پرش به محتوا

حاکم نیشابوری: تفاوت میان نسخه‌ها

۳۰۰ بایت اضافه‌شده ،  ‏۲۸ نوامبر ۲۰۲۲
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۱: خط ۱:
== تأليف در غدير<ref>چهارده قرن با غدير: ص ۱۵۲.</ref> ==
== تأليف در غدير<ref>چهارده قرن با غدير: ص ۱۵۲.</ref> ==
از جمله مؤلفين مشهور چهارده قرن كه در مورد غدير [[تألیف]] داشته ‏اند حاكم نيشابورى (م ۴۰۵ ق) است.<ref>معرفة علوم الحديث (از مؤلف): ص ۳۱۲، و در چاپ ديگر: ص ۲۵۲.</ref> [[کتابشناسی]] اين كتاب چنين است:
از جمله مؤلفين مشهور چهارده قرن كه در مورد غدير [[تألیف]] داشته ‏اند حاكم نيشابورى (م ۴۰۵ ق) است.<ref>معرفة علوم الحديث (از مؤلف): ص ۳۱۲، و در چاپ ديگر: ص ۲۵۲.</ref> [[کتابشناسی غدیر|کتابشناسی]] اين كتاب چنين است:


طرق من كنت مولاه، محمد بن عبدالله نيشابورى (حاكم، صاحب المستدرک على الصحيحين، ابن ‏البيّع، م ۴۰۵ ق). عربى، خطى. از عبارت مؤلف در كتابش «معرفة علوم الحديث» اين اسامى نيز استفاده می ‏شود: «طرق من كنت مولاه فعلى مولاه» كه دو كلمه اضافه شده از نسخه ديگر آن كتاب (معرفة علوم الحديث) است، و نيز نام «من كنت مولاه» چرا كه در عبارت فقط همين را آورده و كلمه «طرق» را چند جمله قبل بيان نموده و بقيه عطف به آن است.
طرق من كنت مولاه، محمد بن عبدالله نيشابورى (حاكم، صاحب المستدرک على الصحيحين، ابن ‏البيّع، م ۴۰۵ ق). عربى، خطى.


همچنين نام «طرق حديث من كنت مولاه فعلى مولاه» در كتاب «الغدير فى التراث الاسلامى»: ص ۱۱۷ ش ۳۳، آمده است. و اما اين نام (طرق من كنت مولاه) از همه صحيح‏ تر به نظر مى‏ رسد، زيرا چنانچه گفته شد نام «من كنت مولاه» -  كه در كتاب «معرفة علوم الحديث» آمده -  به ظاهر عطف به كلمه «طرق» است كه در جملات قبل آمده، و در متن اصلى كتاب هم اضافه «فعلى مولاه» نيامده است.
از عبارت مؤلف در كتابش «معرفة علوم الحديث» اين اسامى نيز استفاده می ‏شود:
 
«طرق من كنت مولاه فعلى مولاه» كه دو كلمه اضافه شده از نسخه ديگر آن كتاب (معرفة علوم الحديث) است، و نيز نام «من كنت مولاه» چرا كه در عبارت فقط همين را آورده و كلمه «طرق» را چند جمله قبل بيان نموده و بقيه عطف به آن است.
 
همچنين نام «طرق حديث من كنت مولاه فعلى مولاه» در كتاب «الغدير فى التراث الاسلامى»: ص ۱۱۷ ش ۳۳، آمده است.
 
و اما اين نام (طرق من كنت مولاه) از همه صحيح‏ تر به نظر مى‏ رسد، زيرا چنانچه گفته شد نام «من كنت مولاه» -  كه در كتاب «معرفة علوم الحديث» آمده -  به ظاهر عطف به كلمه «طرق» است كه در جملات قبل آمده، و در متن اصلى كتاب هم اضافه «فعلى مولاه» نيامده است.


== روايت حديث غدير<ref>چكيده عبقات الانوار (حديث غدير): ص ۲۵۷.</ref> ==
== روايت حديث غدير<ref>چكيده عبقات الانوار (حديث غدير): ص ۲۵۷.</ref> ==
يكى از علما و بزرگان [[اهل ‏سنت]] كه [[حدیث غدیر]] را نقل كرده محمد بن عبدالله نيشابورى، ابن‏ بيّع، حاكم (م ۴۰۵ ق) است. حاكم نيشابورى در «المستدرک على الصحيحين» حديث غدير را بعضاً بدون اشاره به جريان خاصى و نيز با اشاره به [[احتجاج]] اميرالمؤمنين ‏عليه السلام با طلحه در [[جنگ جمل]]، با اسانيد صحيح از جماعتى از اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله [[روایت]] كرده و آن را حديثى صحيح الاسناد مى‏ داند.<ref>المستدرک على الصحيحين: ج ۳ ص ۱۰۹، ۱۱۰، ۳۷۱.</ref>
يكى از علما و بزرگان [[اهل ‏سنت]] كه [[حدیث غدیر]] را نقل كرده محمد بن عبدالله نيشابورى، ابن‏ بيّع، حاكم (م ۴۰۵ ق) است.


يافعى<ref>مرآة الجنان: حوادث سال ۴۰۵. همچنين ر.ک: تاريخ بغداد: ج ۵ ص ۴۷۳. تذكرة الحفّاظ: ج ۳ ص ۱۰۳۹. تاريخ ابن‏ كثير: ج ۷ ص ۲۷۴. وفيات الاعيان: ج ۱ ص ۴۸۴.</ref>: او را بسيار توثيق كرده و در علم حديث ستوده و از تأليفات او تعريف كرده است. او از حدود هزار شيخِ حديث، [[حدیث]] نوشته است.
حاكم نيشابورى در «المستدرک على الصحيحين» حديث غدير را بعضاً بدون اشاره به جريان خاصى و نيز با اشاره به [[احتجاج]] [[امیرالمؤمنین علی علیه السلام|امیرالمؤمنین ‏علیه السلام]] با طلحه در [[جمل|جنگ جمل]]، با اسانيد صحيح از جماعتى از اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله [[روایت]] كرده و آن را حديثى صحيح الاسناد مى‏ داند.<ref>المستدرک على الصحيحين: ج ۳ ص ۱۰۹، ۱۱۰، ۳۷۱.</ref>
 
[[یافعی]]<ref>مرآة الجنان: حوادث سال ۴۰۵. همچنين ر.ک: تاريخ بغداد: ج ۵ ص ۴۷۳. تذكرة الحفّاظ: ج ۳ ص ۱۰۳۹. تاريخ ابن‏ كثير: ج ۷ ص ۲۷۴. وفيات الاعيان: ج ۱ ص ۴۸۴.</ref>: او را بسيار توثيق كرده و در علم [[احاديث مرتبط با غدير|حدیث]] ستوده و از تأليفات او تعريف كرده است. او از حدود هزار شيخِ حديث، حدیث نوشته است.


== نقل حديثى هم سياق با حديث غدير<ref>چكيده عبقات الانوار (حديث غدير): ص ۵۷۳ - ۵۷۷.</ref> ==
== نقل حديثى هم سياق با حديث غدير<ref>چكيده عبقات الانوار (حديث غدير): ص ۵۷۳ - ۵۷۷.</ref> ==
در كتاب «المستدرک على الصحيحين» از حاكم نيشابورى احاديثى آمده كه با حديث غدير هم سياق هستند.  
در كتاب «[[المستدرک علی الصحیحین (کتاب)|المستدرک علی الصحیحین]]» از حاكم نيشابورى احاديثى آمده كه با حديث غدير هم سياق هستند.  


و اما توضيح اين مطلب:
و اما توضيح اين مطلب:


يكى از وجوه دلالت حديث غدير بر [[امامت]] و ولايت اين است كه حاكم نيشابورى حديث غدير را به سياق و لفظى نقل كرده كه به صراحت و وضوح به امامت اميرالمؤمنين‏ عليه السلام و جانشينى و پس از رسول ‏الله ‏صلى الله عليه و آله دلالت مى ‏كند. اين از جهت دلالت. اما از جهت سند، حاكم خود تصريح كرده كه اين حديث صحيح الاسناد است.
يكى از وجوه [[دلالت حدیث غدیر۱|دلالت حدیث غدیر]] بر [[امامت]] و ولايت اين است كه حاکم نیشابوری [[حدیث غدیر]] را به سياق و لفظى نقل كرده كه به صراحت و وضوح به امامت اميرالمؤمنين‏ عليه السلام و جانشينى و پس از رسول ‏الله ‏صلى الله عليه و آله دلالت مى ‏كند.


=== ۱. كلام حاكم نيشابورى ===
اين از جهت دلالت. اما از جهت سند، حاكم خود تصريح كرده كه اين حديث صحيح الاسناد است.
 
=== كلام حاكم نيشابورى ===
حاكم نيشابورى نوشته است:
حاكم نيشابورى نوشته است:


محمد بن علی شيبانی در [[کوفه]]، از احمد بن حازم غِفارى، از ابونعيم، از كامل ابوعلاء، از حبيب بن ابى ‏ثابت، از يحيى بن جعده، از زيد براى ما [[روایت]] كرد: همراه با رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله از [[مکه]] بيرون آمديم تا به غدير خم رسيديم. حضرتش فرمان داد تا زير درختان بزرگ آنجا را جارو كنند، در روزى كه گرم‏تر از آن را نديده بوديم. پيامبر صلى الله عليه و آله خداى را سپاس گفت و ستود و سپس فرمود:
محمد بن علی شيبانی در [[کوفه]]، از احمد بن حازم غِفارى، از ابونعيم، از كامل ابوعلاء، از حبيب بن ابى ‏ثابت، از يحيى بن جعده، از زيد براى ما [[روایت]] كرد:


هان اى مردم، هر پيامبرِ برانگيخته ‏اى به اندازه نصف پيامبر پيش از خود (در ميان امّتش) زندگى مى ‏كند، و نزديک است كه داعى حق مرا بخواند و من اجابتش كنم. من در ميان شما چيزى بر جاى می‏گذارم كه با وجود آن گمراه نخواهيد شد: كتاب خداى عزوجل. سپس برخاست و دست على ‏عليه السلام را گرفت و فرمود: اى مردم، چه كسى نسبت به شما از خود شما سزاوارتر است؟ مردم گفتند: خدا و فرستاده‏ اش داناترند. فرمود: هر كس من مولاى او هستم على مولاى او است.
همراه با رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله از [[مکّه]] بيرون آمديم تا به غدير خم رسيديم. حضرتش فرمان داد تا زير درختان بزرگ آنجا را جارو كنند، در روزى كه گرم‏تر از آن را نديده بوديم.
 
پيامبر صلى الله عليه و آله خداى را سپاس گفت و ستود و سپس فرمود:
 
هان اى مردم، هر پيامبرِ برانگيخته ‏اى به اندازه نصف پيامبر پيش از خود (در ميان امّتش) زندگى مى ‏كند، و نزديک است كه داعى حق مرا بخواند و من اجابتش كنم.
 
من در ميان شما چيزى بر جاى می‏گذارم كه با وجود آن گمراه نخواهيد شد: كتاب خداى عزوجل. سپس برخاست و دست على ‏عليه السلام را گرفت و فرمود:
 
اى مردم، چه كسى نسبت به شما از خود شما سزاوارتر است؟ مردم گفتند: خدا و فرستاده‏ اش داناترند. فرمود: هر كس من مولاى او هستم على مولاى او است.


اين [[حدیث]] صحيح الاِسناد است، ولى بخارى و مسلم آن را در كتاب‏هايشان نياورده‏ اند.<ref>المستدرک على الصحيحين: ج ۳ ص ۵۳۳ .</ref>
اين [[حدیث]] صحيح الاِسناد است، ولى بخارى و مسلم آن را در كتاب‏هايشان نياورده‏ اند.<ref>المستدرک على الصحيحين: ج ۳ ص ۵۳۳ .</ref>


اين حديث صحيحى است كه به روشنى دلالت مى ‏كند مراد از مَولى «أولى» است، زيرا پيامبر صلى الله عليه و آله اين سخن را در آن انجمن بزرگ از مردم و در روزى كه گرم‏تر از آن را تجربه نكرده بودند، پس از اشاره به نزديک شدن زمان درگذشتش و بيان اينكه بعد از تمسّک به كتاب خدا گمراه نخواهند گشت، در حالى كه دست على ‏عليه السلام را گرفته بود و پس از آنكه از ايشان پرسيد: مَن أولى بِكُم مِن أنفُسِكُم: چه كسى از شما به شما سزاوارتر است؟ بر زبان آورد.
اين حديث صحيحى است كه به روشنى دلالت مى ‏كند مراد از مَولى «أولى» است، زيرا پيامبر صلى الله عليه و آله اين سخن را در آن انجمن بزرگ از مردم و در روزى كه گرم‏تر از آن را تجربه نكرده بودند،
 
پس از اشاره به نزديک شدن زمان درگذشتش و بيان اينكه بعد از تمسّک به كتاب خدا گمراه نخواهند گشت، در حالى كه دست على ‏عليه السلام را گرفته بود و پس از آنكه از ايشان پرسيد:
 
مَن أولى بِكُم مِن أنفُسِكُم: چه كسى از شما به شما سزاوارتر است؟ بر زبان آورد.


آيا مى‏ توان تصوّر كرد كه واژه «مَولى» در حديثى كه در آن زمان و مكان و احوال بيان شده، معنايى غير از معناى اراده شده از عبارت «مَن أولى بِكُم مِن أنفُسِكُم» دارد؟ هرگز! پيشتر گفتيم و در ادامه نيز خواهد آمد كه اين جمله ارزشمند از آيه مباركه «النَبىُّ أولى بِالمُؤمِنينَ مِن أنفُسِهِم»<ref>احزاب /  ۶ .</ref> گرفته شده، كه به اولى بودن پيامبر صلى الله عليه و آله بر مؤمنان در همه چيز دلالت مى‏ كند.
آيا مى‏ توان تصوّر كرد كه واژه «مَولى» در حديثى كه در آن زمان و مكان و احوال بيان شده، معنايى غير از معناى اراده شده از عبارت «مَن أولى بِكُم مِن أنفُسِكُم» دارد؟ هرگز! پيشتر گفتيم و در ادامه نيز خواهد آمد كه اين جمله ارزشمند از آيه مباركه «النَبىُّ أولى بِالمُؤمِنينَ مِن أنفُسِهِم»<ref>احزاب /  ۶ .</ref> گرفته شده، كه به اولى بودن پيامبر صلى الله عليه و آله بر مؤمنان در همه چيز دلالت مى‏ كند.
خط ۳۳: خط ۵۵:
شيخ عبدالحق دهلوى در «اللّمعات» در شرح حديث غدير مى‏ نويسد:
شيخ عبدالحق دهلوى در «اللّمعات» در شرح حديث غدير مى‏ نويسد:


پيامبر صلى الله عليه و آله پس از آنكه صحابه جمع شدند فرمود: آيا نمى ‏دانيد من از مؤمنان به خودشان سزاوارترم؟ در بعضى از روايات آمده كه حضرتش اين سخن را چند بار تكرار كرد. آنان سخن رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله را با تصديق و اعتراف پاسخ دادند.
پيامبر صلى الله عليه و آله پس از آنكه صحابه جمع شدند فرمود: آيا نمى ‏دانيد من از مؤمنان به خودشان سزاوارترم؟ در بعضى از روايات آمده كه حضرتش اين سخن را چند بار تكرار كرد.
 
آنان سخن رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله را با تصديق و اعتراف پاسخ دادند.
 
پيامبر صلى الله عليه و آله با اين جمله، به آيه «النَبىُّ أولى بِالمُؤمِنينَ مِن أنفُسِهِم» اشاره كرد. اين آيه أولى بودن پيامبر صلى الله عليه و آله بر مؤمنان را در همه امور اثبات مى ‏كند، زيرا او بر خلاف نفس مؤمنان، تنها به چيزى فرمان مى‏ دهد و تنها چيزهايى را براى آنان مى‏ پسندد كه صلاح ايشان در آن است. از اين رو، اولويّت در آيه به طور مطلق آمده است.
 
بنابراين، بر مؤمنان واجب است كه پيامبر صلى الله عليه و آله نزد ايشان از خودشان محبوب‏ تر و امر او پيش آنان از امر خودشان نافذتر، و مهرورزى آنان نسبت به او از مهرورزیشان به خودشان كامل‏ تر باشد.
 
[[روایت]] شده كه [[حضرت محمّد صلی الله علیه و آله|پیامبر صلی الله علیه و آله]] می خواست به [[تبوک|جنگ تبوک]] برود، از اين رو به مردم دستور داد كه همراهى‏ اش كنند.


پيامبر صلى الله عليه و آله با اين جمله، به آيه «النَبىُّ أولى بِالمُؤمِنينَ مِن أنفُسِهِم» اشاره كرد. اين آيه أولى بودن پيامبر صلى الله عليه و آله بر مؤمنان را در همه امور اثبات مى ‏كند، زيرا او بر خلاف نفس مؤمنان، تنها به چيزى فرمان مى‏ دهد و تنها چيزهايى را براى آنان مى‏ پسندد كه صلاح ايشان در آن است. از اين رو، اولويّت در آيه به طور مطلق آمده است. بنابراين، بر مؤمنان واجب است كه پيامبر صلى الله عليه و آله نزد ايشان از خودشان محبوب‏ تر و امر او پيش آنان از امر خودشان نافذتر، و مهرورزى آنان نسبت به او از مهرورزیشان به خودشان كامل‏ تر باشد.
ولى بعضى از مردم گفتند: ما از پدران و مادرانمان اذن مى‏ طلبيم. اينجا بود كه اين آيه نازل شد.<ref>انوار التنزيل: ص ۵۵۲ .</ref>


[[روایت]] شده كه پيامبر صلى الله عليه و آله می خواست به [[تبوک|جنگ تبوک]] برود، از اين رو به مردم دستور داد كه همراهى‏ اش كنند. ولى بعضى از مردم گفتند: ما از پدران و مادرانمان اذن مى‏ طلبيم. اينجا بود كه اين آيه نازل شد.<ref>انوار التنزيل: ص ۵۵۲ .</ref>
در يكى از قرائات (پس از «النَبىُّ أولى بِالمُؤمِنينَ مِن أنفُسِهِم وَ أزواجُهُ أُمَّهاتُهُم») آمده است:


در يكى از قرائات (پس از «النَبىُّ أولى بِالمُؤمِنينَ مِن أنفُسِهِم وَ أزواجُهُ أُمَّهاتُهُم») آمده است: «وَ هُوَ أبٌ لَهُم»: و پيامبر پدر مؤمنان است؛ يعنى در دين، چرا كه هر پيامبرى از آن حيث كه در حيات ابدى اصل امت خود است، پدر امّتش به شمار می رود، و از اين رو است كه مؤمنان برادر يكديگر گشته‏ اند. در تفسیر بَیضاوی چنين آمده است.
«وَ هُوَ أبٌ لَهُم»: و پيامبر پدر مؤمنان است؛ يعنى در دين، چرا كه هر پيامبرى از آن حيث كه در حيات ابدى اصل امت خود است، پدر امّتش به شمار می رود، و از اين رو است كه مؤمنان برادر يكديگر گشته‏ اند. در تفسیر بَیضاوی چنين آمده است.


سخن رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله يعنى: من از هر مؤمنى به خود او سزاوارترم، تأكيد و تقريرى است كه نشان مى ‏دهد حضرتش به هر يک از افراد مؤمنان سزاوارتر است. چنانكه جمله «من از شما به شما سزاوارترم» مفيد اولى بودن وى نسبت به جميع مؤمنان است.<ref>اللّمعات (مخطوط).</ref>
سخن رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله يعنى: من از هر مؤمنى به خود او سزاوارترم، تأكيد و تقريرى است كه نشان مى ‏دهد حضرتش به هر يک از افراد مؤمنان سزاوارتر است. چنانكه جمله «من از شما به شما سزاوارترم» مفيد اولى بودن وى نسبت به جميع مؤمنان است.<ref>اللّمعات (مخطوط).</ref>


=== ۲. شرح حال حاكم نيشابورى (ت ۳۲۱ -  م ۴۰۵ ق) ===
=== شرح حال حاكم نيشابورى (ت ۳۲۱ -  م ۴۰۵ ق) ===
بزرگان اهل‏ سنت همه حاكم نيشابورى را توثيق كرده و ستوده‏ اند: ابن‏ خَلِّكان و شيخ عبدالحق دهلوى (در رجال مشكات) و فخر رازى (در فضائل الشافعى) و اِسنَوى و [[ابن ‏اثیر]]<ref>وفيات الاعيان: ج ۳ ص ۴۰۸. طبقات الشافعية: ج ۱ ص ۳. جامع الاصول: ج ۱ ص ۹۲.</ref>: وى را حافظ ابوعبدالله محمد بن عبدالله معروف به حاكم نيشابورى و ابن ‏بيّع معرفى كرده ‏اند، و همگى وى را توثيق كرده و بسيار ستوده ‏اند، به خصوص در علم حديث.
بزرگان اهل‏ سنت همه حاكم نيشابورى را توثيق كرده و ستوده‏ اند: ابن‏ خَلِّکان و شيخ عبدالحق دهلوى (در رجال مشكات) و فخر رازى (در فضائل الشافعى) و اِسنَوى و [[ابن ‏اثیر]]<ref>وفيات الاعيان: ج ۳ ص ۴۰۸. طبقات الشافعية: ج ۱ ص ۳. جامع الاصول: ج ۱ ص ۹۲.</ref>:
 
وى را حافظ ابوعبدالله محمد بن عبدالله معروف به حاكم نيشابورى و ابن ‏بيّع معرفى كرده ‏اند، و همگى وى را توثيق كرده و بسيار ستوده ‏اند، به خصوص در علم حديث.
 
فقه را از فقيه شافعى ابوسهل محمد بن سليمان صعلوكى و بسيارى ديگر آموخت. شمار تأليفات حاكم نيشابورى در علوم حديث به هزار و پانصد جزء می رسد كه از جمله آنها «الصحيحان» است.


فقه را از فقيه شافعى ابوسهل محمد بن سليمان صعلوكى و بسيارى ديگر آموخت. شمار تأليفات حاكم نيشابورى در علوم حديث به هزار و پانصد جزء می رسد كه از جمله آنها «الصحيحان» است. اما كتبى كه حاكم در نگارش آنها يگانه است، عبارت‏ اند از: «معرفة علوم الحديث»، «تاريخ علماء نيسابور»، «المدخل الى علم الصحيح»، «المستدرک على الصحيحين»، «ما تفرّد به كلّ واحد من الإمامين». دارَقُطنى و محمد بن ابى ‏فوارس از او [[روایت]] كرده‏ اند.
اما كتبى كه حاكم در نگارش آنها يگانه است، عبارت‏ اند از: «معرفة علوم الحديث»، «تاريخ علماء نيسابور»، «المدخل الى علم الصحيح»، «المستدرک على الصحيحين»، «ما تفرّد به كلّ واحد من الإمامين». دارَقُطنى و محمد بن ابى ‏فوارس از او [[روایت]] كرده‏ اند.


== پانویس ==
== پانویس ==