آيه ۱۶ توبه و غدیر

آيه ۱۶ توبه و غدیر

مشخصات آیه
نام سوره	توبه
شماره آیه	۱۶
جزء	۱۰
محتوای آیه
مکان نزول	مدینه
موضوع	معرفی مصداق خاص ولایت
ترتیل آیه

آیه ۱۶ سوره توبه آیه‌ای نازل‌شده پيش از سفر حجةالوداع که ضمن آن مصادیق خاص ولایت پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله معرفی می‌شود.

با نزول اين آيه ۱۶ سوره توبه مردم پرسيدند: يا رسول ‏اللَّه، آیا المؤمنين در این آیه درباره گروه خاصى از مؤمنان است يا شامل همه آنان مى‌‏شود. در پاسخ خداوند به پيامبرش دستور داد واليان امر مردم را به آنان بشناساند. از همين جا بود كه برنامه غدير تدارک ديده شد تا در آن مراسم مفهوم و شئون ولايت به بهترین شكل براى مردم بيان شود. در مراسم غدير هم پس از خطابه، مردم به ياد آوردند كه در مدينه درباره این آیه و دو آیه دیگر سؤال كردند و جواب گرفتند.

پس از پايان خطبه غدير، چند سؤال كه از سوى مؤمنان و نيز منافقین از پيامبر صلى الله عليه و آله پرسيده شد که بر روشنگرى غدير افزود. پس از سؤال سلمان و شخصى ديگر، ابوبكر و عمر سه آيه ۵۹ نساء و ۵۵ مائده و ۱۶ توبه را كه هنگام حركت از مدينه نيز مورد سؤال بودند را مطرح كردند: يا رسول اللَّه، آيا اين سه آيه مخصوص على است؟ حضرت فرمود: آرى، درباره او و جانشينان من تا روز قيامت است.

آیه‌ای نازل‌شده پیش از غدیر

بستر نزول آیه ۱۶ سوره توبه از سوی برخی محققان چنین ترسیم شده است: پيش از سفر حجةالوداع و واقعه غدير، سه آيه از قرآن در مدینه نازل شد كه يكى از آنها آیه ۱۶ توبه بود: اَمْ حَسِبْتُمْ اَنْ تُتْرَكُوا وَ لَمّا يَعْلَمِ اللَّهُ الَّذينَ جاهَدُوا مِنْكُمْ وَ لَمْ‏يَتَّخُذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لا رَسُولِهِ وَ لا الْمُؤْمِنينَ وَليجَةً وَاللَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ؛ آيا گمان كرده‌‏ايد كه به حال خود رها مى‌شويد در حالى كه هنوز خدا جهادكنندگان از شما را بايد بشناسد كه جز خدا و رسول و مؤمنان را صاحب اسرار خود قرار نمى‏‌دهند و خدا به آنچه انجام مى‌دهيد آگاه است

رخدادهای پس از نزول آیه

با نزول آيه ۱۶ سوره توبه مردم پرسيدند: يا رسول ‏اللَّه، آیا المؤمنين در این آیه درباره گروه خاصى از مؤمنان است يا شامل همه آنان مى‌‏شود؟ در پاسخ خداوند به پيامبرش دستور داد واليان امر مردم را به آنان بشناساند و ولايت را براى آنان تفسير كند. از همين جا بود كه برنامه غدير تدارک ديده شد تا در آن مراسم مفهوم و شئون ولايت به بهترین شكل براى مردم بيان شود. در مراسم غدير هم پس از خطابه، مردم به ياد آوردند كه در مدينه درباره این آیه و دو آیه دیگر سؤال كردند و امروز روز پاسخ آن است. اين بود كه درباره همين سه آيه بار ديگر سؤال كردند.

با اين مقدمات كه مردم را براى مسئله ولايت کنجکاو کرده بود جبرئيل بر پيامبر نازل شد و با اشاره به آیه اکمال چنين پيام آورد: «يا محمد، خداوند -جل اسمه- به تو سلام مى‏‌رساند و مى‌فرمايد: من پيامبرى از پيامبرانم و رسولى از فرستادگانم را از دنيا نبردم مگر بعد از كمال دينم و مؤكدنمودن حجتم. اكنون دو مسئله از واجبات باقى مانده كه بايد آن را به قومت ابلاغ نمايى: يكى حج و ديگرى ولايت و خلافت بعد از خودت؛ چرا كه من زمينم را از حجتم خالى نگذاشته‌‏ام و تا ابد خالى نمى‌گذارم.

پس از پايان خطبه غدير، چند سؤال كه از سوى مؤمنان و نيز منافقین از پيامبر صلى الله عليه و آله پرسيده شد که بر روشنگرى غدير افزود. پس از سؤال سلمان و شخصى ديگر، ابوبكر و عمر سه آيه ۵۹ نساء و ۵۵ مائده و ۱۶ توبه را كه هنگام حركت از مدينه نيز مورد سؤال بودند را مطرح كردند: يا رسول اللَّه، آيا اين سه آيه مخصوص على است؟ حضرت فرمود: آرى، درباره او و جانشينان من تا روز قيامت است. گفتند: يا رسول اللَّه، آنان را براى ما بيان فرما. فرمود: على برادرم و وزيرم و وارثم و وصيم و خليفه‌‏ام در امتم و صاحب اختيار هر مؤمنى بعد از من، سپس پسرم حسن، و سپس حسين، و بعد از او نُه نفر از فرزندان پسرم حسين، يكى پس از ديگرى كه قرآن با آنان است و آنان با قرآن‌‏اند. از آن جدا نمى‌‏شوند و قرآن از آنان جدا نمى‏‌شود تا بر سر حوض كوثر بر من وارد شوند. آنگاه پيامبر صلى الله عليه و آله در پيشگاه مردم رو به على‏ عليه السلام كرد و فرمود: «مَنْ اَطاعَكَ فَقَدْ اَطاعَنى، وَ مَنْ اَطاعَنى فَقَدْ اَطاعَ اللَّهُ، وَ مَنْ عَصاكَ فَقَدْ عَصانى، وَ مَنْ عَصانى فَقَدْ عَصَى اللَّهُ تَعالى؛ هر كس تو را اطاعت كند مرا اطاعت كرده؛ و هر كس مرا اطاعت كند خدا را اطاعت كرده است؛ و هر كس از تو سرپيچى كند از من سرپيچى كرده، و هر كس از من سرپيچى كند از خداى تعالى سرپيچى كرده است».

ولیجه: عنوانی عام یا خاص در آیه

به گفته برخی محققان، درباره آیه ۱۶ سوره توبه سؤالی که از سوی مردم مطرح شد این بود که وَليجَة (به‌معناى «محل اعتماد مردم») آيا اين عنوانی عام است يا منظور افراد خاصى هستند؟ يعنى آيا هر مؤمنى محل اعتماد مؤمنين خواهد بود؟ پيداست كه سؤال درباره مقام ولايت پاسخى مفصل و شفاف مى‏‌طلبید كه هم ابهامى نماند و هم از سوى فتنه‌جويان مورد سوء استفاده واقع نشود. در پاسخ به چنين سؤال مهمى خدا به پيامبر صلى الله عليه و آله دستور داد مسئله ولايت را هم مثل نماز و زكات و حج به‌طور كامل بيان كند و صاحبان اين ولايت را به مردم بشناساند و در غدیر على‏ عليه السلام را به امامت منصوب کند. بنابراين واقعه غدير پاسخ به سؤالى بزرگ درباره ولايت است كه از نزول سه آيه قرآن، از جمله آیه ۱۶ سوره توبه، نشأت گرفته است.

داستان اين تسلسل تاريخى از زبان امام علی علیه السلام در اتمام حجت‏‌هاى خود در زمان عثمان در مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله و در حضور حاضران غدير در مسجد پيامبر چنین نقل شده است: وقتى آیات ۵۹ نساء و ۵۵ مائده و ۱۶ توبه نازل شد مردم گفتند: يا رسول اللَّه! آيا مخصوص بعضى از مؤمنين است يا شامل همه مى‌‏شود؟ خداوند عزوجل به پيامبرش دستور داد واليانِ امر مردم را به آنان معرفى كند و ولايت را برايشان تفسیر كند، همان‌گونه كه نماز و زکات و حجّشان را تفسير كرده است و مرا در غدير خم منصوب نمايد.

(در غدير) پيامبر صلى الله عليه و آله مردم را مورد خطاب قرار داد و فرمود: اى مردم! خداوند مرا براى رسالتى فرستاده كه سينه‏‌ام از آن به تنگ آمد و گمان كردم كه مردم مرا تکذیب مى‏‌كنند، ولى خدا مرا تهديد كرده كه يا آن رسالت را ابلاغ كنم و يا مرا عذاب خواهد كرد! سپس پيامبر صلى الله عليه و آله دستور داد تا براى جمع شدن مردم ندا كنند. آنگاه خطابه‌‏اى ايراد كرد و فرمود: اى مردم، آيا مى‏‌دانيد كه خداى عزوجل صاحب اختيار من است و من صاحب اختيار مؤمنينم و نسبت به آنان از خودشان بيشتر اختيار دارم؟ گفتند: بلى يا رسول اللَّه. فرمود: يا على، بپاخيز. من هم بپا خاستم و آن حضرت فرمود: «مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِىٌّ مَوْلاهُ، اللهمَّ والِ مَنْ والاهُ وَ عادِ مَنْ عاداهُ». سلمان برخاست و گفت: يا رسول اللَّه، اين ولايت چگونه ولايتى است؟ فرمود: ولايتى همچون ولايت من، هركس من نسبت به او از خودش بيشتر اختيار داشته‌‏ام على هم نسبت به او از خودش بيشتر اختيار دارد. اينجا بود كه خداوند تعالى آيه ۳ سوره مائده را نازل كرد و پيامبر صلى الله عليه و آله با تكبير چنين فرمود: اللَّه اكْبَر، كمال نبوت من و تكميل دين خدا ولايت على‏ عليه السلام بعد از من است.

ابوبكر و عمر برخاستند و گفتند: يا رسول اللَّه، اين آيات مخصوص على ‏عليه السلام است؟ حضرت فرمود: آرى، درباره او و جانشينانم تا روز قيامت است. گفتند: يا رسول اللَّه، آنان را براى ما روشن فرما. فرمود: برادرم على و وزيرم و وارثم و وصيّم و جانشينم در امتم و صاحب اختيار هر مؤمنى بعد از من. سپس پسرم حسن و بعد حسين و آنگاه نُه نفر از فرزندان پسرم حسين كه يكى پس از ديگرى خواهند بود. قرآن با آنان است و آنان با قرآنند. از آن جدا نمى‌شوند و قرآن هم از آنان جدا نمى‌شود تا بر سر حوض كوثر بر من وارد شوند.

تحليل اعتقادى آیه

به گفته برخی محققان، مراسم عظيم غدير به‌دستور خدا براى پاسخ به چند سؤال حياتى پيرامون ركن اعتقادى ولايت تشكيل شد. اگر اين سؤال‌‏ها و پاسخ آنها را از متن بالا استخراج شوند، نتايج زير به‌دست مى‌‏آيد كه تفسيرى بر آیه ۱۶ توبه و دو آیه دیگر است:

1. سؤال: آيا مسئله ولايت و صاحب اختيارى مردم مخصوص افراد خاصى است، يا آنكه منظور اصل به‌دست گرفتن امور مردم است و افراد آن مهم نيستند و مى‏‌توانند در هر زمانى انتخاب شوند؟ پاسخ: ولايت و صاحب اختيارى مردم نه تنها عموميت ندارد، بلكه مخصوص دوازده نفرِ معين شده است كه مقام عصمت را دارند.
2. سؤال: پشتوانه اين ولايت و صاحب اختيارى مردم چيست؟ پاسخ: ولايتِ خدا اصل اين ولايت بر مردم است. در پله دوم ولايت رسول اللَّه ‏صلى الله عليه و آله است و در امتداد آن ولايت ائمه‏ عليهم السلام قرار دارد. بنابراين ولايت پيامبر و امام به ترتيب تكيه بر ولايت اول دارد كه ولايت خالق جهان بر مخلوقاتش است.
3. سؤال: آيا ولايت مخصوص على‏ عليه السلام است؟ پاسخ: على و جانشينانش تا روز قيامت صاحب اين ولايتند، كه عبارتند از حسن و حسين و نه نفر از فرزندان حسين‏ عليهم السلام.
4. سؤال: محدوده اين ولايت چقدر است؟ پاسخ: عيناً مانند ولايت پيامبر صلى الله عليه و آله است و به‌معناى صاحب اختيارى بر همه مردم در همه ابعاد حتى امور شخصى آنان است.
5. سؤال ۵: اهميت ولايت چقدر است؟ پاسخ: با اين ولايت دين كامل شده و رسالت پيامبر صلى الله عليه و آله به عنوان ختم نبوت به انجام رسيده است.

منابع

• بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
• سخنرانی استثنائی غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.
• عوالم العلوم و المعارف و الأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال؛ عبدالله بن نورالله‏ بحرانى اصفهانى‏، تحقیق: محمدباقر موحد ابطحى اصفهانى‏، قم: مؤسسة الإمام المهدى علیه السلام، ۱۳۸۲ش.
• غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
• فرائد السمطین؛ ابراهیم بن محمد حموی جوینی، تحقیق: محمدباقر محمودی، بیروت: مؤسسة المحمودی، ۱۳۹۸ق.
• کتاب سلیم بن قیس الهلالی؛ سلیم بن قیس هلالی، تحقیق: علاء‌الدین موسوی، تهران: مؤسسة البعثة (قسم الدراسات الإسلامية)، ۱۴۰۷ق.
• واقعه قرآنی غدیر: گزارش سفر یک‌ماهه پیامبر برای اعلان ولایت در سایه آیات قرآنی؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.