بررسی تعداد جمعیت حاضر در غدیر: تفاوت میان نسخه‌ها

چکیده

درباره تعداد جمعیت حاضر در روى‏داد مهم و تاریخى غدیرخم اقوال و روایات متفاوتى وجود دارد. در این نوشتار، ضمن بررسى این روایات، تلاش شده است با ملاحظه شواهد و قراین، و با شیوه تحلیلى، در مورد جمعیت مدینه در سال‏هاى پایانى حیات رسول‏خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله، و نیز با بهره‏گیرى از دیگر قراین تاریخى، تعداد حاضران در غدیر محاسبه شود.

واژگان کلیدى: غدیر، حاضران در غدیر، مدینه، مکه، یمن، جحفه و مفترق‏الطرق.

از نگاه شیعه، غدیر مهم‏ترین روى‏داد تاریخى عصر پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله است که طى آن بر امامت حضرت على علیه‏السلامبراى مسلمانان تأکید شد. از این رو شیعه به شدت به این جریان توجه داشته و هنگام بحث در مورد جانشینى پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله، آن را به عنوان اساسى‏ترین دلیل براى حقانیت خود و امامت امام على علیه‏السلام معرفى کرده و از آن بهره برده است.

متکلمان، محدثان و مورخان شیعه و سنى از زوایاى مختلفى این مسئله را بررسى کرده‏اند؛ زمان و مکان غدیر، علت انتخاب مکان غدیر، عبارت‏ها و کلماتى که در سخنرانى پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله آمده و جریان‏هایى که در آن اتفاق افتاد همه به نوعى مورد کاوش قرار گرفته‏اند. اما از مباحثى که کمتر به آن توجه شده و بدون بررسى و تحلیل تاریخى از آن سخن به میان آمده «تعداد جمعیت حاضر در غدیر» است.1 گاه تعداد جمعیت حاضر در غدیر، در حد آمار بالایى (بیش از یا قریب به صدهزار نفر) ذکر مى‏شود، اما به نظر مى‏رسد این گزارش‏ها مبالغه‏آمیز و مبهم بوده و مشکلاتى نیز ایجاد کرده است.

 

 

 

در این‏جا به مناسبت، یادآورى این نکته، ضرورى است که برخى منابع شیعى نوشته‏اند غدیر در روز پنجشنبه یا جمعه روى داده است.3 به نظر مى‏رسد این امر، نوعى افزودن فضیلت براى این روز مهم است، زیرا طبق محاسبات چنین چیزى ممکن نیست. بسیارى از منابع اهل‏سنت4 و نیز شیعى،5 وقوف پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله را در عرفه سال دهم، روز جمعه گزارش کرده‏اند و بر این اساس، روز غدیر که نُه روز پس از عرفه و هجدهم ذى‏حجه است، یکشنبه خواهد بود. در میان مورخان، ابن‏کثیر به این نکته اشاره کرده است.6

طبرسى در این باره مى‏نویسد: جبریل زمانى که پنج ساعت از روز گذشته بود بر پیامبر نازل شد.7 فتال نیشابورى نیز گزارشى را مى‏آورد و مى‏نویسد: پنج ساعت از روز گذشته بود که جبرئیل پیام ابلاغ رسالت را براى پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله آورد.8 ابن‏اثیر به نقل یکى از شاهدان عینى غدیر، زمان این اجتماع بزرگ را بعد از نماز ظهر گزارش کرده است. طى این گزارش ابى‏الطفیل مى‏گوید: در حجه‏الوداع همراه پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بودیم که هنگام ظهر دستور داد مکانى را براى نماز مهیا کنیم و خارها را بزنیم، بعد از آن، نماز خواندیم و پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بعد از نماز، دست على بن ابى‏طالب را گرفت و فرمود: «من کنت مولاه فهذا على مولاه».9

سید بن طاووس روایتى از زبان یکى از حاضران در غدیر به این صورت نقل مى‏کند: ما زمانى به غدیر رسیدیم که اگر تکه گوشتى را روى زمین مى‏انداختى از شدت گرما پخته مى‏شد.10 نویسنده کتاب الهدایة الکبرى روایتى را از زبان امام على علیه‏السلامنقل مى‏کند که طبق آن، امام فرمود: و آن روز (غدیر) روزى بسیار گرم بود که طفل از شدت گرما پیر مى‏شد.11 قاضى نعمان نیز روایتى را به این صورت به نقل از زید بن ارقم نقل کرده که هیچ روزى گرم‏تر از روز غدیر ندیده بودیم.12

بر اساس این گزارش‏ها به نظر مى‏رسد که تجمع هنگام ظهر که گرم‏ترین زمان روز است، صورت گرفته است و این زمان با پنج ساعت از روز رفته، قابل جمع است. محاسبات نشان مى‏دهد که غدیر در اواخر اسفندماه روى داده13 و با توجه به شرایط آب و هوایى شبه‏جزیره، این گرماى شدید کاملاً طبیعى است.

اهمیت تعیین ساعت اجتماع از این بابت است که روشن شود آیا پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهاختصاصا براى ابلاغ امامت على علیه‏السلامدستور به اجتماع داده است یا این‏که اجتماع براى نماز بوده و بعد از نماز، ایشان فرصت را مغتنم شمرده و از آن بهترین بهره را برده است. گرچه مى‏توان گفت که این دو قابل جمع‏اند، زیرا زمان اجتماع، هم‏زمان با ظهر بوده، از این رو ابتدا نماز خوانده شده و بعد رسول‏خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله سخنرانى کرده است.

2. مکان غدیر

شاید تصور شود بحث کردن در مورد مکان غدیر نوعى تحصیل حاصل است. اما ما از این رو به آن مى‏پردازیم تا در بحث بعدى، یعنى تعداد جمعیت حاضر در غدیر، از آن بهره‏بردارى کنیم. باید مشخص شود که غدیر در مسیر چه مناطقى قرار دارد و اهالى چه مناطق و چه شهرهایى در غدیر حضور داشته‏اند.

 

اما این‏که غدیر در چه فاصله‏اى از مکه و در کدام سمت از این شهر واقع شده است، در منابع تاریخى بیشتر فاصله غدیر تا جحفه گزارش شده است؛ به عبارتى از آن‏جا که جحفه مکان شناخته شده‏اى بوده، سعى شده است تا غدیر با جحفه شناسانده شود. یاقوت حموى هنگام معرفى منطقه جغرافیایى غدیرخم مى‏نویسد:

طبرسى روایتى دارد که طبق آن، غدیر سه مایل قبل از جحفه واقع شده است. 20 ابن‏جوزى فاصله غدیر تا جحفه را یک مایل گزارش کرده است.21 این در حالى است که سید بن طاووس مى‏نویسد: مردم در جحفه توقف نمودند.22

 

بر اساس مشاهده‏هاى اخیر و بازدید از مکان غدیر روشن شده است که فاصله مکه تا جحفه با جاده کنونى حدود 180 کیلومتر است.24 در نقشه‏هاى امروزى عربستان شهر رابغ کاملاً پیداست که در کنار دریاى سرخ واقع شده است. این شهر فاصله کمى با محل غدیر دارد. بر اساس گزارشى که بخشى از آن گذشت، مسجدى در این شهر قرار دارد که به مسجد غدیر مشهور است. براى اطلاع بیشتر از محل غدیرخم، به تصاویر پایانى همین نوشتار مراجعه فرمایید.

نکته پایانى در این بخش این است که چرا پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله غدیر را انتخاب نمود. در پاسخ این سؤل دو احتمال وجود دارد: احتمال اول، این‏که پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله از سوى خداوند مأمور بوده که در این‏جا رسالت خود را ابلاغ نمایند؛ به عبارت دیگر، این مکان از سوى خداوند انتخاب شده است.

احتمال دوم، که به اشتباه شهرت هم پیدا کرده و در واقع، توجیهى است بر اقدام پیامبر در انتخاب این مکان، این است که غدیر، محل تقسیم راه‏ها و به اصطلاح «مفترق الطرق» بوده و مسافران هر منطقه‏اى از این‏جا راه خود را جدا نموده و به شهر خود مى‏رفتند.25 از این رو آخرین نقطه مسیر همراهى تمامى مردم با پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله، این مکان بوده و به همین دلیل پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهپیش از متفرق شدن مردم، مأموریت خود را ابلاغ نموده است.

البته باید بدانیم که آن روز قلمرو نفوذ اسلام شبه‏جزیره عربستان بود و فراتر از آن نرفته بود و عملیات موته و تبوک نیز فقط یک اولتیماتوم سیاسى و نظامى به شمار مى‏آمد. هنوز مناطق عراق، شامات و مصر مسلمان نبودند. از این گذشته، با دقت‏نظر در وضعیت جغرافیایى غدیر چنین به دست مى‏آید که غدیر یا همان جحفه اصلاً مفترق‏الطرق نبوده و چنین وضعیتى نداشته است. همان‏طور که در نقشه ملاحظه مى‏شود مسیر مردم عراق از شمال شرقى مکه، مسیر مردم طائف از جنوب شرقى مکه و مسیر مردم یمن از جنوب مکه است. مسیر شمال غربى مدینه که به غدیر منتهى مى‏شود تنها مسیر مردم مدینه و اطراف مدینه است. گرچه بعد از گسترش اسلام در شمال افریقا، آن‏ها نیز از این مسیر به مکه مى‏آیند و در جحفه محرم مى‏شوند. در کتاب‏هاى فقهى در باب حج به تفصیل در این باره بحث شده است که مردم هر منطقه‏اى از کجا وارد حرم (مکه) شده و محرم مى‏شوند و طبیعتا خروج آن‏ها نیز از همان راه است. ذات عرق براى عراقى‏ها، یلملم براى یمنى‏ها، قرن‏المنازل براى طایفى‏ها و جحفه براى قبیله‏هاى جنوب مدینه و کسانى که نزدیک به مدینه هستند؛26 یعنى چون مسیرها متعدد است، محل محرم شدن نیز متعدد است. در محاسبه جمعیت غدیر ـ همان گونه که بدان خواهیم پرداخت ـ باید این محاسبات جغرافیایى نیز در نظر گرفته شود تا تصور نشود مردم یمن (که در جنوب هستند) در غدیر حضور داشته‏اند.

در مورد مردم عراق نیز باید گفت در این نقشه مشخص است که مسیر عراق از ذات عرق، المره و المسلح مى‏گذرد و به طرف شمال شرقى مکه مى‏رود، در حالى که غدیر در شمال غربى مکه واقع شده است. آرى در یک صورت مى‏توان پذیرفت که مردم عراق در غدیر حضور داشته‏اند و آن این‏که حج‏گزاران عراقى به همراه پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله به غدیر آمده و از آن‏جا راه خود را جدا کرده باشند که در نقشه به صورت نقطه‏چین نشان داده شده است. اما این احتمال هم پذیرفته نیست، زیرا هیچ سندى از سوى پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مبنى بر این‏که مردم عراق یا یمن وى را تا غدیر همراهى کرده باشند، وجود ندارد. در این باره بیشتر سخن خواهیم گفت. افزون بر آن‏چه گفته شد یادآورى این نکته، ضرورى است که بیشترین جمعیت حاضر در مراسم حج، از مدینه، طائف، یمن و اهالى خود مکه بودند که فقط مسافران مدینه از راه جحفه عبور مى‏کردند.

3. تعداد جمعیت حاضر در غدیر

مهم‏ترین مسئله‏اى که ذهن نگارنده را متوجه خود کرده و این نوشتار درصدد پرداختن به آن است این است که جمعیتى که در ماجراى غدیر سال دهم هجرت در محضر پیامبر حاضر بوده و نص پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مبنى بر ولایت امام على علیه‏السلام را از زبان مبارک ایشان شنیده‏اند، چه مقدار بوده است؟

3ـ1. بررسى اجمالى روایات مختلفى که به نوعى تعداد جمعیت حاضر در غدیر را گزارش کرده‏اند:

کمترین جمعیتى که در این مورد گزارش شده 1300 نفر است. ابن شهرآشوب روایتى از امام باقر علیه‏السلام نقل کرده که طبق آن، پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در روز غدیر در حضور 1300 نفر، جمله «من کنت مولاه فهذا على مولاه» را مطرح نمود.27 متأسفانه ایشان سند روایت را نیاورده‏اند. همین روایت را مجلسى نیز آورده است.28

در تفسیر فرات کوفى نیز روایتى از عمار نقل شده که مى‏گوید:

در مجلس ابن عباس بودیم و او سخنرانى مى‏کرد که ابوذر بلند شد و گفت: اى مردم آیا مى‏دانید که پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود راست‏گوتر از ابوذر نیست؟ همه گفتند: آرى. ابوذر گفت: پس بدانید که پیامبر روز غدیر که 1300 مرد بودیم ... فرمود: هر کس من مولاى اویم پس على مولاى اوست، خدایا هر که على را یارى کند یارى‏اش کن و هر که دشمنى کند دشمنى‏اش کن. در این هنگام مردى بلند شد و گفت: مبارک باد بر تو اى پسر ابى‏طالب.29

در مورد دو روایت فوق باید گفت که روایت ابن شهرآشوب از امام باقر علیه‏السلامسندى ندارد تا بتوان در مورد آن قضاوت کرد، اما قولى که فرات کوفى بیان نموده با توجه به قراین درونى روایت که همانا نقل جریان مجلس ابن‏عباس و سخنرانى ابوذر است قابل توجه است، اگرچه محاسبات نشان مى‏دهد که جمعیت غدیر بیش از 1300 نفر بوده‏اند.30

اما دسته دیگرى از روایات، تعداد ده هزار نفر را گزارش کرده‏اند. عیاشى ذیل آیه 67 سوره مائده از امام صادق علیه‏السلامنقل مى‏کند: من تعجب مى‏کنم از این‏که شخص با آوردن دو شاهد حقش را مى‏گیرد، اما على بن ابى‏طالب علیه‏السلام با ده هزار شاهد حقش ضایع شد. امام علیه‏السلام ادامه مى‏دهد: پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله از مدینه خارج شد در حالى که پنج هزار نفر از مدینه همراه وى بودند و پنج هزار نفر هم از مکه پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله را مشایعت کردند.31