت از شما بپرسند چه مى‏ گوييد؟

پس رسول ‏خداصلى الله عليه و آله فرمود: آيا شهادت مى ‏دهيد به اين كه معبودى جز اللَّه نيست، و من محمد فرستاده خدا هستم، و اين كه بهشت و جهنم و بر انگيخته شدن پس از مرگ حق است؟

سپس پيامبر صلى الله عليه و آله مجدداً دست على‏ عليه السلام را گرفت و فرمود: بشنويد آنچه را كه به شما مى‏ گويم: من پيشتاز شما هستم كه بر حوض كوثر وارد مى‏شوم، و شما نيز بر حوض وارد مى‏ شويد. همان حوضى كه وسعت بسيار بزرگى دارد؛ به وسعت ما بين صنعا و ايله. در اين حوض به عدد ستارگان آسمان قدح ‏هايى هست. من شما را در روز قيامت در حوض كوثر ملاقات مى ‏كنم، و آگاه باشيد كه من اشخاصى را نجات مى دهم و عده‏اى ديگر از من رانده مى‏ شوند. من مى ‏گويم: اى پروردگار من! اصحابم، اصحابم! گفته مى‏ شود: آنان پس از تو بدعت‏ها و تغييراتى را در دين آورده‏ اند، و من قطعاً از شما هنگام وارد شدن بر من درباره آن دو ثقل سؤال خواهم كرد. پس مراقب عملكرد خود در مورد آن دو باشيد.

فرمود: بزرگ‏ ترين آن دو كتاب خداست كه ريسمانى ميان آسمان و زمين است. طرفى از آن به دست خدا و طرف ديگر در دست شماست. پس بدان تمسك جوييد و گمراه نشويد و تغيير نپذيريد. و كوچك‏تر آن دو عترت و اهل ‏بيت من‏ عليهم السلام است. به درستى كه خداى لطيف و آگاه مرا خبر كرده كه اين دو از يكديگر جدا نمى‏ شوند تا در حوض بر من وارد شوند.

پس در صدد آموزش به اهل ‏بيت من‏ عليهم السلام نباشد كه آنان از شما داناترند، و از آنان پيشى مجوييد كه از دين خارج مى ‏شويد، و از آنان عقب نمانيد كه هلاك مى ‏شويد، و ولايت غير آنان را نپذيريد كه گمراه مى‏ شويد. اى مردم! گفتار مرا اطاعت كنيد، و وصيت مرا پاسبانى كنيد، و از على‏ عليه السلام اطاعت نماييد.

رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله فرمود: خدايا شاهد باش كه به طور قطع من على ‏عليه السلام را عَلَمى قرار دادم، كه حزب تو در هنگام پراكندگى با آن شناخته مى ‏شود، در حالى كه هدايت گر به سوى من است. سپس رسول‏ خداصلى الله عليه و آله آن نوشته را به حضرت على‏ عليه السلام برگرداند.

فقام من كل ناحية من القوم مجيب يقولون: نشهد انك عبد اللَّه و رسوله. فقد بلّغت رسالته، و جاهدت فى سبيل اللَّه، و صدعت بأمره، و عبدته حتى اتاك اليقين. فجزاك اللَّه عنّا خير ما جزى نبياً.