آيه ۶۱ زخرف و غدیر

آیه ۶۱ زخرف و غدیر

مشخصات آیه
نام سوره	زخرف
شماره آیه	۶۱
جزء	۲۵
محتوای آیه
مکان نزول	مکه
موضوع	امیرالمؤمنین نشانه قیامت و صراط مستقیم الهی
ترتیل آیه ترجمه صوتی

آیه ۶۱ سوره زخرف آیه‌ای نازل‌شده در حجة‌الوداع درباره اینکه امیرالمؤمنین نشانه قیامت و صراط مستقیم الهی است.

برخی محققان نتیجه اعتقادی از نزول آیه ۶۱ سوره زخرف در مِنا را چنین تبیین کرده‌اند: ولايت على ‏عليه السلام وحى الهى و صراط مستقيم است و بايد اين راه راست در غدير معرفى می‌شد.

اينكه چگونه على‏ عليه السلام نشانه قيامت است، جلوه‌‏ها گوناگونى دارد؛ از جمله اینکه زندگى على‏ عليه السلام، تقواى او و سفارشات او به تقوا يادآور قيامت بود و على‏ عليه السلام یارانش نمونه کامل معتقدان به حساب الهى بودند؛ همان‌گونه كه دشمنانش مظهر بى‏‌اعتقادى به روز جزا بودند.

موقعیت تاریخی نزول

موقعیت تاریخی نزول‌ آیه ۶۱ سوره زخرف چنین ترسیم شده است: در سفر حجةالوداع، قافله غدير در منا آماده اعلان ولایت می‌شد؛ پيش از حركت در مسجد خیف، نزول هفت آيه قرآن پس از يک سخنرانى كوتاه درباره مقام على بن ابی‌طالب ‏عليه السلام، هشداری جدى از سوى خداوند برای درک عظمت غدیر توسط مردم بود؛ آیاتی كه هر يک پشتوانه يكى از ثقلین بود.

یکی از این آیات هفت‌گانه آیه ۶۱ سوره زخرف بود: وَإِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلَا تَمْتَرُنَّ بِهَا وَاتَّبِعُونِ ۚ هَٰذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ؛ آن علمى براى ساعتِ معهود است پس درباره آن شک نكنيد و از من پيروى كنيد كه اين راه راست است . بقیه آن هفت آیه یکی آیات ۴۱ تا ۴۴ سوره زخرف و دو آیه دیگر آیات ۹۳ و ۹۴ سوره مؤمنون بود.

تحلیل اعتقادی آیه

درباره تحلیل اعتقادی نزول آیه ۶۱ سوره زخرف چنین گفته شده است: این آیه معرفى على‏ عليه السلام به‌عنوان تنها راه نجات و «نشانه و علمى براى قيامت» است. در تفاسیر آمده كه منظور از اين آيه على بن ابى‏‌طالب‏ عليه السلام است.

جابر بن عبد اللَّه انصارى در توصیف اين مقطع مقدماتى غدير چنین گفته است: پيامبر صلى الله عليه و آله در مِنا در حالى كه من از همه به آن حضرت نزديک‌‏تر بودم فرمود: «آگاه باشيد، مبادا شما را بعد از خود چنين بيابم كه از دين بازگشته كافر شده‏‌ايد و گردن يكديگر را مى‌زنيد. به‌خدا قسم، اگر چنين كنيد، مرا در آن لشكرى خواهيد يافت كه به جنگ شما آمده است. سپس حضرت نگاهى به پشت سر خود كرد و سه مرتبه فرمود: و يا اينكه على به جنگتان مى‌آيد و ما چنين پنداشتيم كه جبرئيل از پشت سر حضرت اين مطلب را به او گفت. بعد از اين قضيه خداوند چنين نازل كرد: «و اگر تو را از اين جهان ببريم باز از آنان انتقام خواهيم گرفت» به‌وسيله على بن ابى‌‏طالب، «يا به تو نشان مى‌دهيم آنچه به آنان وعده كرديم كه ما بر آنان اقتدار و تسلط داريم».

سپس اين آيه نازل شد: «بگو: پروردگارا، اگر آنچه آنان وعده داده مى‌‏شوند به من نشان دادى مرا در بين قوم ظالمان قرار مده». در پى آن چنين نازل شد: «تمسک نما به آنچه -درباره على- بر تو وحى شد، كه تو بر راه راست هستى»؛ و اين آيه نازل شد كه على نشانه روز قيامت است، و نيز نازل شد: «و او يادآورى براى تو و قومت است و به‌زودى -درباره على- مورد سؤال قرار خواهيد گرفت».

نتايج اعتقادی آيات: على‏ عليه السلام صراط مستقيم تا قيامت

برخی محققان سه هدف از آيات نازل‌شده ۴۱ تا ۴۴ سوره زخرف در مِنا استفاده کرده‌اند: ولايت على ‏عليه السلام وحى الهى و صراط مستقيم است و بايد اين راه راست در غدير معرفى می‌شد، اگر چه خطر دشمنان آشكارا احساس مى‏‌شد. اين وعده در آيه چهارم در مِنا نازل شد و با تفسيرى كه حضرت درباره آن فرمود، مورد تأكيد قرار گرفت؛ به‌خصوص بعد از سه آيه قبل كه درباره دشمنان آمده بود.

با توجه به متن حديث و دقت در اينكه جابر از نزول آيات خبر مى‏‌دهد و تفسير آن را هم در ضمن آن بيان مى‏‌كند، روشن می‌شود كه وقتى به اين قسمت از كلام مى‏‌رسد به‌گونه‌‏اى سخن مى‏‌گويد كه از آن نزول آيه فهميده مى‌‏شود. در نسخه ديگرى از همين روايتِ جابر عبارت به‌صورت متصل به آيه چنين است: «وَ انَّ عَلِيّاً عليه السلام لَعِلْمٌ لِلسّاعَةِ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ وَ لَسَوْفَ تُسْأَلُونَ عَنْ مَحَبَّةِ عَلِىّ‏ عليه السلام؛ على ‏عليه السلام علمى براى ساعت معهود است براى تو و قومت، و به‌زودى درباره محبت على بن ابى‌طالب‏ عليه السلام مورد سؤال قرار خواهيد گرفت».

قابل توجه است كه جمله وَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ از عبارات خاص قرآنى است كه در هيچ مورد ديگرى به‌چشم نمى‏‌خورد و روايات متعددى به اميرالمؤمنين‏ عليه السلام تفسیر شده است؛ از جمله:

• در حديثى مى‌فرمايد: «خداوند اهميت اميرالمؤمنين‏ عليه السلام و عظمت مقام او نزد خود را ذكر كرده آنجا كه مى‏‌فرمايد: «و همانا آن، نشانه‌اى براى [فهم‌] رستاخيز است». «پس درباره قيامت شک نكنيد و پيرو من باشيد كه اين راه مستقيم است»: يعنى اميرالمؤمنين‏ عليه السلام.
• از امام صادق‏ علیه السلام درباره كلام خداوند: «و همانا آن، نشانه‌اى براى [فهم‌] رستاخيز است» سؤال كردند، فرمود: از اين آيه اميرالمؤمنين‏ عليه السلام قصد شده است. و بعد شاهد آوردند كه پيامبر صلى الله عليه وآله فرمود: يا عَلِىُّ، انْتَ عَلَمُ هذِهِ الامَّةِ. با توجه به واژه «عِلْم» در آیه، معنى آیه این است كه على‏ عليه السلام عِلمى براى قيامت است و چه بسا چنين معنى چنین باشد كه وجود آن حضرت باعث علم، يقين و اطمينان به روز قيامت است. ولى اگر كلمه «عَلَم» باشد، به‌معناى نشانه و علامت روز قيامت مى‏‌شود.

اما اينكه چگونه على‏ عليه السلام نشانه قيامت است، جلوه‌‏ها گوناگونى دارد؛ از جمله اینکه زندگى على‏ عليه السلام، تقواى او و سفارشات او به تقوا يادآور قيامت بود و على‏ عليه السلام و نمونه کامل معتقدان به حساب الهى بودند؛ همان‌گونه كه دشمنانش مظهر بى‏‌اعتقادى به روز جزا بودند. محبت و ولايت على ‏عليه السلام كليد بهشت و بغض او كليد جهنم است. در روز قيامت حساب مردم جهان به‌دست على‏ عليه السلام است و پل صراط در اختيار اوست.

منابع

• بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
• تأويل الآيات الظاهرة في فضائل العترة الطاهرة؛ شرف‌الدین علی حسینی استرآبادی، تحقیق: حسین استادولی، قم:مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۰۹ق.
• شواهد التنزيل لقواعد التفضيل فی الآیات النازلة فی أهل البیت صلوات الله و سلامه علیهم؛ عبیدالله بن عبدالله حسکانی، تحقیق: محمدباقر حسکانی، تهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی (مؤسسة الطبع و النشر)، ۱۴۱۱ق.
• الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف؛ علی بن موسی بن طاووس، قم: مطبعة الخيام، ۱۴۰۰ق.
• عوالم العلوم و المعارف و الأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال؛ عبدالله بن نورالله‏ بحرانى اصفهانى‏، تحقیق: محمدباقر موحد ابطحى اصفهانى‏، قم: مؤسسة الإمام المهدى علیه السلام، ۱۳۸۲ش.
• غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.