جایگاه حدیث غدیر در راهبردهای بزرگان امامیه در قرن چهارم هجری: تفاوت میان نسخه‌ها

نویسنده بر آن است تا با استفاده از منابع مختلف اسلامی به شیوه توصیفی و تحلیلی و گاه انتقادی این فرضیه ها را ثابت کند که"تثبیت و تقویت مبانی عقلی ونقلی حدیث غدیر، از جمله مهمترین دستاورد فرهنگی و علمی تشیع در قرن چهارم هجری بوده است" و لذا حدیث غدیر نقش موثری در توسعه فعالیتهای علمی و گرایش های عقیدتی ایران به سوی امامیه داشته است.<ref>مریم سعیدیان جزی.</ref>

* و مقالات: غدیر خم و سقیفه بنى ساعده،<ref>فصلنامه تاریخ در آینه پژوهش؛ سال۱۳۸۴.</ref> بررسی روابط دولت‌های شیعی در قرن چهارم هجری<ref>تاریخ در آینه پژوهش، ش۳۱، سال ۱۳۹۰.</ref>؛ غدیریه<ref>پژوهشنامه علوی، ش۶ ، سال ۱۳۹۱.</ref> و نقد دیدگاه‌های اهل سنّت درباره حدیث غدیر<ref>علوم حدیث، ش ۷، سال ۱۳۹۱.</ref> اشاره کرد.

در جلد دوم این کتاب، نویسنده ذیل عنوان{{متن عربی|حديثُ الولاية و ما بَلَغَه رسول الله صلي الله عليه و آله في غديرِ خم، معني امامة علي عليه السلام}} علاوه بر تصریح حادثه غدیر، پیام اصلی آن؛ یعنی ولایت و جانشینی  علی  علیه السلام پس از پیامبر صلی الله علیه و آله <ref>انساب الاشراف، ج۲، ص۱۰۸.</ref>؛ در ذکر خلافت علی  علیه السلام ؛ مناشده آن حضرت با گروهی از صحابه را در یوم‌الرَحبة، آورده است<ref>همان، ج۲، ص۲۵۶.</ref>

روشن است که این مهم اگرچه خود، وجه همت و توجه دانشمندان امامیه بود؛ اما تصمیمات و اقدامات دولتمردان بویه، در ایجاد فضای فکری مناسب و توسعه و تسهیل این فرایند، سهم مؤثری داشت. امیران و وزیران بویه ی با تکریم دانشمندان امامیه و برگزاری جلسات بحث و گفتگوی علمی میان مذاهب مختلف، سبب نشر آموزه‌های شیعی و طرح مسائل جدیدی شدند.<ref>المنتظم فی تاریخ‌الامم و الملوک، ج۱۴، ص۲۹۳.</ref>  

متقی هندی به اسناد خود و به نقل از دیلمی از رسول‌الله صلی الله علیه و آله  روایت می‌کند که فرمود:{{متن عربی|فانّ العمامه سيما الاسلام و هي حاجزة بين المسلمين و المشركين}}<ref>کنز العمال، ص۴۸۳-۴۸۴.</ref> معلوم می‌گردد، این اقدام پیامبر صلی الله علیه و آله برای تأکید و تصریح بر وصایت و امامت امام علی بن ابی‌طالب بوده است.  

البته، سابقه این نوع مراسم به مدت‌ها پیش بازمی‌گشت<ref>المنتظم فی تاریخ‌الامم و الملوک، ج۱۴، ۱۵۱ و۱۸۹.</ref> ولی آل بویه برای این روز جایگاه ویژه‌ای قائل بودند و مراسم جشن عید را در ایالات تحت امرخود برپا می کردند<ref>المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، ج۱۴، ص۳۷۷ و ر.ک: تاریخ الاسلام، ج۲۶، ص۱۲-۱۱ و ج ۲۷ ، ص۹؛ الکامل فی التاریخ، ج۸، ۵۵۰-۵۴۹ و ۵۸۹.</ref> این ‌گونه اقدامات، به تقویت هویت جمعی شیعیان و افزایش میزان پایبندی آنها به اصول مذهب کمک شایانی می کرد و سبب حضور پررنگ‌تر شیعیان در عرصه‌های فرهنگی و اجتماعی می‌شد. به نظر می‌رسد تلاش آل بویه برای رسمیت بخشیدن عید غدیر، تا حدّی متأثر از دستاوردهای اجتماعی و فرهنگی این امر در جامعه بوده است.

یکی از مصادیق مشارکت اجتماعی شیعیان، حضور فعال در نهاد نقابت و برخی مناصب دولتی بود.<ref>کتاب الأوراق قسم اخبار الشعراء، ج۲، ص۱۲۵.</ref> نقابت، تشکیلات رسمی دولتی بود که در قرن سوم هجری به محترم ترین فردِ طالبی اعطا می‌شد و المعتضد عباسی نخستین خلیفه‌ای بود که این مقام را برای علویان به رسمیت شناخت. انتخاب نقیب توسط سلطان یا خلیفه انجام می‌شد و مرتبه‌اش برابر با وزیر بود. گسترش موقعیت مذهبی شیعیان در قرن چهارم سبب وسعت و افزایش توانمندی و بهره‌وری بیشتر آنان از این نهاد شد. به علاوه، با توسعه تشکیلاتی این نهاد، خلافت عباسی برخی مقامات و مسؤولیت‌های ویژه را به رجال امامیه تفویض نمود. از جمله وظایف نقیب، رسیدگی به امور شیعیان، نظارت بر مظالم و امیرالحاج بود<ref>یتیمۀ الدهر فی محاسن اهل العصر، ج۳، ص۱۵۵-۱۵۶؛ المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، ج۱۴، ص۳۶۹.</ref>  و ابواحمد موسوی و دو فرزندش- سید رضی و مرتضی- در صدر نقباء علوی قرارداشتند<ref>المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، ج۱۴، ص۳۴۴-۳۶۹.</ref> ابن جوزی درباره سید رضی می‌نویسد؛ مشکلی نبود که به سرپنجه تدبیر و اندیشه او حل و فصل نگردد.<ref>المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، ج۱۵، ص۱۱۸.</ref>

امامیه؛ به‌ویژه با استفاده از کارآمدی نهاد وکالت در شهرهای بزرگ<ref>کمال الدین وتمام النعمة، ج۲، ص۴۴۲-۴۴۳.</ref> و استقرار در مشاهد شریفه، از آن به عنوان کانونی برای نشر معارف اهل بیت  علیهم السلام  و رشد و بالندگی مراکز علمی استفاده می‌کردند. تشرف شیخ صدوق به مشهد‌الرضا  علیه السلام  که در سال۳۶۷ق، انجام گرفت<ref>الامالی،مجلس ۲۶.</ref> و رحله‌های وی به مناطق مختلف،<ref>الامالی، ص۸ و ۱۸۳-۱۸۵؛ رجال نجاشی، ج۱، ص۱۸۴.</ref> حضور شیخ کلینی،<ref>الرجال، ص۴۳۹.</ref> خاندان رضی،<ref>بدائع الملح، ص۱۷۹.</ref> شیخ مفید، شیخ کلینی، انباری و شیخ طوسی در بغداد<ref>رجال نجاشی، ص۴۴۰.</ref> و فعالیت‌های شیخ مفید<ref>الفصول المختاره، ص۱۳۲-۱۳۵.</ref> و خاندان بابویه در ری<ref>کمال الدین و تمام النعمة، ج1و2.</ref> و قم از این نمونه است<ref>کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۵۰۲.</ref>  

این موضوع البته مورد اسناد امامیه و غیر آن در قرون مختلف بوده؛ اما اهتمام دانشمندان امامیه و اقبال دیگر فرقه ­های اسلامی این عصر، به ضبط و ثبت سلسه مسانید و روات حدیث غدیر؛ سبب تألیف آثار ارزشمندی گردید و کتاب‌هایی با عنوان {{متن عربی|مَن روي حديث غديرخم}} نوشته شد. اگرچه عموم دانشمندان امامیه دراین زمینه کارهایی کرده‌اند<ref>تهلايب الاحكام، ج3، ص143؛ الامالی، صص 247، 255،254 و332.</ref> اما تألیفات و آثار مدرسه قم بیشتر شهرت داشت و شیخ کلینی<ref>اختیار معرفة الرجال، ج1، ص12؛ الکافی، ج1، 289و 566.</ref>،خاندان بابویه، به‌ویژه شیخ صدوق<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۵۹-۲۶۱؛ الامالی، ص۱۲۵؛ عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۴۷.

شیخ مفید با روش جرح و تعدیل، آثار قدمای اهل سنت را شرح کرده و معتقد است در خبر غدیر اختلاف نیست؛ بلکه اختلاف در تأویل آن و نصوص معتبر معصوم و صحابه، شاهد و دلیل تواتر غدیر است<ref>الاختصاص،ص۴-۷؛ و نیز ر.ک: الارشاد،ج۱، ص۸؛ الامالی، ص۵۵-۵۷.</ref>

 

اما شیخ طوسی احتیاط کرده، دلیل صحت حدیث غدیر را تواتر شیعه و سپس طرق علمای عامه می‌داند<ref>الاقتصاد، ص۲۱۶.</ref>  

 

سیدمرتضی و شیخ مفید نیز در احتجاجات و شرح آیات قرآنی؛ از گزاره‌ها و قرینه‌های ادبی مبتنی بر غدیریه‌ها بهره بردند.<ref>رسائل مرتضی، ج۴، ص۱۳۱و۱۳۴؛الفصول المختاره، ص۲۸۰؛ مسار الشیعة، ص۳۹.</ref> شیخ مفید با استفاده از شعر اخطل که واژه”مولا”را برابر با امامت و ریاست عامه معنی کرده، آن را منحصر در علی  علیه السلام می‌داند<ref>اقسام المولی، ص ۳۹-۴۰.</ref> و از این طریق(شعر)، تقدم اسلام علی  علیه السلام را، دلیل بر امامت آن حضرت می‌گیرد.<ref>اقسام المولی، ص ۳۷-۳۸، ۲۹۰-۲۹۱؛ الفصول المختاره، ص۲۰۸.</ref>

همو در بیان واژه"مولی” به معنای" امامت"؛ به شعر حسان بن ثابت و تأیید آن از سوی رسول‌الله شعر حسان را تأیید کرد و این بدین معناست که منظور آن حضرت از”مولی"“امامت"بوده و گرنه آن هنگام که حسان آن را خواند، انکار و ردّ می‌نمود.<ref>الفصول المختاره، ص۲۹۰-۲۹۱.</ref>

شیخ، استفاده بیشتری از این اشعارکرده و آن را شاهد امامت منصوص امیرالمؤمنین می داند<ref>الفصول المختاره، ص۲۵۹.</ref>شمول اسناد شیخ به اشعار شامل تابعین هم می‌شود؛ برای نمونه، از قصیده لامیه قیس بن سعد-که در میدان صفّین سروده- استفاده‌های متعددی می‌کند؛ مثلا واژه"امام"را در این شعر مستند به وحی و حدیث رسول‌الله صلی الله علیه و آله ؛ یعنی:{{متن عربی|من كنت مولا...}}کرده، بر این عقیده است که این اشعار بر امامت امیرالمؤمنین دلالت می‌کند و نتیجه می‌گیرد که وجود این گونه اشعار، نشانه ثبات عقاید شیعه و ابطال دشمنی معتزله در انکار این فضائل است<ref>الفصول المختاره، ص۲۹۰-۲۹۲.</ref>

در آثار اهل بیت  علیهم السلام  و پیشینیان به کرات بر این موضوع تأکید شده که غدیر معیار سنجش ایمان مردم است و توجه به آن در این دوران، تکلیف شیعه را در مواجهه با تحولات پیچیده آغازین سده غیبت کبری روشن می‌نمود. صدوق می‌نویسد: غدیر برای هیچ کس عذری به جا نگذاشته و به سخنی از حضرت زهرا(س)استناد می کند که فرمود: {{متن عربی|هل تَرَك أبي يومَ غديرِ خُم لِأحَد عُذراً}}<ref>الخصال، صص ۱۷۳و۳۲-۳۳.</ref>

مفید با استناد به آیات و روایت متعدد، نص امام را، دلیل وجوب اطاعت از او می‌داند و با بهره‌گرفتن از نصوص معصومان، از حدیث {{متن عربی|من كنت مولاه...»}} نتیجه می‌گیرد که امام مفترض‌الطاعه است <ref>(الارشاد، ج۱، ص۷-۸.</ref>

وی در کتاب الافصاح، تواتر و اجماع برحدیث غدیر را مسلّم و دلالت بر ضرورت رهبری و حکومت دانسته، آن را دلیل اثبات ولایت و امامت علی  علیه السلام  و تقدم وی بر دیگران و وجوب اطاعت از او می‌داند<ref>الافصاح، ص۱۳۲-۳۳.</ref> همو با استناد به حدیث شریف"اللهمّ وال مَن والاه.." می‌نویسد: هرکس عصیان کند، از فرمان خدا عدول نموده؛ کافر است<ref>همان، ص ۱۲۹-۱۲۸.</ref>  

ابوالقاسم کوفی (م۳۵۲ق)،مؤلف الاستغاثة: کوفی، این کتاب را به سیاق کلامی- تاریخی نوشته و بیش از همه از نصوص اهل‌بیت  علیهم السلام استفاده کرده است. همو به نقل از اسناد خود از سعد بن ابی وقاص روایت می‌کند: پیامبر صلی الله علیه و آله  در حقّ علی  علیه السلام  فرمود:{{متن عربی|من كنت مولاه..}} و {{متن عربی|علي مع الحق...}}.<ref>الاستغاثه، ص۶۳.</ref> علاوه براین، می‌توان به آثار صاحب بن عباد در تثبیت امامت علی  علیه السلام  و دلائل آن<ref>الفهرست،( ابن ندیم) ص۱۵.</ref>؛ دلائل الإمامۀ، اثر عیاشی در اثبات فضایل علی  علیه السلام<ref>همان، ص۲۴۴.</ref>؛ «کتاب الغدیر» ،تألیف مهلبی <ref>الفهرست، ( شیخ طوسی) ص ۱۶۱.</ref> و علی بن کردین مؤلف کتابی با عنوان اخیر یاد کرد<ref>همان، ص۳۱۴.</ref>

در این میان، تفسیر فرات کوفی تعلق خاطر بیشتری به حدیث غدیر دارد و بیش از همه از روایات اهل بیت  علیهم السلام بهره برده، مباحث مختلف غدیر را در آیات مطرح و نکات مهمی را بیان می‌کند. همو در ذیل آیه ۳ سوره مائده، به اسناد خود از امام صادق  علیه السلام  روایت می‌کند؛ این آیه مخصوص علی  علیه السلام است و از قول ابن عباس می‌نویسد: دو واژه {{متن قرآن|أَكْمَلْتُ}} و{{متن قرآن|أَتْمَمْتُ}} در این آیه به ترتیب، «رسول‌الله» صلی الله علیه و آله و «علی» علیه السلام است.<ref>تفسیر فرات کوفی، ص۱۲۱-۱۱۷.</ref> دیگری تفسیرعیاشی است. وی در ذیل آیه۶۷ سوره مائده؛ واقعه و حدیث غدیر را به نقل از اسناد خود از زید بن ارقم نقل می‌کند و بر مسأله نصّ الهی، نگرانی پیامبر صلی الله علیه و آله از قریش و گفتگوهای صحابه تأکید می‌کند.<ref>تفسیرعیاشی، ص۹۸-۱۰۰.</ref>

حدیث غدیر بنمایه معرفتی و اعتقادی برخی از رجال علم و ادب بوده، آثاری از این دست را که با زبان شعر و نظم سروده شده، باید«غدیریه» نامید؛ از آن جمله قصیده سیدرضی، کتاب السرقات الشعر(الشعراء) <ref>این کتاب در اصل فاقد عنوان مشخص است؛ اما درمنابع مختلف با نام هایی چون«السرقات الشعر» (الشعراء) و«مرقات (الشعر)» آمده است. ( کتابخانه ابن طاووس، احوال و آثار او، ص ۵۱۶.</ref> تألیف ابوعبدالله محمد(محمود) مرزبانی(م۳۸۴ق) و شرح قصیده حسان توسط ابن بابویه(م۳۸۱ق) است که مورد توجه ویژه ابن طاووس واقع شده است.<ref>همان، ص۵۱۶.</ref>