آیه ۵۵ مائده و غدیر
آیه ۵۵ سوره مائده، مشهور به آیه ولایت، آیه‌ای نازل‌شده پیش از غدیر برای معرفی صاحب اختیار که از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله فقط منحصر به امیرالمؤمنین علیه السلام و ائمه علیهم السلام دانسته شده است. این آیه همچنین در خطبه غدیر به طور صریح تفسیر شده است.
موقعیت تاریخی نزول آیه ۵۵ سوره مائده از سوی برخی محققان چنین ترسیم شده است: پيش از سفر حجةالوداع و واقعه غدير، سه آيه از قرآن در مدینه نازل شد: آیه ۵۵ سوره مائده، آیه ۵۹ سوره نساء و آیه ۱۶ سوره توبه. در آیه ۵۵ مائده مفهوم «صاحب اختیار» مطرح شده است. با نزول این آیه مردم پرسيدند: يا رسول اللَّه، آیا «ولی» در این آیه درباره گروه خاصى از مؤمنان است يا شامل همه آنان مى‌شود؟ در پاسخ خداوند به پيامبرش دستور داد واليان امر مردم را به آنان بشناساند و ولايت را براى آنان تفسير كند. حاصل این دستور برگزاری مراسم سه روز غدیر و نزول آیه اکمال بود.
آیه ۵۵ سوره مائده همچنین در متن خطبه غدیر به طور صریح مورد تفسیر قرار گرفته است. موقعیت تاریخی تفسیر این آیه از سوی برخی محققان چنین ترسیم شده است: در مراحل آغازين خطبه غدیر، در حالى كه پيامبر صلَّى اللَّه عليه و آله دستور ابلاغ ولايت على عليه السلام را با آيه «بلِّغ» اعلام مى‌فرمايد، يادآور مى‌شود كه خداوند قبلًا در قرآن اين ولايت را به اطلاع شما رسانده است. سپس آيه نازل‌شده در خاتم‌بخشى اميرالمؤمنين عليه السلام را بر مردم مى‌خواند. معناى اين كار آن است كه «ولايت» در این آیه دقيقاً همان ولايتى است كه در غدير بيش از يک ساعت درباره آن سخنرانى شده است.
آیه‌ای مربوط به اقدامات پيامبر صلَّى اللّٰه عليه و آله در غدير
بستر نزول آیه ۵۵ سوره مائده چنین تبیین شده است: آیات زیادی از قرآن در طول سفر پیامبر از مدینه به مکه و بازگشت به آن نازل شده که 21 آیه مستقیماً به موضوع غدیر و پیام آن مربوط است. این آیات نشان‌دهنده پشتوانه الهی و دستور مستقیم خداوند در مراسم غدیر است. برخی آیات به ختم رسالت و آغاز ولایت اشاره دارند و برخی دیگر مردم را برای امتحان بزرگ الهی آماده می‌سازد. همچنین، غدیر به عنوان فتح بزرگ و یأس دشمنان معرفی شده و بر اهمیت ابلاغ ولایت تأکید می‌شود. در نهایت، این آیات کمال دین و اوج نعمت خدا را با ولایت اعلام می‌کنند. اين آيات ۴۹ آيه است و در ۲۱ مورد نازل شده است.[۱]
از جمله این آیات، آیه ۵۵ سوره مائده است: 
إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ؛ صاحب اختيار شما خدا و رسولش هستند و كسانى كه ايمان آورده و نماز را به‌پا داشته و در حال ركوع زكات مى‌دهند. 
موقعیت تاریخی نزول
موقعیت تاریخی نزول آیه ۵۵ سوره مائده از سوی برخی محققان چنین ترسیم شده است: پيش از سفر حجةالوداع و واقعه غدير، سه آيه از قرآن در مدینه نازل شد: آیه ۵۵ سوره مائده، آیه ۵۹ سوره نساء و آیه ۱۶ سوره توبه. در آیه ۵۵ مائده مفهوم «صاحب اختیار» مطرح شده است. با نزول این آیه مردم پرسيدند: يا رسول اللَّه، آیا «ولی» در این آیه درباره گروه خاصى از مؤمنان است يا شامل همه آنان مى‌شود؟ در پاسخ خداوند به پيامبرش دستور داد واليان امر مردم را به آنان بشناساند و ولايت را براى آنان تفسير كند. از همين جا بود كه برنامه غدير تدارک ديده شد تا در آن مراسم مفهوم و شئون ولايت به بهترین شكل براى مردم بيان شود. در مراسم غدير هم پس از خطابه، مردم به ياد آوردند كه در مدينه درباره این آیه و دو آیه دیگر سؤال كردند و امروز روز پاسخ آن است. اين بود كه درباره همين سه آيه بار ديگر سؤال كردند.
با اين مقدمات كه مردم را براى مسئله ولايت کنجکاو کرده بود جبرئيل بر پيامبر نازل شد و با اشاره به آیه اکمال چنين پيام آورد: «يا محمد، خداوند -جل اسمه- به تو سلام مىرساند و مى‌فرمايد: من پيامبرى از پيامبرانم و رسولى از فرستادگانم را از دنيا نبردم مگر بعد از كمال دينم و مؤكدنمودن حجتم. اكنون دو مسئله از واجبات باقى مانده كه بايد آن را به قومت ابلاغ نمايى: يكى حج و ديگرى ولايت و خلافت بعد از خودت؛ چرا كه من زمينم را از حجتم خالى نگذاشتهام و تا ابد خالى نمى‌گذارم.[۲]
پس از پايان خطبه غدير، چند سؤال كه از سوى مؤمنان و نيز منافقین از پيامبر صلى الله عليه و آله پرسيده شد که بر روشنگرى غدير افزود. پس از سؤال سلمان و شخصى ديگر، ابوبكر و عمر سه آيه ۵۹ نساء و ۵۵ مائده و ۱۶ توبه را كه هنگام حركت از مدينه نيز مورد سؤال بودند را مطرح كردند: يا رسول اللَّه، آيا اين سه آيه مخصوص على است؟ حضرت فرمود: آرى، درباره او و جانشينان من تا روز قيامت است. گفتند: يا رسول اللَّه، آنان را براى ما بيان فرما. فرمود: على برادرم و وزيرم و وارثم و وصيم و خليفهام در امتم و صاحب اختيار هر مؤمنى بعد از من، سپس پسرم حسن، و سپس حسين، و بعد از او نُه نفر از فرزندان پسرم حسين، يكى پس از ديگرى كه قرآن با آنان است و آنان با قرآناند. از آن جدا نمىشوند و قرآن از آنان جدا نمىشود تا بر سر حوض كوثر بر من وارد شوند. آنگاه پيامبر صلى الله عليه و آله در پيشگاه مردم رو به على عليه السلام كرد و فرمود: «مَنْ اَطاعَكَ فَقَدْ اَطاعَنى، وَ مَنْ اَطاعَنى فَقَدْ اَطاعَ اللَّهُ، وَ مَنْ عَصاكَ فَقَدْ عَصانى، وَ مَنْ عَصانى فَقَدْ عَصَى اللَّهُ تَعالى؛ هر كس تو را اطاعت كند مرا اطاعت كرده؛ و هر كس مرا اطاعت كند خدا را اطاعت كرده است؛ و هر كس از تو سرپيچى كند از من سرپيچى كرده، و هر كس از من سرپيچى كند از خداى تعالى سرپيچى كرده است».[۳]
تحليل اعتقادى آیه
به‌گفته برخی محققان، مراسم غدير به‌دستور خدا براى پاسخ به چند سؤال حياتى پيرامون ركن اعتقادى ولايت تشكيل شد. اگر اين سؤالها و پاسخ آنها از متن بالا استخراج شوند، نتايج زير به‌دست مىآيد كه تفسيرى بر آیه ۵۵ سوره مائده و دو آیه دیگر است:
- سؤال: آيا مسئله ولايت و صاحب اختيارى مردم مخصوص افراد خاصى است، يا آنكه منظور اصل به‌دست گرفتن امور مردم است و افراد آن مهم نيستند و مىتوانند در هر زمانى انتخاب شوند؟ پاسخ: ولايت و صاحب اختيارى مردم نه تنها عموميت ندارد، بلكه مخصوص دوازده نفرِ معين شده است كه مقام عصمت را دارند.
- سؤال: پشتوانه اين ولايت و صاحب اختيارى مردم چيست؟ پاسخ: ولايتِ خدا اصل اين ولايت بر مردم است. در پله دوم ولايت رسول اللَّه صلى الله عليه و آله است و در امتداد آن ولايت ائمه عليهم السلام قرار دارد. بنابراين ولايت پيامبر و امام به ترتيب تكيه بر ولايت اول دارد كه ولايت خالق جهان بر مخلوقاتش است.
- سؤال: آيا ولايت مخصوص على عليه السلام است؟ پاسخ: على و جانشينانش تا روز قيامت صاحب اين ولايتند، كه عبارتند از حسن و حسين و نه نفر از فرزندان حسين عليهم السلام.
- سؤال: محدوده اين ولايت چقدر است؟ پاسخ: عيناً مانند ولايت پيامبر صلى الله عليه و آله است و به‌معناى صاحب اختيارى بر همه مردم در همه ابعاد حتى امور شخصى آنان است.
- سؤال ۵: اهميت ولايت چقدر است؟ پاسخ: با اين ولايت دين كامل شده و رسالت پيامبر صلى الله عليه و آله به عنوان ختم نبوت به انجام رسيده است.[۴]
آیه‌ای تفسیرشده در غدیر
آیه ۵۵ سوره مائده همچنین در متن خطبه غدیر به طور صریح مورد تفسیر قرار گرفته است. در غدير 18 آيۀ قرآن به‌صراحت تفسير شده است؛ به اين معنى كه پيامبر صلَّى‌اللّٰه عليه و آله متن آيه را جداگانه فرموده و قبل يا بعد از آن به تفسيرش پرداخته است. اين موارد در مقابل آياتى است كه به‌صورت تضمين در كلام و اقتباس در خطابۀ حضرت آمده است.[۵]
آیه در متن خطبه
آیه ۵۵ سوره در متن خطبه غدیر چنین گزارش شده است: «وَ هُوَ وَلِيُّكُمْ بَعْدَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ قَدْ انْزَلَ اللَّهُ تَبارَكَ وَ تَعالى عَلَىَّ بِذلِكَ آيَةً مِنْ كِتابِهِ هِىَ»: إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ «وَ عَلِىُّ بْنُ ابى طالِبٍ الَّذى اقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكاةَ وَ هُوَ راكِعٌ يُريدُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فى كُلِّ حالٍ؛ او (على) صاحب اختيار شما بعد از خدا و رسولش است، و خداوند در اين باره آيه‌اى از كتابش بر من نازل كرده: «صاحب اختيار شما خدا و رسولش هستند و كسانى كه ايمان آورده و نماز را به‌پا داشته و در حال ركوع زكات مى‌دهند»، و على بن ابى‌طالب است كه نماز را به‌پا داشته و در حال ركوع زكات داده و در هر حال خداوند عزوجل را قصد مى‌كند».[۶]
موقعيت تاريخى
موقعیت تاریخی تفسیر آیه ۵۵ سوره مائده از سوی برخی محققان چنین ترسیم شده است: در مراحل آغازين خطبه غدیر در حالى كه پيامبر صلَّى اللَّه عليه و آله دستور ابلاغ ولايت على عليه السلام را با آيه «بلِّغ» اعلام مى‌فرمايد، يادآور مى‌شود كه خداوند قبلًا در قرآن اين ولايت را به اطلاع شما رسانده است. سپس آيه نازل‌شده در خاتم‌بخشى اميرالمؤمنين عليه السلام را بر مردم مى‌خواند. معناى اين كار آن است كه «ولايت» در این آیه دقيقاً همان ولايتى است كه در غدير بيش از يک ساعت درباره آن سخنرانى شده است.
براى تكميل اين تفسير مصداق معين آن را نام مى‌برد و مى‌فرمايد: «على بود كه در حال ركوع زكات داد»، و بر همه روشن مى‌فرمايد كه از اين آيه هم ولايت به‌معناى خاص اراده شده و هم صاحب اين ولايت شخص خاصى است.[۷]
پانویس
منابع
- اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، تهران: نشر تک، ۱۳۸۴ش.
- بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- عوالم العلوم و المعارف و الأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال؛ عبدالله بن نورالله بحرانى اصفهانى، تحقیق: محمدباقر موحد ابطحى اصفهانى، قم: مؤسسة الإمام المهدى علیه السلام، ۱۳۸۲ش.
- غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
- فرائد السمطین؛ ابراهیم بن محمد حموی جوینی، تحقیق: محمدباقر محمودی، بیروت: مؤسسة المحمودی، ۱۳۹۸ق.
- کتاب سلیم بن قیس الهلالی؛ سلیم بن قیس هلالی، تحقیق: علاء‌الدین موسوی، تهران: مؤسسة البعثة (قسم الدراسات الإسلامية)، ۱۴۰۷ق.