آيه ۱۰۲ آل عمران و غدیر
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| سوره | سوره آل عمران (۳) |
| آیه | ۱۰۲ |
| جزء | ۴ |
| محتوای آیه | |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | لزوم رعایت تقوا و تسلیم در برابر دستورات الهی |
غدیر: پیوند ولایت و احکام الهی
از نظر برخی مححقان، در غدير ارتباط اعتقاد و عمل چنين ترسیم شده كه احكام الهى در كنار ولایت اهل بیت علیهم السلام نه‌تنها مورد تأكيد است، كه تا ابد دو حلقه ناگسستنى خواهند بود. اين اهل بيت عليهم السلام هستند كه جزئيات احكام الهى را براى مردم بيان خواهند كرد و با عمل به احکام الهی هم تسليم در برابر فرمان‌های خدا نشان داده می‌شود. گفته شده که اين تسليم با اطاعت از فرستادگان پروردگار جلوه‌گر مىشود.
در اين راستا، گفته شده که در اواخر خطبه غدير پيامبر صلى الله عليه و آله بر نماز، زكات، حج، امر به معروف و نهى از منكر، اجتناب از محرمات و تقوى یاد کرد. در پى آن سخن از مرگ، معاد، حساب روز قیامت و ثواب و عقاب به‌ميان آورد. وجود امر به تدبر در قرآن در اوائل خطبه در همین راستا تبیین شده است. اين موارد اگر چه ارتباط مستقيم با غدير ندارد و موارد آن نيز بسيار كم است، در حاشيه غدير يادآور ارتباطى است كه احکام الهی بايد با اهل بيت عليهم السلام دارند. در بين اين تأكيدات، پيامبر صلى الله عليه و آله حلال و حرام را به‌طور كلى مطرح کرد و گفت که درباره جزئيات آنها بايد به امامان عليهم السلام مراجعه شود. در این زمینه، پیامبر آیاتی از قرآن را در کلام خود مورد استفاده قرار داد؛ اين آيات تضمين‌شده در كلام پيامبر صلى الله عليه و آله ۷ آيه دانسته شده، كه از جمله آنها آيه ۱۰۲ سوره آل عمران است: 
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّه حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ؛ ای اهل ایمان! از خدا، آن‌گونه که شایسته پروای از اوست، پروا کنید و نمیرید مگر در حالی که [در برابر او و فرمان‌ها و احکامش] تسلیم باشید 
.
آیه در متن خطبه غدير
«مَعاشِرَ النّاسِ، اتَّقُوا اللَّه حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ؛ اى مردم، از خدا بترسيد آن‌گونه كه حق تقوى است، و از دنيا نرويد مگر آنكه مسلمان باشيد».[۱]
موقعيت تاريخى نزول آیه
موقعیتد تاریخی نزول این آیه چنین ترسیم شده است: در اواسط خطبه و پس از معرفى اميرالمؤمنين عليه السلام و اتمامحجتهاى لازم در جهات نفى و اثبات موضوع ولايت، به‌عنوان آخرين سخن دو مطلب به‌ميان آمده است:
- اول اينكه پيامبر صلى الله عليه و آله گفت: من خدا را شاهد گرفتم و رسالت خويش را ابلاغ نمودم و تا آنجا كه به من مربوط مىشد كار خود را به‌انجام رساندم: «اللَّهُمَّ إِنِّي أُشْهِدُكَ وَ كَفَى بِكَ شَهِيداً أَنِّي قَدْ بَلَّغْت؛ خدایا! تو را شاهد میگیرم و برای شهادت تنها تو کافی هستی که من ابلاغ کردم».[۲]
- دوم اينكه با تثبیت ایمان به اسلام در قلب مسلمانان، اينک نوبت مردم است كه با در نظر گرفتن خدا و ترس از عقوبت او اسلام خود را حفظ كنند. این مطلب با تضمين آيه قرآن در كلام پيامبر صلى الله عليه و آله و فقط تغيير عبارت يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا به «مَعاشِرَ النّاسِ»صورت گرفته و بقيه آيه عيناً در كلام حضرت آمده است.
موقعيت قرآنى آیه
آيه ۱۰۲ سوره آل عمران در قرآن به دنبال آياتى درباره حفظ ايمان و مخدوش‌نكردن آن قرار گرفته است. در آيه قبل از این آیه، پيروى مسلمانان از اهل كتاب باعث بازگشت به كفر بعد از ايمان شمرده شده است. در ادامه این آیه، با بیانی همراه با تعجب مطرح شده كه چگونه با حضور پيامبر صلى الله عليه و آله و تلاوت آيات خدا مسلمانى تمايل به كفر پيدا مىكند.
راه‌حل جلوگیری از تمایل به کفر با وجود رسول خدا و تلاوت قرآن، تکیه به تقواى واقعى دانسته شده و اينكه ترس حقيقى از خدا مسلمان را بر اعتقادش ثابت‌قدم مىدارد؛ به همین دلیل، در آيات بعدى نيز تمسک به حبل الهى را ضامن بقاى مسلمانى دانسته شده است.
تحليل اعتقادى
آنچه به عنوان تفسيرى بنيادين بر اين آيه در اين فراز غدير است، ارتباط ولايت اهل بيت عليهم السلام با تقواى واقعى و ترس از خداوند است.
يادآورى اين نكته ضرورى به نظر مى رسد كه تقوى به معناى ترس از خداوند در اينجا مطرح است، و لذا نبايد به معناى پرهيز از گناه كه نتيجه تقوى است در نظر گرفته شود.
قرينه روشن آن دنباله آيه است كه نتيجه اين تقوى را حفظ اعتقاد ذكر مى كند، و از اين جهت ارتباط آن با ولايت اهل بيت عليهم السلام روشن مى شود.
آنان كه اهل بيت عليهم السلام را رها كردند، در واقع با آن همه اتمام حجت هاى الهى - از غدير گرفته تا قبل و بعد از آن - باز هم از خدا نترسيدند.
يعنى آنان كه با دشمنان و مخالفين ائمه عليهم السلام هم صدا شدند در مقابل انذارها و هشدارهاى خداوند هيچ پروايى نداشتند و از جهنم نمى ترسيدند.
يعنى آنان كه ولایت على عليه السلام را نپذيرفتند تقواى واقعى نداشتند اگر چه تظاهر به آن مى كردند.
يعنى آنان كه غدير را كأن لم يكن تلقى كردند و پيرو سقيفه شدند با نترسيدن از خدا ديگر لا تَمُوتُنَّ إِلا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ نيستند، بلكه «ماتُوا وَ هُمْ غَيْرَ مُسْلِمينَ» بوده و از اسلام خارج شده وارد كفر گرديده اند.
اين مقتضاى استناد به اين آيه و تضمين آن در اين موقعيت از خطابه بلند غدير است.
اميرالمؤمنين عليه السلام در خطابه اى كه پس از جنگ جمل ايراد كرد ارتباط مستقيم بى تقوايى را با دشمنىِ ولايت چنين بيان فرمود:
«فَاتَّقُوا اللَّه - ايُّهَا النّاسُ - حَقَّ تُقاتِهِ وَ اسْتَشْعِرُوا خَوْفَ اللَّه عَزَّ ذِكْرُهُ وَ اخْلِصُوا النَّفْسَ وَ تُوبُوا الَيْهِ مِنْ قَبيحِ مَا اسْتَنْفَرَكُمُ الشَّيْطانُ مِنْ قِتالِ وَلِىِّ الامْرِ وَ اهْلِ الْعِلْمِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّه صلى الله عليه و آله»:
اى مردم، از خدا بترسيد آن گونه كه حق تقوى است، و ترس از خداوند عزَّ ذكره را درک كنيد و نفس خود را خالص كنيد، و از كار قبيحى كه شيطان شما را به آن تشويق كرد كه به جنگ ولى امر و اهل علم بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله برويد، توبه نماييد.[۳]
امام باقر علیه السلام: وَلا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ ؛ یعنی به ولایت علی علیه السلام.[۴]
از امام حسن مجتبی علیه السلام در مورد اتَّقُوا اللهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُون سؤال شد. امام علیه السلام لحظه‌ای به زمین نگریست سپس بالا را نگاه کرد، سپس سر به زیر انداخت، آنگاه سرش را بلند کرد و فرمود: «فَلَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَهًُْ»: يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ «قَالَ: یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَإِنَّ عَلِیّاً علیه السلام مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ فَوَقَعَ فِی قُلُوبِهِمْ مَا وَقَعَ تَکَلَّمُوا فِیمَا بَیْنَهُمْ سِرّاً حَتَّی قَالَ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ مَنْ یَلِی بَعْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ مَنْ یَلِی بَعْدَكَ هَذَا الْأَمْرَ لَا نَجْعَلُهَا فِی أَهْلِ الْبَیْتِ أَبَداً فَنَزَلَ:» وَ مَنْ یُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُ فَإِنَّ اللهَ شَدِیدُ الْعِقابِ «ثُمَّ نَزَلَت» یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ.
«... هنگامی که این آیه نازل شد: ای پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است، کاملًا [به مردم] برسان. پیامبر صلی الله علیه و آله در روز غدیرخم فرمود: «هرکس من سرپرست و صاحب اختیار اویم علی علیه السلام سرپرست و صاحب اختیار اوست. خداوندا! یاری کن هرکه او را یاری کند و دشمن باش با هرکه با او دشمنی کند». پس در دل آنها واقع شد آنچه واقع شد. مخفیانه با یکدیگر صحبت کردند تا اینکه یکی از آن دو به رفیقش گفت: «چه کسی پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و چه کسی پس از تو عهده‌دار این امر می‌شود؟ هرگز آن را در اهل‌بیت علیهم السلام قرار نمی‌دهیم». پس این آیه نازل شد: و کسی که نعمت خدا را پس از آنکه به سراغش آمد تبدیل کند و در مسیر خلاف به کار گیرد گرفتار عذاب شدید الهی خواهد شد که خداوند شدیدالعقاب است». سپس این آیه نازل شد: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُون. [۵]