ابراهیم علیه السلام و غدیر
ابراهیم علیه السلام هم در تفسیر آیات غدیری مورد اشاره قرار گرفته و هم در جریان برخی رخدادهای غدیر به او اشاره شده است.
در خطبه غدیر به ابراهیم علیه اسلام ضمن استفاده از آیه ۸۲ سوره انعام اشاره شده است. در قسمتی از خطبه پیامبر صلی الله علیه و آله در توصیفِ پذیرندگان ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام به این آیه اشاره میشود که وصفی از ایمان حضرت ابراهیم علیه السلام در برابر مشرکان است. این وصف قابل انطباق بر دوستان علی علیه السلام در برابر دشمنان آن حضرت است. در این آیه، ابراهیم علیه السلام با قوم خود به احتجاج برمیخیزد و اعلام میکند: من خدای یکتا را پذیرفتهام و درباره او هیچگونه شرکی را نمیپذیرم.
همچنین در خطبه غدیر به ابراهیم علیه اسلام ضمن استفاده از آیه ۲۸ سوره زخرف اشاره شده است. از این آیه استفاده شده که از آنجا که نسل حضرت ابراهیم علیه السلام بسیارند، برای جلوگیری از اشتباه در تعیین امامان از نسل او، تنها نسلی که از پیامبر اسلام و حضرت علی علیه السلام است و از نسل هر یک از آنان دوازده امام میآید، معتبر است.
همچنین روز غدیر مطابق با روز نجات حضرت ابراهیم علیه السلام از آتش بوده و صحیفه ابراهیم علیه السلام یکی از ودایعی بوده که پیامبر صلی الله علیه و آله آن را در رخدا غدیر به امیرالمؤمنین سپرده است.
ابراهیم علیه السلام در آیه غدیری ۸۲ انعام
در خطبه غدیر به ابراهیم علیه اسلام ضمن استفاده از آیه ۸۲ سوره انعام اشاره شده است: 
الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ؛ کسانی که ایمان آوردهاند و ایمانشان را با ظلم نپوشاندهاند، آناناند که برایشان امن است و آنان هدایتیافتگانند
.
آیه ۸۲ سوره انعام در متن خطبه غدیر چنین گزارش شده است: الا انَّ اوْلِيائَهُمُ الَّذينَ وَصَفَهُمُ اللَّه عَزَّ وَ جَلَّ فَقالَ:الَّذِينَ آمَنُوا وَ لَمْ يَلْبِسُوا إِيمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ؛ بدانيد كه دوستان اهل بيت كسانىاند كه خداوند آنان را توصيف نموده و فرموده است: كسانى كه ايمان آوردهاند و ايمانشان را با ظلم نپوشاندهاند، آناناند كه برايشان ایمنی است و آنان هدايتيافتگانند.[۱]
موقعیت تاریخی تفسیر آیه
موقعیت تاریخی تفسیر آیه ۸۲ سوره انعام چنین ترسیم شده است: در قسمتی از خطبه پیامبر صلی الله علیه و آله در توصیفِ پذیرندگان ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام به این آیه اشاره میشود که وصفی از ایمان حضرت ابراهیم علیه السلام در برابر مشرکان است. این وصف قابل انطباق بر دوستان علی علیه السلام در برابر دشمنان آن حضرت است. در این آیه، ابراهیم علیه السلام با قوم خود به احتجاج برمیخیزد و اعلام میکند: من خدای یکتا را پذیرفتهام و درباره او هیچگونه شرکی را نمیپذیرم.
سپس به آنان میفرماید: چگونه است که من به نظر شما باید از خدایان ساختگی شما که شریک خدای یکتا قرار دادهاید بترسم، ولی شما از این واهمهای ندارید که بدون دلیل به خدای یکتا شریک قائل شدهاید. آیا کدامیک از ما به آرامش فکر و ایمنی نزدیکتریم».[۲]
تحلیل اعتقادی آیه: یک فرهنگ ابراهیمی
درباره تحلیل اعتقادی تفسیر آیه ۸۲ سوره انعام بر اساس ارتباط آن با حضرت ابراهیم(ع) چنین گفته شده است: طبق تفسیر پیامبر صلی الله علیه و آله در خطبه غدیر مؤمنان به غدیر چنین میگویند: ای مؤمنان سقیفه، ما خدای یکتا و فرمانهای او درباره امامت و خلافت را پذیرفتهایم که علی علیه السلام را تعیین فرموده است. چگونه است که ما باید از مخالفت با سقیفه بترسیم، ولی شما از این که فرمان صریح الهی درباره ولایت را کنار زدید و در برابر فرمان خدا سقیفه را بدعت گذاردید نمیترسید. خود قضاوت کنید که کدام یک از ما دو گروه در برابر قضاوت الهی آرامش خواهیم داشت.
نتیجهگیری از این فرهنگ ابراهیمی در آیه این است که پیامبر صلی الله علیه و آله در توصیف شیعیان علی علیه السلام فرموده و آن ایمان خالص و بدون شک و بدون ظلم و با حفظ فکری عادلانه و قضاوتی صحیح در عمق درون است که هم امنیت فکری آن و هم هدایتش ضمانت شده است.[۳]
ابراهیم علیه السلام در آیه غدیری ۲۸ زخرف
همچنین در خطبه غدیر به ابراهیم علیه اسلام ضمن استفاده از آیه ۲۸ سوره زخرف اشاره شده است: وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ؛ آن را موضوعی باقی در نسل او قرار داد تا شاید بازگردند
آیه ۲۸ زخرف ضمن خطبه غدیر چنین آمده است: مَعاشِرَ النّاسِ، الْقُرْآنُ يُعَرِّفُكُمْ انَّ الائِمَّةَ مِنْ بَعْدِهِ وُلْدُهُ، وَ عَرَّفْتُكُمْ انَّهُمْ مِنّى وَ مِنْهُ، حَيْثُ يَقُولُ اللَّه فى كِتابِهِ: «وَ جَعَلَها كَلِمَةً باقِيَةً فِى عَقِبِهِ؛ اى مردم، قرآن به شما مىشناساند كه امامان بعد از على فرزندان او هستند و من هم به شما شناساندم كه امامان از نسل من و اويند. آنجا كه خدا مىفرمايد: امامت را مطلبى باقى در نسل ابراهيم قرار داد.[۴]
موقعیت تاریخی اشاره به آیه
موقعیت تاریخی استفاده از آیه ۲۸ سوره زخرف در خطبه غدیر چنین ترسیم شده است: روشنکردن آینده امت از نظر کسانی که مردم باید به آنان مراجعه کنند و از آنان دستور بگیرند، در اواخر خطبه نیازمند دقت و تأکید بیشتری بود. مرجع شناخت حلال و حرام و معروف و منکر مسئله مهمی بود که پیامبر صلی الله علیه و آله با استناد به قرآن پایه آن را محکم فرمود.
این مهم در قالب آیهای که امامت را منحصر در نسل حضرت ابراهیم علیه السلام میداند، با تکیه بر آیات قرآن در کوتاهترین جمله بیان شده است. از آیه ۲۶ این سوره زخرف نام حضرت ابراهیم علیه السلام بهمیان میآید که توحید را بر اساس فطرت خویش نزد خاندانش علنی ساخت. بلافاصله خداوند چنین موحّدی را لایق آن دانسته که امامت در نسل او باشد.[۵]
تحلیل اعتقادی آیه: امامت نسل ابراهیم در ائمه علیهم السلام
درباره تحلیل اعتقادی تفسیر آیه ۲۸ سوره زخرف بر اساس ارتباط آن با حضرت ابراهیم(ع) چنین گفته شده است: از آنجا که نسل حضرت ابراهیم علیه السلام بسیارند، برای جلوگیری از اشتباه در تعیین امامان از نسل او، تنها نسلی که از پیامبر اسلام و حضرت علی علیه السلام است و از نسل هر یک از آنان دوازده امام میآید، معتبر است. این دوازده امام از امیرالمؤمنین علیه السلام تا حضرت مهدی علیه السلام، تنها افراد شایسته برای امامت هستند و این تفسیر با دقت در سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله روشن میشود. پیامبر اسلام در ضمن بیان آیهای میفرماید: «من به شما شناساندم که امامان از نسل من و علی هستند»؛ به این معنا که امامت در نسل حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام منحصر به نسلی است که از محمد و علی علیهما السلام سرچشمه میگیرد.
غدیر تنها یک اعتقاد نبود بلکه یک دستور نیز بود که در آن مجموعهای از ایمان، اطاعت، پیمان و همچنین حمد و شکرگزاری از این نعمت به مردم ارائه شد. در این دستورها وظایف مردم در آن مقطع خاص مشخص شد تا مقدمهای برای آیندههای نزدیک باشد. در واقع، این دستورات بهطور دقیق و کامل در آیات قرآن، بهویژه در آیه ۲۸ سوره زخرف، که میفرماید وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ تأسیس و پشتیبانی شده است. این آیه اشاره به این دارد که امامت بهعنوان یک امر باقیمانده در نسل حضرت ابراهیم علیه السلام قرار داده شده است.
در تفسیر آیه خطبه غدیر، ضمیر «ها» در کلمه وَ جَعَلَها بهمعنای امامت است و منظور از عَقِبِهِ نسل حضرت ابراهیم علیه السلام است که در آن امامت باقی خواهد ماند. پیامبر اسلام در این خطبه به مردم اعلام میکند که این دوازده امام از نسل او و حضرت علی علیهالسلام شناخته میشوند و این معنا در بسیاری از احادیث و سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان علیهالسلام تأکید شده است؛ برای نمونه:
- پیامبر صلی الله علیه و آله: خداوند تبارک و تعالی امامت را در نسل حسین علیه السلام قرار داد و این همان کلام خدای عزوجل است که میفرماید: وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ.[۶]
- امیرالمؤمنین علیه السلام همین آیه را قرائت نمود و فرمود: پیامبر از نسل حضرت ابراهیم علیه السلام بود و ما اهل بیت نسل حضرت ابراهیم و نسل محمدیم.[۷]
- امام صادق علیه السلام نیز درباره این آیه فرمود: منظور امامت است که خداوند آن را تا روز قیامت در نسل حسین علیه السلام باقی گذارده است.[۸]
پانویس
منابع
- اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، تهران: نشر تک، ۱۳۸۴ش.
- بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- چهارده قرن با غدیر (اتمام حجتها، بحثهای علمی، مناظرات، میراث مکتوب، شعر و ادب، یادگارها و یادبودها)؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۷۹ش.
- عوالم العلوم و المعارف و الأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال؛ عبدالله بن نورالله بحرانی اصفهانی، تحقیق: محمدباقر موحد ابطحی اصفهانی، قم: مؤسسة الإمام المهدی علیه السلام، ۱۳۸۲ش.
- غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.