اهمیت
اهميت اعتقادى، تاريخى و سياسى غدير[۱]
سخن از ماجراى غدير سخن از رهبرى امت اسلامى است كه بايد به دست چه كسى سپرده شود. سخن از اين است كه چه كسى بايد بر مسند پيامبر صلى الله عليه و آله تكيه زند و كاروان امت اسلام را به سر منزل مقصود برساند.
احياى خاطره غدير و بحث و پژوهش در محتواى آن، بحث از دو فلسفه گوناگون و متضاد زندگى است: فلسفه اى مبتنى بر احكام قرآن و سنت نبوى، و فلسفه اى منحرف و مبتنى بر افكار جاهلى.
احياى خاطره غدير احياى حق از دست رفته على و اولاد او عليهم السلام و نفى هر گونه حكومت غير الهى به زمامدارى مستبدان و ظالمان و مكاران تاريخ است.
و بالاخره احياى خاطره غدير، پاسخى مثبت به نداى مظلومانه شيعه و حاميان سنت نبوى و ولايت علوى است، كه يا اشخاص آن ها به جرم دفاع از حقيقت در زجر و حبس و تبعيد به سر برده و خون پاكشان از دم تيغ نابكاران چكيده، و يا شخصيتشان به سبب تحريف ها، دروغ ها و تهمت هاى دشمنان به انزوا خزيده و در لا به لاى اين همه نامردمى ها ناپديد گشته است.
پس بايد هر چه بيشتر از آن دم زنيم و دمى از بيان حقيقت آن نياساييم.
بنابراين، سخن از واقعه غدير و زنده نگاه داشتن خاطره اين روز جاويد، پرداختن به يک موضوع تاريخى، يا سرگرمى به يک سلسله بحث هاى بى نتيجه فكرى و اعتقادى نيست.
اصولاً نگريستن به واقعه غدير به چشم يک امر تاريخى كه قرن ها بر آن گذشته است خلاف فهم درست دين و فهم درست دين و فهم درست اين واقعه است.
صورت ماجراى غدير يک امر تاريخى، اما محتواى آن ابدى است. بر خود اسلام نيز چهارده قرن گذشته است، اما دعوت به توحيد و آزادى و عدالت و عبادت و جهاد و... كه محتواى اسلام را تشكيل مى دهد يک امر زنده و روز آمد است.
اگر حضرت ابراهيم عليه السلام چشم از جهان بسته است، نداى توحيدى او و عشق به پاكى ها و مبارزه او با خدايان ساختگى هنوز جريان دارد. اگر حضرت نوح و موسى و عيسى عليهم السلام و حضرت محمد صلى الله عليه وآله ديده از جهان بربسته اند، حكايت دعوت ها و مبارزات آن ها در قرآن كريم با عظمتى هر چه تمامتر به شرح رفته، و لب هاى مردم مسلمان شبانه روز به تلاوت آنها مترنم است. آرى، غدير نيز چنين است.
اين تذكار از آن رو است كه گاهى كه سخن از تحليل برخى وقايع سرنوشت ساز تاريخى پيش مى آيد، برخى چنين پندارند يا به پندارها القا كنند كه پرداختن به اين گونه سخنان و تحليل ها نوعى سرگرمى و غفلت از مسائل اصلى و زنده و روز آمد، و صرف وقت گرانبها در امور بى حاصل و حوادث تاريخى اى است كه زمان آن به سر آمده و سودى به حال فرد و جامعه نخواهد داشت!
غافل از آنكه، اگر اين نظر درست بود مى بايست حدود ثلثى از آيات شريفه قرآنى را كنار نهاد كه به شرح تاريخ دعوت ها و مبارزات پيامبران الهى عليهم السلام پرداخته، در حالى كه قرن ها از تاريخ آن ها گذشته است.
قرآن كريم پس از آن كه ذكرى از چند تن از پيامبران بزرگ پيش مى آورد، مى فرمايد: «اولئك الذين هدى الله فبهداهم اقتده»[۲]: اينان كسانى هستند كه خداوند هدايت فرموده است پس هدايت و راه راست آنان را پيروى كن.
و نيز در خطاب به مسلمانان و همه كسانى كه به خدا و روز قيامت ايمان دارند مى فرمايد: «قد كانت لكم اسوة حسنه فى ابراهيم و الذين معه...»[۳]: بى گمان براى شما در روش ابراهيم و مؤمنان همراه او سرمشقى نيكو است... .
اهميت غدير[۴]
ضرورت و اهميت پرداختن به موضوع غدير از جهات گوناگونى قابل بررسى است كه ما آن را از دو منظر كلامى و تاريخى بررسى مى كنيم:
اهميت و ضرورت غدير از منظر كلامى
الف) ارتباط غدير با مبحث امامت
از آنجايى كه غدير مربوط به بحث امامت مى گردد داراى اهميت فراوانى است، زيرا شيعه براى مسئله امامت اهميت فراوانى قائل است و آن را يكى از اصول مذهب خويش مى شمارد، و اعتقاد به آن را همتراز اعتقاد به توحيد و نبوت و معاد مى داند. سرّ اين مطلب بدان خاطر است كه مفهوم امامت در نزد شيعه با مفهوم امامت در نزد ساير فرق اسلامى متفاوت است.
آن مفهومى كه بين شيعه و اهل تسنن مشترک است و كسى منكر آن نيست، امامت به معنى رهبرى اجتماع و حكومت است. يعنى مى گويند بعد از رفتن پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله از ميان مسلمين، جامعه اسلامى بى ترديد نيازمند رهبر و پيشواست. البته در گزينش اين رهبر توسط پيامبر صلى الله عليه و آله و يا انتخاب از راه هاى ديگر با هم اختلاف دارند.
البته اهل تسنن حكومت و رهبرى امت اسلامى را بر اساس انتخاب مى دانند، ولى شيعه اين حكومت و زعامت را همانند نبوت، تعيين شده توسط پيامبر صلى الله عليه و آله و به دستور الهى مى داند. حقيقتاً اگر مفهوم امامت تنها همين مفهوم بود، شيعه هم مثل اهل تسنن آن را جزو فروع دين خويش مى دانست، و چه بسا نظر اهل تسنن جاذبه ظاهرى بيشترى داشت، چرا كه رهبرى طبق اين نظر مردمى تر و دموكراسى تر خواهد بود.[۵]
اما در ديدگاه شيعه، امامت مفهومى فراتر از رهبرى و حكومت دارد و حكومت و رهبرى يكى از شاخه هاى امامت است. شيعه براى امام علاوه بر رهبرى و زعامت، مقام مرجعيت دينى قائل است، يعنى امام را كارشناس دين و بيانگر احكام و دستورات اسلامى مى داند؛ كارشناسى كه بر اساس تعاليم ناب نبوى كه از وحى الهى سرچشمه گرفته است و بدون خطا و اشتباه به تبيين و تفسير معارف اسلامى مى پردازد.
دلايل شيعه در مورد لزوم مسئله امامت به اين معنى، همان دلايل ضرورت و وجود پيامبر در بحث نبوت براى جامعه بشرى است. يعنى شيعه معتقد است همانطور كه سعادت بشرى و كمال انسانى - كه نياز فطرى او است - بدون هدايت انبياء عليهم السلام و وحى امكان پذير نيست، پس بايد بعد از پيامبر خاتم حضرت محمد صلى الله عليه وآله بشر از اين لطف الهى و هدايت تشريعى محروم نگردد.
انسان براى نياز خود به دين و تعليمات دينى كه از راه وحى رسيده، احتياج به كسى دارد كه علم و دانش خود را از سرچشمه زلال حقيقت گرفته و دست پرورده عنايات غيبى الهى باشد. تا با آگاهى از اسرار هستى، مربى حقيقى و راهنماى او به سوى مقصد الهى و خير و سعادت دنيا و آخرت باشد.
پيامبر صلى الله عليه و آله در حيات طيبه خويش، قرآن را كه اساس تفكر اسلامى است به وسيله اتصال به منبع الهى وحى دريافت نموده و به مردم ابلاغ فرمود. اما قرآن و مفاهيم بلند آن احتياج به تفسير دارد، و احكامى كه در قرآن بيان شده مختصر و كلى است.[۶]
پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله به دليل گرفتارى ها و مشكلات فراوان و شركت در غزوات مختلف فرصت كافى را براى توضيح و بيان اسرار و معارف عميق قرآنى پيدا نكرد. حتى اگر در تمام اين مدت مثل يک معلم مى بودند كه فقط در سر كلاس مى رفتند و به آموزش احكام و تعاليم مى پرداختند، شايد كافى و وافى نبود تا آنچه را كه اسلام و معارف اسلامى در خود دارد بيان كند.
اين مطلب را اضافه كنيد به اين موضوع كه پس از شهادت پيامبرصلى الله عليه وآله اسلام در زمان خليفه اول و دوم، مسلمانان و صحابه از نقل حديث منع شدند! و تا پايان قرن اول هجرى، زمانى كه عمر بن عبدالعزيز فرمان رسمى كتاب حديث را صادر كرد، هيچ حديثى به طور رسمى نوشته نشد.[۷]
البته پيروان امامان شيعه، از جمله سلمان فارسى از ثبت احاديث باز نايستادند، و در اثر اين مجاهدت ها، كتاب هاى حديث در خور توجهى از خويش بر جاى گذاشتند.
مسئله به اينجا ختم نشد. كسانى كه سال ها با پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله جنگيدند و شكست خوردند و قدرت خويش را از دست داده بودند، رياكارانه و منافقانه وارد صفوف مسلمانان شدند، و از روى نفاق تظاهر به اسلام كردند.
اينان بعد از شهادت رسول اكرم صلى الله عليه و آله دست به تحريف اسلام زدند و به ساختن احاديث جعلى و دروغ پرداختند. اوج اين انحرافات در زمان معاويه بود. او كه سوگند ياد كرده بود نام و ياد اسلام را دفن كند.[۸]
در زمان او بود كه فرمان رسمى و دولتى در مورد جعل حديث صادر گرديد.[۹] نهال نوپا و نوريشه اسلام در آغاز دچار طوفان هاى سهمگين شد. در چنين شرايطى اسلام نياز به فردى داشت كه در دامان وحى تربيت يافته باشد، و آن را از خطر نابودى نجات دهد. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله براى جلوگيرى از انحرافات اسلام، به فرمان خداوند كسى را كه روح و وجودش با روح تعاليم اسلام پرورش يافته و هيچ نوع سابقه اى در جاهليت نداشت براى اين امر خطير انتخاب فرمود و به امامت منصوب نمود.
پس، از نظر شيعه امام كارشناس دين از نظر بيان احكام الهى است. لذا همانطور كه نبى از طرف خداوند براى هدايت مردم فرستاده مى شود و بايد از خطا و اشتباه مصون باشد، به همان صورت امام نيز بايد چنين باشد و از خطا و اشتباه ايمن و محفوظ باشد.
اساساً اطاعت و فرمانبردارى از كسى كه احتمال خطا و گناه در او مى رود منطقى نيست. در نگرش شيعه، چون مصون بودن از خطا و اشتباه - كه به عصمت تعبير مى شود - موضوعى نيست كه تشخيص آن با مردم باشد، لذا بايد امام نيز همانند نبى از جانب خدا تعيين شود.
علاوه بر اين دلايل، دلايل قرآنى و شواهدى در سيره و سنت نبوى نيز وجود دارد كه اصل امامت را اثبات مى كند، لكن ما در اين كتاب تنها به حديث شريف غدير اشاره اى خواهيم كرد.
همچنين شيعه براى امام مفهومى بسيار مهم تر و اساسى تر نيز قايل است، و آن اين است كه كسى را امام مى داند كه انسان كامل است و حامل معنويت كلى انسانيت مى باشد، و هيچ عصر و زمانى از اين ولى كامل خالى نخواهد بود، و او بر تمامى ضماير تسلط و احاطه كامل دارد. بسط و توضيح اين معنى داراى مقدمات و توضيحات بيشترى است كه فرصتى ديگر مى طلبد.
به هر ترتيب، با توجه به مفاهيم بالا است كه شيعه امامت را جزو اصول دين خويش مى داند، و الا اگر صرف معنى اول؛ يعنى جانشينى پيامبر صلى الله عليه و آله و نحوه انتخاب رهبرى سياسى اسلام بود، به اين اندازه قابل اهميت نبود، و حتى ديگر لزومى نداشت كه شيعه اوصياى پيامبر عليهم السلام را فقط دوازده نفر بداند. بلكه در هر زمان به هر ترتيب كسى به عنوان رهبرى جامعه انتخاب مى شد. حال طبق نظر شيعه يعنى با انتصاب وصى قبلى و يا طبق نظر عامه به روشى ديگر.
امامت به معنى حجت زمان بودن و رهبرى دينى است كه خط تمايز ميان خاصه و عامه است. اين امامت است كه اساس و ركن ايمان و از اصول دين است.
ب) ارتباط بحث غدير با ضرورت شناخت امام در هر عصر خصوصاً عصر حاضر
در باب ضرورت شناخت امام پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله فرمودند: من مات و لم يعرف امام زمانه مات ميتة جاهلية: هر كس بميرد در حالى كه امام عصر خود را نشناخته باشد به مرگ جاهليت مرده است.[۱۰]
به راستى، با توجه به خصوصيات و تعاريفى كه براى امام به اختصار ذكر شد، امام زمان ما كيست؟ عامه در پاسخ به اين سؤال و اين روايت مهم چه جوابى مى دهند؟ اهل تسنن براى جويندگان پاسخ اين سؤال و كسانى كه تازه مسلمان هستند و مىخواهند امام زمانشان را بشناسند چه پاسخى دارند؟
البته شايد مفهوم امام را آنقدر پايين بياورند و در حد يک عالم دينى تنزل دهند تا بتوانند از اين روايت بگريزند و جواب سؤالات بیشمار پيروان خويش و جوانان تشنه حقيقت و يا افراد تازه مسلمان را بدهند. در حالى كه همانگونه كه گفته شد، از نظر شيعه - كه بر مبناى عقل و سنت و قرآن مى باشد - مفهوم و معناى امام چيزى فراتر از حكومت و رهبرى و زعامت دينى است.
امام از نظر شيعه، علاوه بر داشتن مراتب فوق از ولايت معنوى برخوردار است، كه امروز اين مقام را در وجود دوازدهمين امام، حضرت مهدى عليه السلام تجلى يافته مى داند.
اهميت غدير از لحاظ تاريخى
جاى هيچ ترديدى نيست كه شرافت و برترى هر چيزى به شرافت و برترى نتيجه آن مى باشد. بنابراين، در ميان موضوعات تاريخى، بهترين و پرفايده ترين مباحث موضوعى است كه دين الهى بر آن پايه گذارى شده و آئينى بر آن استوار گشته و پايه هاى اعتقادى و مذهبى بر اساس آن بنا گرديده است، و امت ها و دولت هايى از آن به وجود آمده و ذكر و ياد آنان جاودانه شده باشد.
در علوم تاريخى، فلسفه پيدايش امت ها و طرز تشكيل دولت ها و اصول و تعاليم آن ها بسيار مهم است. به همين جهت، مورخان در ثبت و ضبط اين گونه اصول اعتقادى و مبانى دينى تلاش كرده، و با زحمت و مشقت فراوان تمامى وقايع و حوادث مربوط به آن را قيد مى نمايند.
ماجراى غدير از جمله مهم ترين موضوعات تاريخ اسلام است. چرا كه رويداد غدير با بسيارى از دلايل ريشه اى و سلسله مباحث مربوط به آن، مبنا و اساس جمع كثيرى از پيروان آثار پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله شده است. از ميان پيروان ميليونى اين گروه، دانشمندان، حكما، اديبان، نوابغ، فرماندهان، پادشاهان و فضلاى بسيارى به وجود آمده اند و صاحب آثار و كتب فراوانى مى باشند. پس با توجه به اهميت و ضرورت بحث غدير، اگر مورخى در اين مورد كوتاهى كند قابل بخشش نيست.
به هر ترتيب، اگر مورخ خود از پيروان آل رسول عليهم السلام باشد يا از وجدانى بيدار و انصاف برخوردار باشد، بر او لازم و واجب است كه اخبار و مطالب مهم مربوط به دعوت نبوى را در روز غدير خم به گوش هم كيشان خويش و مردم حقيقت جو برساند.
اگر غير از اين باشد، باز هم ناچار است نسبت به چنين مطلب اساسى و مهم هر چند ساده و مختصر ذكرى بنمايد، يا اگر تحت تأثير عواطف و تعصب هاى قومى و قبيلهاى و زير نفوذ فتنه جويان قرار گرفته، لااقل انتقاد خويش در مورد دلالت و مفهوم غدير ابراز دارد.
دانشمندان علوم حديث به هر جانب كه نظر كنند، دست هاى از روايات صحيح با سندهاى معتبر را خواهند ديد، كه آنها را راويان و رجال مورد اعتماد خويش نقل كردند، و مضمون آن احاديث بر افتخارات و فضائل اميرالمؤمنين حضرت على عليه السلام دلالت دارد.
از جمله اين دسته از روايات حديث متواتر غدير است. هيچ حديث پژوهى نمى تواند از اين حديث چشم پوشى و صرف نظر كند، چرا كه تواتر و صحت آن خدشه ناپذير است.
بر مفسران نيز لازم است كه شأن نزول و تفسير آياتى را كه درباره غدير در احاديث آمده به همراه روايات پيامبر صلى الله عليه و آله در اين زمينه بيان كنند، چرا كه هيچ مفسرى حاضر نيست كارش ناتمام و نارسا باشد. در ميان دانشمندان علم كلام، بحث غدير و امامت اجتناب ناپذير است؛ همگى ناگزير اند اشارهاى به واقعه غدير داشته باشند، و براى رد مسئله امامت و يا لزوم آن برهانى بياورند.
بنابراين، بزرگان و فضلاى علوم مختلف اعم از تاريخ، كلام، حديث، تفسير و... همگى ناگزير به طرح ماجراى غدير در آثار خود هستند و مسئله غدير چيزى نيست كه بتوانند از آن چشم پوشى كنند.
با چنين كيفيت و شأن، اگر هر يک از اين دانشمندان از ذكر چنين واقعه اى غفلت كنند، در حق اسلام كم فروشى و خيانت كرده و امت اسلامى را از بخش زيادى از حقايق نابى كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله از گنجينه وسيع مواهب خويش به امت اسلامى ارزانى داشتند محروم ساخته، و جامعه اسلامى را از راهيابى به شاهراه هدايت و سعادت باز داشته است.
علامه بزرگوار امينى در كتاب گرانقدر «الغدير» اسامى علمايى از اهل تسنن را كه در آثار خود در علوم ذكر شده به بيان واقعه غدير پرداختند، گرد آورده است.[۱۱]
طرح دو شبهه و پاسخ آن
شبهه اول
هر ملتى همواره سعى دارد زيبايى هاى تاريخى خويش را به تصوير بكشد، و از ذكر حوادث نامطلوب تاريخى خود دورى جويد. چرا كه ذكر حوادث نامطلوب تاريخ يک آيين، سبب ترديد در اصالت آن مى گردد. بحث در مورد خلافت و امامت و حوادث ناگوار صدر اسلام و تكرار آن - به خصوص در زمانى كه نسل جوان با بحرانهاى روحى و اجتماعى مواجه است - از ايمان و شور آنها نسبت به اسلام مىكاهد و افكار آنان را متزلزل مى سازد. ديگران همواره در صدد كتمان زشتى هاى تاريخى خود هستند، ولى مسلمانان بر عكس؛ همه تلاش خويش را در بازگو كردن آن صرف مى كنند.
پاسخ اين است كه: اگر نقد و نقل تاريخ تنها به صورت باز گو كردن و منعكس نمودن حوادث نامطلوب باشد، اثرش همانطور است كه در شبهه مطرح شد.
اولاً: اگر قرار باشد تنها به حوادث غرورآفرين و زيبايى ها بسنده كنيم، نمىتوان آن را نقل تاريخ دانست، بلكه نوعى تحريف تاريخ است!
ثانياً: هيچ تاريخى از حوادث نامطلوب و زشت مبرّا نمى باشد، و حتى خلقت انسان نيز مجموعه اى از زشتى ها و زيبايى هاست. تفاوت آيين ها و قوم ها در سراسر زيبايى و يا سراسر زشتى آنان نيست، بلكه به نسبت و درصد زشتى و زيبايى ميان آن هاست. اما اين مايه افتخار ماست كه تاريخ اسلام از نظر زيبايى ها و جلوه هاى انسانى بى نظير و مملوّ از حماسه و لبريز از جمال و شكوه است، و هيچ كس نمى تواند ادعا كند كه زيبايى هاى تاريخش از زيبايى هاى تاريخ اسلام بيشتر باشد.
به هر حال، همانطور كه گفته شد، چشم پوشى در موردى كه با متن اسلام و اساسى ترين مسئله اسلام يعنى «امامت و رهبرى» مربوط است و سرنوشت جامعه به آن وابسته است روا نمى باشد. بازگو نكردن اين حقايق تاريخى، چيزى جز همگامى با ظلم و ستم و همنوايى با ظالمان و ستمگران نيست!
شبهه دوم
امروزه در جامعه، شبهه ديگرى كه مطرح مى گردد و به آن دامن مى زنند اين است كه: با طرح اين گونه مسائل، اتحاد مسلمين تضعيف مى شود. آنچه بر سر مسلمين آمد و شوكت آنها را گرفت و آن ها را زير دست قرار داد، همين اختلافات فرقه اى است. دستان پليد استعمار بهترين ابزارى كه مورد استفاده قرار مى دهد شعله ور ساختن اين مباحث است. آيا شايسته نيست كه از طرح اين مباحث اجتناب كنيم؟
پاسخ اين است كه: مفهومى كه امروزه از سوى بعضى مطرح مى شود، على فرض بى اشكال بودن آن، نبايد به گونه اى باشد كه فرقه هاى اسلامى به خاطر آن از اصول اعتقادى و يا غير اعتقادى خود صرف نظر كنند! چه اين كار نه منطقى است و نه عملى. چگونه ممكن است با خواهش و تمنا و به نام مصلحت، از پيروان يک مذهب بخواهيم از برخى اصول اعتقادى خويش به خاطر مصالحى هر چند بر حق چشم پوشى كنند؟
به هر حال طرفدارى از تز «وحدت اسلامى» نبايد اين لازمه را داشته باشد كه در گفتن حقايق كوتاهى شود! بحث علمى سر و كارش با عقل و منطق است، نه عواطف و احساسات، كه خوشبختانه علماى شيعه هميشه همين شيوه را در پيش مى گرفتند.
حتى سيره عملى اميرالمؤمنين عليه السلام در زمان خلفا نيز بر همين شيوه بود؛ حضرتش از اظهار و مطالبه حق خود و شكايت از ربايندگان آن خوددارى نكرد و با كمال صراحت ابراز داشت، و بهانه اتحاد اسلامى مانع آن نشد. خطبه هاى نهج البلاغه بهترين شاهد اين مدعى است.[۱۲]
اهميت غدير در اعتقادات اسلامى[۱۳]
پايگاه ريشه دار غدير در اعتقادات از جهات اهميت آن معلوم مى شود، و به عبارت ديگر اين كنجكاوى ها باعث شده تا غدير پرونده مبسوط خود را در اعتقادات باز كند، و از يک واقعه تاريخى تبديل به يک پايه اعتقادى شود.
اين مسئله دقيقاً به جانشينى پيامبرصلى الله عليه وآله بازمى گردد، كه از روز اول رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله تاكنون مسئله اصلى مسلمانان است. توحيد و نبوت بين مسلمانان از موارد اتفاقى و مسلّمات است، و فقط مسئله امامت سر رشته تمام اختلافات مسلمين شده است.
اعترافات و اقرارها و اتمام حجت ها و اسناد قوى در مسئله غدير، در حدى است كه سندى قاطع براى امامت و ولايت اهل بيت عليهم السلام است؛ و همين يک دليل به تنهايى براى اثبات بسيارى از پايه هاى اعتقادى كافى است.
برنامه غدير كه بسيار با عظمت و به صورتى غيرعادى برگزار شد، نشان مى داد كه بايد از اجراى آن اهدافى فوق العاده بلند در نظر گرفته شده باشد. برخى از اين اهداف در ضمن برنامه و يا قبل و بعد از آن به صراحت بيان شد، و بعضى از آنها در آنجا نبايد گفته مى شد تا مبادا دسته اى توطئه اقدامى كنند. البته تحليل اصل واقعه و خطبه غدير و نيز آثار به دست آمده از آن در طول زمان، موارد تصريح نشده را براى ما روشن مى كند.
ثمرات غدير سه گونه است كه هر سه در موقعيت خود ضرورى است: مقايسه هاى اعتقادى، آثار كوتاه مدت، و آثار بلند مدت، و آثار بلند مدت. اين سه مورد در همين عنوان (غدير) در محل خود آمده است.
اهميت غدير در تاريخ اسلام[۱۴]
در طول تاريخ بيست و سه ساله بعثت پيامبر صلى الله عليه و آله وقايع شيرين و تلخ بسيارى رخ داده است. جنگهاى حضرت كه اكثراً با پيروزى پايان يافته؛ اسلام آوردن دسته دسته مردم كه روزهاى زيبايى از اسلام را تداعى مى كند؛ نزول وحى الهى درباره مسايل مختلف؛ حفظ پيامبر صلى الله عليه و آله از خطرات گوناگون؛ كيفيت بيان احكام و اوامر الهى توسط پيامبرصلى الله عليه وآله، هر يک از اين ها نمونه هاى بسيارى در تاريخ حيات آن حضرت دارد.
در بين همه اينها، تنها واقعه غدير است كه در همه اين جهات داراى خصايص منحصر به فرد است، و به عنوان يک موقعيت زمانى سه روزه بين تمام وقايع مربوط به تاريخ بعثت مى درخشد. اين درخشش از نظر تاريخى در از جهاتى چشمگير است: موقيعت زمانى، موقعيت مكانى، كيفيت ابلاغ، توجه الهى، موقعيت مردمى.
به بيان ديگر:
بر هيچ خردمندى پوشيده نيست كه شرف و برترى هر چيزى بسته به فايده و نتيجه آن است. بنابراين، در ميان موضوعات تاريخى، نخستين امرى كه مهم ترين فوايد و نتايج را داراست، موضوعى است كه بر اساس آن دينى پايه گذارى شده، يا كيش و آئينى استوار گشته باشد، و نيز زيربناى مذهبى بوده است كه امت هايى بدان گرويدهاند و دولت هايى به خاطر آن شكل گرفته اند، و سرانجام نامى جادوان از آن بر جاى مانده است.
به همين جهت است كه تاريخ نگاران بزرگ در ثبت مبادى و تعاليم اديان سختكوش بوده و تمامى وقايع و شئون مربوط به آن ها را از قبيل كيفيت پيدايش و نحوه دعوت و مبارزات و حكومت ها و ساير تشكيلاتى كه روزگاران دراز و قرن هاى متمادى بر آن ها گذشته است ثبت و ضبط نموده اند. اين سنت خدايى است كه در ميان پيشينيان بود و در سنت خدا تغييرى نخواهى يافت.[۱۵]
بديهى است كه در اين موارد چنانچه مورخ نسبت به امرى مسامحه كند و يا در ثبت و ضبط واقعه اى اهمال روا دارد، در تأليفش خللى پديد شود كه جبران پذير نباشد، و تاريخى كه آغاز و مبدأ آن در اثر چنين غفلت و اهمالى مبهم و نامعلوم گردد، چه بسا موجب سرگردانى خواننده به هنگام مطالعه متن اثر تا پايان آن گردد.
واقعه تاريخى غدير خم از مهمترين قضايا و خطيرترين موضوعات تاريخى در جهان اسلام است، زيرا اين واقعه مهم با بسيارى از براهين قاطع مرتبط به آن زيربناى مذهب ميليون ها انسان است كه از آثار خاندان پيامبر اسلامصلى الله عليه وآله پيروى مى كنند. از ميان اين جمعيت انبوه مردان بزرگ، دانشمندان، فيلسوفان، نخبگان، فرهيختگان، شاهان، سياستمداران، فرماندهان، اديبان و دانشورانى برجسته برخاسته اند و كتاب هايى گرانبها در فنون مختلف از خود بر جاى نهاده اند.
بنابراين، اگر مورخ خود از اين گروه باشد، بر او لازم است كه اخبار و مطالب مهم و مربوط به آغاز دعوت نبوى را ثبت و ضبط كند و در دسترس امت اسلامى قرار دهد. اما اگر مورخ از اين گروه نباشد، باز هم ضمن تحقيق در تاريخ جمعيت بزرگى چون اين گروه، ناگزير است كه از چنين واقعه مهمى هر چند به اجمال و اختصار ياد كند، يا چنانچه تحت تأثير عواطف قومى و هيجانات قبيله اى قرار دارد، ذكر اين قضيه تاريخى را با امورى كه از لحاظ انتقاد در دلالت مورد نظر او است توأم نمايد. زيرا براى تاريخ نگاران هرگز مقدور نيست كه بر سند و مدارك اين قضيه ايرادى وارد كنند و آن را ضعيف بشمارند.
بنابراين، با آن جهد و مشقتى كه پيامبر صلى الله عليه وآله در كيفيت زمانى و مكانى ابلاغ اين امر در روز غدير خم بر خود هموار فرمود، وقوع اين واقعه طورى است كه حتى دو نفر هم در آن اختلاف نتوانند داشت. هر چند بنا به اغراض و شائبه هايى كه بر افراد آگاه و پوشيده نيست، در مدلول و مفاد آن اختلاف كردند.
اينک به ذكر خصوصيات جمعى از مورخان كه واقعه غدير خم را در آثار و كتب تاريخى خود ثبت نموده اند مبادرت مى شود:
- بلاذرى (م ۱۷۹ ق) در انساب الاشراف.
- ابن قتيبه (م ۲۷۶ ق) در المعارف و الامامة و السياسة.
- طبرى (م ۳۱۰ ق) در كتابى مختص به اين موضوع.
- ابن زولاق ليثى مصرى (م ۲۸۷ ق) در تأليف خود.
- خطيب بغدادى (م ۴۶۳ ق) در تاريخ بغداد.
- ابن عبدالبرّ (م ۴۶۳ ق) در الاستيعاب.
- شهرستانى (م ۵۴۸ ق) در الملل و النحل.
- ابن عساكر (م ۵۷۱ ق) در تاريخ الشام.
- ياقوت حموى (م ۶۲۶ ق) در معجم الادباء: ۸۴/۱۸.
- ابن اثير (م ۶۳۰ ق) در اسد الغايه.
- ابن ابى الحديد (م ۶۵۶ ق) در شرح نهج البلاغه.
- ابن خلّكان (م ۶۸۱ ق) در وفيات الاعيان.
- يافعى (م ۷۶۸ ق) در مرآة الجنان.
- ابن الشيخ بلوى (م ۶۰۴ ق) در الف باء.
- ابن كثير شامى (م ۷۷۴ ق) در البداية و النهاية.
- ابن خلدون (م ۸۰۸ ق) در مقدمه ابنخلدون.
- شمس الدين ذهبى (م ۷۴۸ ق) تذكرة الحفاظ.
- نويرى (م حدود ۷۳۳ ق) در نهاية الارب فى فنون الادب.
- ابن حجر عسقلانى (م ۸۵۲ ق) در الاصابة و تهذيب التهذيب.
- ابن صبژاغ مالكى (م ۸۵۵ ق) در الفصول المهمة.
- مقريزى (م ۸۴۵ ق) در الخطط.
- جلال الدين سيوطى (م ۹۱۱ ق) در تعدادى از كتاب هايش.
- قرمانى دمشقى (م ۱۰۱۹ ق) در اخبار الدول.
- نورالدين حلبى (م ۱۰۴۴ ق) در السيرة الحلبية.
در فن حديث نيز اين موضوع را به همان روش كه در علم تاريخ بيان شد مى توان از نظر گذراند، زيرا محدث در گستره پهناور علم حديث به هر بخشى كه نظر افكند، روايات صحيح و مسندى خواهد يافت كه اين مزيّت را براى مولا على عليه السلام مسلم مى دارد؛ با اين مراتب كه هر طبقه از راويان از طبقه قبل از خود اين حديث را دريافت مى كند، تا سر انجام به طبقه صحابه مى رسد. آنان كه خود در غدير حضور داشته و اين خبر را از منبع وحى شنيده اند.
با اينكه راويان را طبقات بسيار است و ميان اين طبقات فاصله بر قرار است، اما اين واقعه همچنان از نورانيتى خيره كننده برخوردار است. حال اگر محدث از ذكر چنين حديثى كه واجد اهميت و عظمتى خاص است اهمال يا غفلت نمايد، از ايفاى حق امت اسلامى سرباز زده و مسلمانان را از بخش عمده حقايق نابى كه پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله از گنجينه وسيع احسان خود بديشان عنايت فرموده محروم و بى نصيب نموده و از راه يافتن به شاهراه روشن هدايت مصطفوى به كلى بازشان داشته است.
اكنون به نام تنى چند از محدثان بزرگ كه واقعه غدير خم را ياد كرده اند اشاره مى رود:
- پيشواى مذهب شافعى، ابوعبدالله محمد بن ادريس شافعى (م ۲۰۴ ق) در النهاية ابن اثير.
- پيشواى مذهب حنبلى احمد بن حنبل (م۲۴۱ ق) در مسند و مناقب خود.
- ابن ماجه (م ۲۷۳ ق) در سنن خود.
- ترمذى (م ۲۷۹ ق) در صحيح خود.
- نسائى (م ۳۰۳ ق) در الخصائص.
- ابويعلى موصلى (م ۳۰۷ ق) در مسند خود.
- بغوى (م ۳۱۷ ق) در السنن.
- دولابى (م ۳۲۰ ق) در الكنى و الاسماء.
- طحاوى (م ۳۲۱ق) در مشكل الاثار.
- حاكم (م ۴۰۵ ق) در المستدرك.
- ابن مغازلى شافعى (م ۴۸۳ ق) در المناقب.
- ابن منده اصفهانى (م ۵۱۲ ق) در تأليف خود به طرق متعدد.
- خطيب خوارزمى (م ۵۶۸ ق) در المناقب و مقتل و الامام الحسين عليه السلام.
- كنجى (م ۶۵۸ ق) در كفاية الطالب.
- محب الدين طبرى (م ۶۹۴ ق) در الرياض النضرة و ذخاير العقبى.
- حموينى (م ۷۲۲ ق) در فرائد السمطين.
- ذهبى (م ۷۴۸ ق) در التلخيص.
- هيثمى (م۸۰۷ ق) در مجمع الزوائد.
- جزرى (م ۸۳۰ ق) در اسنى المطالب.
- ابوالعباس قسطلانى (م۹۲۳ ق) در المواهب اللدنية.
- متقى هندى (م ۹۷۵ ق) در كنز العمال.
- هروى قارى (م۱۰۱۴ ق) در المرقاة فى شرح المشكاة.
- تاج الدين منّاوى (م ۱۰۳۱ ق) در كنوز الحقائق فى حديث خير الخلائق و فيض القدير.
- شيخانى قادرى در الصراط السوى فى مناقب آل النبى عليهم السلام.
- باكثير مكى (م ۱۰۴۷ ق) در وسيلة المال فى مناقب الآل.
- ابوعبدالله زرقانى مالكى (م ۱۱۲۲ ق) در شرح المواهب.
- ابن حمزه دمشقى خنفى در البيان و التعريف.
بر همين منوال است حال و شأن علماى تفسير، زيرا آياتى از قرآن كريم كه بدين قضيه اشاره دارد در برابر ديدگان مفسر نمايان مى شود[۱۶]، و مفسر خود را ملزم مى بيند كه آنچه از مصدر وحى درباره نزول اين گونه آيات و تفسير آن ها رسيده بيان كند، و هرگز روا نمى داند كه كارش نارسا و جهدش ناقص باشد.
اينک نام شمارى از مفسران سرشناس را كه در تفسير خود به ذكر اين واقعه پرداخته اند از نظر مى گذرانيم:
- طبرى (م ۳۱۰ ق) در جامع البيان عن تأويل آى القرآن.
- ثعلبى (م ۴۲۷ ق) در الكشف و البيان فى تفسير القرآن.
- واحدى (م ۴۶۸ ق) در اسباب النزول.
- ابومحمد بغوى (م ۵۱۶ ق) در تفسير خود.
- قرطبى (م ۵۶۷ ق) در تفسير خود.
- فخر رازى (م ۶۰۶ ق) در مفاتيح الغيب.
- قاضى بيضاوى (م ۶۸۵ ق) در انوار التنزيل و اسرار التأويل.
- ابن كثير شامى (م ۷۷۴ ق) در تفسير خود.
- نيشابورى (م بعد از ۷۲۸ ق) در تفسير خود.
- جلال الدين سيوطى (م ۹۱۱ ق) در تفسير خود.
- ابوالسعود العمادى (م ۹۸۲ ق) در ارشاد العقل السليم الى مزايا القرآن الكريم.
- خطيب شربينى (م۹۷۷ق) در تفسير خود.
- قاضى شوكانى (م ۱۲۵۰ ق).
- آلوسى بغدادى (م ۱۲۷۰ ق) در روح المعانى فى تفسير القرآن و السبع المثانى.[۱۷]
اما علماى علم كلام، آنگاه كه در مسائل كلامى مربوط به امامت حجت و برهان مى آورند، براى چيرگى بر مدعى و يا به منظور نقل و دليل طرف مخالف ناگزير هستند كه متعرض واقعه غدير خم شوند. هر چند كه به زعم خود در چگونگى دلالت حديث مزبور به مناقشه پردازند.
اكنون تعدادى از متكلمان مشهور را كه در كتاب هاى خود به واقعه غدير خم اشاره كرده اند نام مى بريم:
- قاضى ابوبكر باقلانى بصرى (م ۴۰۳ق) در التمهيد.
- قاضى عبدالرحمن ايجى شافعى (م ۷۵۶ ق) در المواقف.
- سيد شريف جرجانى (م ۸۱۶ ق) در شرح المواقف.
- بيضاوى (م ۶۸۵ ق) در طوالع النوار.
- شمس الدين اصفهانى در مطالع الانظار.
- تفتازانى (م ۷۹۲ ق) در شرح المقاصد.
- مولا علاءالدين قوشچى (م ۸۷۹ ق) در شرح تجريد.
عبارات متنی که نامبردگان در آثار خود آورده اند چنین است:
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در روز غدیر خم هنگام بازگشت از حجةالوداع مردم را در محلی بین مکه و مدینه به نام جحفه گرد آورد. آن روز بسيار گرم و سوزان بود؛ به حدى كه مردم از شدت گرما قسمتى از رداى خود را زير پا مى گذاردند.
پس از گرد آمدن مردم، آن حضرت در جايگاه بلندى به ايراد خطبه پرداخت و فرمود: اين گروه مسلمانان، آيا من بر شما و امور شما سزاوارتر از خود شما نيستم؟ گفتند: به خدا سوگند آرى. آنگاه فرمود: هر كس كه من مولاى اويم پس از من على عليه السلام مولاى او است. خداوندا، دوست بدار آن كس را كه او دوست بدارد، و دشمن بدار آن كس را كه او را دشمن بدارد، و يارى كن ياران او را، و خوار كن خوار كنندگان او را.[۱۸]
برخى از متكلمانى كه اين واقعه را ذكر كرده اند عبارتند از: قاضى نجم محمد شافعى (م ۸۷۶ ق) در «بديع المعانى»، جلال الدين سيوطى در اربعين خود، مفتى شام حامد بن على عمادى در «الصلاة الفاخرة بالاحاديث المتواتره» و آلوسى بغدادى (م ۱۳۲۴ ق) در «نثر اللئالى».
علماى علم لغت نيز هر گاه كه به لغاتى از قبيل «مولى»، «خم»، «غدير» و «ولىّ» برخورد كنند، ناچار به حديث غدير خم اشاره مى كنند. مانند: ابن دريد، محمد بن حسن (م ۳۲۱ ق) در «الجمهرة»[۱۹]، ابن اثير در «النهاية»، حموى در «معجم البلدان» در بيان «خم»، زبيدى حنفى در «تاج العروس» و نبهانى در «المجموعه النبهانية».
براى توضيح بيشتر مراجعه شود به عنوان: حجةالوداع.
پانویس
- ↑ نقش غدير در امامت حضرت امير عليه السلام (استادولى): ص۱۱-۱۳.
- ↑ انعام/۹۰.
- ↑ ممتحنه/۴.
- ↑ قطره اى از درياى غدير: ص۴۱-۵۳.
- ↑ يادآور مى شويم كه بر خلاف ادعاى اهل تسنن كه انتخاب مردم را شرط خلافت مى دانند، تاريخ شاهد است كه اين رويه جز در مورد انتخاب مولاى متقيان على عليه السلام رعايت نشد.
- ↑ به عنوان نمونه دستورات قرآن درباره نماز، حج، زكات بسيار كلى است و جزييات هر يک از اين موارد در قرآن ذكر نشده است.
- ↑ مستدرك الوسائل: ج ۱ ص ۱۵.
- ↑ الموفقيات (زبير بن بكّار). مروج الذهب: ج ۳ ص ۴۵۴. شرح نهج البلاغه (ابن ابى الحديد): ج ۵ ص۱۲۶-۱۳۰.
- ↑ شرح نهج البلاغه: ج ۱۱ ص۴۳-۴۶.
- ↑ مسند احمد، به نقل از الغدير: ج ۱۰ ص ۴۹۳.
- ↑ الغدير: ج ۱ ص۲۵-۲۹. المولى فى الغدير (موسسه جهانى سبطين عليه السلام): ص۲۹-۳۴.
- ↑ نهج البلاغه (ترجمه محمد دشتى): خطبه هاى۵، ۲۶، ۹۳، ۱۴۴.
- ↑ ژرفاى غدير: ص۴۶-۵۷.
- ↑ ژرفاى غدير: ص ۳۶. ترجمه الغدير (امينى - واحدى): ص۶۵-۷۱.
- ↑ احزاب/۳۳.
- ↑ آل عمران/۳، ۶۷. معارج/۷۰.
- ↑ چند تن از اين مفسران را مترجم محترم در ترجمه استدراک و اضافه كرده است كه در اصل نيست.
- ↑ عين لفظ آن ها ذكر شد، براى اينكه اين واقعه را بى سند به طور ارسال مسلّم ذكر نموده اند.
- ↑ نامبرده گويد: غدير خم معروف است، و اين همان مكانى است كه رسول خدا صلى الله عليه وآله در آنچه به پاخاست و خطبه اى مبنى بر فضيلت اميرالمؤمنين على ابن ابى طالب عليه السلام ايراد فرمود. در جلد چاپى جمهره چنين مذكور است، و ابنشهرآشوب و جز او از روى نسخه هاى خطىِ آن - كه از زمانهاى قديم در دست بوده - چنين حكايت نموده اند: اين همان جايگاهى است كه پيامبرصلى الله عليه وآله در آنجا به ولايت على عليه السلام تصريح نموده است. به هر حال، در نسخه هاى چاپى رعايت امانت نشده و مطلب مورد تحريف قرار گرفته است. الجمهرة فى اللغة: ج ۱ ص ۷۱.