آيه ۱۶ توبه و غدیر

آیه ۱۶ توبه و غدیر

مشخصات آیه
نام سوره	توبه
شماره آیه	۱۶
جزء	۱۰
محتوای آیه
مکان نزول	مدینه
موضوع	معرفی مصداق خاص ولایت
ترتیل آیه 0:27 ترجمه صوتی 0:30

آیه ۱۶ سوره توبه آیه‌ای نازل‌شده پیش از سفر حجةالوداع که ضمن آن مصادیق خاص ولایت پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله معرفی می‌شود.

با نزول این آیه ۱۶ سوره توبه مردم پرسیدند: یا رسول اللَّه، آیا المؤمنین در این آیه درباره گروه خاصی از مؤمنان است یا شامل همه آنان می‌شود. در پاسخ خداوند به پیامبرش دستور داد والیان امر مردم را به آنان بشناساند. از همین‌جا بود که برنامه غدیر تدارک دیده شد تا در آن مراسم مفهوم و شئون ولایت به بهترین شکل برای مردم بیان شود. در مراسم غدیر هم پس از خطابه، مردم به یاد آوردند که در مدینه درباره این آیه و دو آیه دیگر سؤال کردند و جواب گرفتند.

پس از پایان خطبه غدیر، چند سؤال که از سوی مؤمنان و نیز منافقین از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیده شد که بر روشنگری غدیر افزود. پس از سؤال سلمان و شخصی دیگر، ابوبکر و عمر سه آیه ۵۹ نساء و ۵۵ مائده و ۱۶ توبه را که هنگام حرکت از مدینه نیز مورد سؤال بودند را مطرح کردند: یا رسول اللَّه، آیا این سه آیه مخصوص علی است؟ حضرت فرمود: آری، درباره او و جانشینان من تا روز قیامت است.

آیه‌ای مربوط به اقدامات پیامبر صلَّی اللّٰه علیه و آله در غدیر

بستر نزول آیه ۱۶ سوره توبه چنین تبیین شده است: آیات زیادی از قرآن در طول سفر پیامبر از مدینه به مکه و بازگشت به آن نازل شده که ۲۱ آیه مستقیماً به موضوع غدیر و پیام آن مربوط است. این آیات نشان‌دهنده پشتوانه الهی و دستور مستقیم خداوند در مراسم غدیر است. برخی آیات به ختم رسالت و آغاز ولایت اشاره دارند و برخی دیگر مردم را برای امتحان بزرگ الهی آماده می‌سازد. همچنین، غدیر به عنوان فتح بزرگ و یأس دشمنان معرفی شده و بر اهمیت ابلاغ ولایت تأکید می‌شود. در نهایت، این آیات کمال دین و اوج نعمت خدا را با ولایت اعلام می‌کنند. این آیات ۴۹ آیه است و در ۲۱ مورد نازل شده است.

از جمله این آیات آیه ۱۶ سوره توبه است. پیش از سفر حجةالوداع و واقعه غدیر، سه آیه از قرآن در مدینه نازل شد که یکی از آنها آیه ۱۶ توبه بود: اَمْ حَسِبْتُمْ اَنْ تُتْرَکُوا وَ لَمّا یَعْلَمِ اللَّهُ الَّذینَ جاهَدُوا مِنْکُمْ وَ لَمْ‌یَتَّخُذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لا رَسُولِهِ وَ لا الْمُؤْمِنینَ وَلیجَةً وَاللَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ؛ آیا گمان کرده‌اید که به حال خود رها می‌شوید در حالی که هنوز خدا جهادکنندگان از شما را باید بشناسد که جز خدا و رسول و مؤمنان را صاحب اسرار خود قرار نمی‌دهند و خدا به آنچه انجام می‌دهید آگاه است

رخدادهای پس از نزول آیه

با نزول آیه ۱۶ سوره توبه مردم پرسیدند: یا رسول اللَّه، آیا المؤمنین در این آیه درباره گروه خاصی از مؤمنان است یا شامل همه آنان می‌شود؟ در پاسخ خداوند به پیامبرش دستور داد والیان امر مردم را به آنان بشناساند و ولایت را برای آنان تفسیر کند. از همین‌جا بود که برنامه غدیر تدارک دیده شد تا در آن مراسم مفهوم و شئون ولایت به بهترین شکل برای مردم بیان شود. در مراسم غدیر هم پس از خطابه، مردم به یاد آوردند که در مدینه درباره این آیه و دو آیه دیگر سؤال کردند و امروز روز پاسخ آن است. این بود که درباره همین سه آیه بار دیگر سؤال کردند.

با این مقدمات که مردم را برای مسئله ولایت کنجکاو کرده بود جبرئیل بر پیامبر نازل شد و با اشاره به آیه اکمال چنین پیام آورد: «یا محمد، خداوند -جل اسمه- به تو سلام می‌رساند و می‌فرماید: من پیامبری از پیامبرانم و رسولی از فرستادگانم را از دنیا نبردم مگر بعد از کمال دینم و مؤکدنمودن حجتم. اکنون دو مسئله از واجبات باقی مانده که باید آن را به قومت ابلاغ نمایی: یکی حج و دیگری ولایت و خلافت بعد از خودت؛ چرا که من زمینم را از حجتم خالی نگذاشته‌ام و تا ابد خالی نمی‌گذارم.

پس از پایان خطبه غدیر، چند سؤال که از سوی مؤمنان و نیز منافقین از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیده شد که بر روشنگری غدیر افزود. پس از سؤال سلمان و شخصی دیگر، ابوبکر و عمر سه آیه ۵۹ نساء و ۵۵ مائده و ۱۶ توبه را که هنگام حرکت از مدینه نیز مورد سؤال بودند را مطرح کردند: یا رسول اللَّه، آیا این سه آیه مخصوص علی است؟ حضرت فرمود: آری، درباره او و جانشینان من تا روز قیامت است. گفتند: یا رسول اللَّه، آنان را برای ما بیان فرما. فرمود: علی برادرم و وزیرم و وارثم و وصیم و خلیفه‌ام در امتم و صاحب اختیار هر مؤمنی بعد از من، سپس پسرم حسن، و سپس حسین، و بعد از او نُه نفر از فرزندان پسرم حسین، یکی پس از دیگری که قرآن با آنان است و آنان با قرآن‌اند. از آن جدا نمی‌شوند و قرآن از آنان جدا نمی‌شود تا بر سر حوض کوثر بر من وارد شوند. آنگاه پیامبر صلی الله علیه و آله در پیشگاه مردم رو به علی علیه السلام کرد و فرمود: «مَنْ اَطاعَكَ فَقَدْ اَطاعَنى، وَ مَنْ اَطاعَنى فَقَدْ اَطاعَ اللَّهُ، وَ مَنْ عَصاكَ فَقَدْ عَصانى، وَ مَنْ عَصانى فَقَدْ عَصَى اللَّهُ تَعالى؛ هر كس تو را اطاعت كند مرا اطاعت كرده؛ و هر كس مرا اطاعت كند خدا را اطاعت كرده است؛ و هر كس از تو سرپيچى كند از من سرپيچى كرده، و هر كس از من سرپيچى كند از خداى تعالى سرپيچى كرده است».

ولیجه: عنوانی عام یا خاص در آیه

به گفته برخی محققان، درباره آیه ۱۶ سوره توبه سؤالی که از سوی مردم مطرح شد این بود که وَلیجَة (به‌معنای «محل اعتماد مردم») آیا این عنوانی عام است یا منظور افراد خاصی هستند؟ یعنی آیا هر مؤمنی محل اعتماد مؤمنین خواهد بود؟ پیداست که سؤال درباره مقام ولایت پاسخی مفصل و شفاف می‌طلبید که هم ابهامی نماند و هم از سوی فتنه‌جویان مورد سوء استفاده واقع نشود. در پاسخ به چنین سؤال مهمی خدا به پیامبر صلی الله علیه و آله دستور داد مسئله ولایت را هم مثل نماز و زکات و حج به‌طور کامل بیان کند و صاحبان این ولایت را به مردم بشناساند و در غدیر علی علیه السلام را به امامت منصوب کند؛ بنابراین واقعه غدیر پاسخ به سؤالی بزرگ درباره ولایت است که از نزول سه آیه قرآن، از جمله آیه ۱۶ سوره توبه، نشأت گرفته است.

داستان این تسلسل تاریخی از زبان امام علی علیه السلام در اتمام حجت‌های خود در زمان عثمان در مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله و در حضور حاضران غدیر در مسجد پیامبر چنین نقل شده است: وقتی آیات ۵۹ نساء و ۵۵ مائده و ۱۶ توبه نازل شد مردم گفتند: یا رسول اللَّه! آیا مخصوص بعضی از مؤمنین است یا شامل همه می‌شود؟ خداوند عزوجل به پیامبرش دستور داد والیانِ امر مردم را به آنان معرفی کند و ولایت را برایشان تفسیر کند، همان‌گونه که نماز و زکات و حجّشان را تفسیر کرده است و مرا در غدیر خم منصوب نماید.

(در غدیر) پیامبر صلی الله علیه و آله مردم را مورد خطاب قرار داد و فرمود: ای مردم! خداوند مرا برای رسالتی فرستاده که سینه‌ام از آن به تنگ آمد و گمان کردم که مردم مرا تکذیب می‌کنند، ولی خدا مرا تهدید کرده که یا آن رسالت را ابلاغ کنم یا مرا عذاب خواهد کرد! سپس پیامبر صلی الله علیه و آله دستور داد تا برای جمع شدن مردم ندا کنند. آنگاه خطابه‌ای ایراد کرد و فرمود: ای مردم، آیا می‌دانید که خدای عزوجل صاحب اختیار من است و من صاحب اختیار مؤمنینم و نسبت به آنان از خودشان بیشتر اختیار دارم؟ گفتند: بلی یا رسول اللَّه. فرمود: یا علی، بپاخیز. من هم بپا خاستم و آن حضرت فرمود: «مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِىٌّ مَوْلاهُ، اللهمَّ والِ مَنْ والاهُ وَ عادِ مَنْ عاداهُ». سلمان برخاست و گفت: یا رسول اللَّه، این ولایت چگونه ولایتی است؟ فرمود: ولایتی همچون ولایت من، هرکس من نسبت به او از خودش بیشتر اختیار داشته‌ام علی هم نسبت به او از خودش بیشتر اختیار دارد. اینجا بود که خداوند تعالی آیه ۳ سوره مائده را نازل کرد و پیامبر صلی الله علیه و آله با تکبیر چنین فرمود: اللَّه اکْبَر، کمال نبوت من و تکمیل دین خدا ولایت علی علیه السلام بعد از من است.

ابوبکر و عمر برخاستند و گفتند: یا رسول اللَّه، این آیات مخصوص علی علیه السلام است؟ حضرت فرمود: آری، درباره او و جانشینانم تا روز قیامت است. گفتند: یا رسول اللَّه، آنان را برای ما روشن فرما. فرمود: برادرم علی و وزیرم و وارثم و وصیّم و جانشینم در امتم و صاحب اختیار هر مؤمنی بعد از من. سپس پسرم حسن و بعد حسین و آنگاه نُه نفر از فرزندان پسرم حسین که یکی پس از دیگری خواهند بود. قرآن با آنان است و آنان با قرآنند. از آن جدا نمی‌شوند و قرآن هم از آنان جدا نمی‌شود تا بر سر حوض کوثر بر من وارد شوند.

تحلیل اعتقادی آیه

به گفته برخی محققان، مراسم عظیم غدیر به‌دستور خدا برای پاسخ به چند سؤال حیاتی پیرامون رکن اعتقادی ولایت تشکیل شد. اگر این سؤال‌ها و پاسخ آنها را از متن بالا استخراج شوند، نتایج زیر به‌دست می‌آید که تفسیری بر آیه ۱۶ توبه و دو آیه دیگر است:

1. سؤال: آیا مسئله ولایت و صاحب اختیاری مردم مخصوص افراد خاصی است، یا آنکه منظور اصل به‌دست گرفتن امور مردم است و افراد آن مهم نیستند و می‌توانند در هر زمانی انتخاب شوند؟ پاسخ: ولایت و صاحب اختیاری مردم نه تنها عمومیت ندارد، بلکه مخصوص دوازده نفرِ معین شده است که مقام عصمت را دارند.
2. سؤال: پشتوانه این ولایت و صاحب اختیاری مردم چیست؟ پاسخ: ولایتِ خدا اصل این ولایت بر مردم است. در پله دوم ولایت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله است و در امتداد آن ولایت ائمه علیهم السلام قرار دارد؛ بنابراین ولایت پیامبر و امام به ترتیب تکیه بر ولایت اول دارد که ولایت خالق جهان بر مخلوقاتش است.
3. سؤال: آیا ولایت مخصوص علی علیه السلام است؟ پاسخ: علی و جانشینانش تا روز قیامت صاحب این ولایتند، که عبارتند از حسن و حسین و نه نفر از فرزندان حسین علیهم السلام.
4. سؤال: محدوده این ولایت چقدر است؟ پاسخ: عیناً مانند ولایت پیامبر صلی الله علیه و آله است و به‌معنای صاحب اختیاری بر همه مردم در همه ابعاد حتی امور شخصی آنان است.
5. سؤال ۵: اهمیت ولایت چقدر است؟ پاسخ: با این ولایت دین کامل شده و رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله به عنوان ختم نبوت به انجام رسیده است.

منابع

• بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
• سخنرانی استثنائی غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.
• عوالم العلوم و المعارف و الأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال؛ عبدالله بن نورالله بحرانی اصفهانی‏، تحقیق: محمدباقر موحد ابطحی اصفهانی‏، قم: مؤسسة الإمام المهدی علیه السلام، ۱۳۸۲ش.
• غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
• فرائد السمطین؛ ابراهیم بن محمد حموی جوینی، تحقیق: محمدباقر محمودی، بیروت: مؤسسة المحمودی، ۱۳۹۸ق.
• کتاب سلیم بن قیس الهلالی؛ سلیم بن قیس هلالی، تحقیق: علاءالدین موسوی، تهران: مؤسسة البعثة (قسم الدراسات الإسلامیة)، ۱۴۰۷ق.
• واقعه قرآنی غدیر: گزارش سفر یک‌ماهه پیامبر برای اعلان ولایت در سایه آیات قرآنی؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.