مسجد غدیر در طول تاریخ
اعمال مسجد غدير[۱]
از مواضع اعجاب برانگيز سخنرانى غدير آن بود كه براى ماندگارى مقاصد آن برنامه عظيم چند پيش بينى متفاوت در نظر گرفته شد كه در سراسر عمر پيامبر صلى الله عليه و آله سابقه نداشت. يكى از آنها علامت گذارى محل سخنرانى به عنوان مسجد غدير براى هميشه تاريخ بود.
اعمال مستحب در مسجد غدير خم عبارت است از نماز در مسجد معروف و تاريخى آن كه به مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله و مسجد غدير خم معروف بوده، و نيز دعاى بسيار و تضرع به درگاه خداوند تعالى در آن مسجد.
در اين باره دو روایت از امام صادق و امام كاظم عليهما السلام نقل شده است:
۱. امام صادق عليه السلام فرمود: نماز در مسجد غدير مستحب است، زيرا پیامبر صلی الله علیه و آله در آن اميرالمؤمنين عليه السلام را منصوب فرمود، و آن محلى است كه خدا حق را در آن ظاهر كرد.[۲]
۲. عبدالرحمان بن حجاج مى گويد: از امام کاظم علیه السلام درباره نماز در مسجد غدير خم به هنگام روز در حالى كه مسافر باشم سؤال كردم. فرمود: در آنجا نماز بخوان كه فضيلت خاصى دارد، و پدرم امام صادق علیه السلام نيز به آن امر مى فرمود.[۳]
با توجه به اين دو روايت، بسيارى قائل به استحباب نماز در مسجد غدير شده اند:
شيخ طوسى مىگويد: وقتى حاجى به مسجد غدير رسيد داخل آن شود و دو ركعت نماز بخواند.××× 1 الينابيع الفقهية: حج، ص 220. ×××
قاضى ابن برّاج مىگويد: كسى كه پس از حج براى زيارت پيامبرصلى الله عليه وآله از مكه حركت كند سزاوار است وقتى به مسجد غدير رسيد وارد آن شود و در سمت چپ آن به قدر امكان نماز بخواند، و سپس راهى مدينه شود.××× 2 الينابيع الفقهية: حج، ص 353. ×××
شيخ ابن ادريس مىگويد: وقتى حاجى به مسجد غدير رسيد وارد آن شود و دو ركعت نماز بخواند.××× 3 الينابيع الفقهية: حج، ص 558 . ×××
شيخ ابن حمزه مىگويد: آنگاه كه حاجى به مسجد غدير رسيد در آنجا دو ركعت نماز بخواند.××× 4 الينابيع الفقهية: حج، ص 610 . الوسيلة: ص 196. ×××
شيخ يوسف بحرانى مىگويد: براى قاصدين مدينه مشرفه مستحب است كه از مسجد غدير عبور كنند و وارد آن شوند و در آن نماز بخوانند و بسيار دعا كنند.××× 5 الحدائق الناضرة: ج 17 ص 406. ×××
صاحب جواهر مىگويد: كسى كه از راه مدينه باز مىگردد مستحب است در مسجد غدير خم نماز بخواند و بسيار دعا كند، و آن موضعى است كه پيامبرصلى الله عليه وآله امامت اميرالمؤمنينعليه السلام را اعلام فرمود.××× 6 جواهر الكلام: ج 20 ص 75. ×××
سيد حكيم مىگويد: نماز در مسجد غدير خم و بسيار دعا و تضرع نمودن در آن مستحب است.××× 7 منهاج الناسكين: ص 121 . ×××
2. بنا و اِحيا و اخفا و تخريبِ مسجد غدير××× 1 تبليغ غدير در سيره معصومينعليهم السلام: ص 204 203 92 - 88. اسرار غدير: ص 353 - 349 277 41. سخنرانى استثنائى غدير: ص 98. چهارده قرن با غدير: 213 212 72. غدير كجاست؟ : ص 61 - 56 32 31 . ×××
از زمان وقوع واقعه غدير آنجا به عنوان مكانى متبرك در تاريخ ثبت شد، و چون بر سر راه حجاج بود هيچگاه از خاطرهها محو نشد. آنجا را به نام مسجد پيامبرصلى الله عليه وآله نام نهادند و به زيارت آنجا آمدند.
در واقع از روزى كه پيامبرصلى الله عليه وآله در غدير خم اميرالمؤمنينعليه السلام را به امامت منصوب فرمود، آن وادى تقدس تازهاى يافت. مراسم سه روزه در آن سرزمين با حضور نور پاك محمد و على و فاطمه و حسن و حسينعليهم السلام چنان روحى در كالبد آن جارى ساخت كه در طول چهارده قرن همواره با نام »مسجد پيامبرصلى الله عليه وآله در غدير« بر سر زبانها ماند و ميليونها زائر بيتاللَّه در رفت و بازگشت بدان متبرك گشتند و با عبادت در آن به بارگاه الهى تقرب جستند.
به تصريح تاريخ، عمر و معاويه اقدام به تخريب و از بين بردن آثار مسجد پيامبرصلى الله عليه وآله در غدير نمودند.××× 2 مثالب النواصب )ابن شهرآشوب، نسخه خطى( : ص 64 63 . ××× اين دلالت بر آبادى آن قبل از اين دو تخريب دارد، همچنان كه دلالت مىكند بر آبادى آن بعد از تخريب عمر، كه معاويه بار ديگر اقدام به تخريب آن كرده است. اين آبادى على القاعده در زمان خلافت ظاهرى اميرالمؤمنينعليه السلام بوده است.
بعد از تخريب معاويه و بازسازى آن، ائمهعليهم السلام به اصحابشان سفارش اكيد داشتند كه از زيارت مسجد غدير غفلت نكنند. امام حسينعليه السلام در مسير بازگشت از مكه به كربلا توقفى در غدير داشتند.
در زمان امام باقرعليه السلام مىبينيم كه در بيان ماجراى مفصل غدير مىفرمايد: »پيامبرصلى الله عليه وآله از سمت راست جاده به سمت مسجد غدير آمد، و اين را جبرئيل به آن حضرت امر كرده بود« .××× 1 بحار الانوار: ج 37 ص 201 ح 86 . ××× اين تعبير حكايت از احيا و بازسازى مسجد غدير بعد از معاويه و در زمان بنىاميه دارد.
بعد از آن امام صادقعليه السلام شخصاً به غدير آمدهاند و توضيحات دقيقى از موقعيت جغرافيايى غدير بيان فرمودهاند. حسان جمال مىگويد: امام صادقعليه السلام را از مدينه به مكه مىبردم. وقتى به مسجد غدير رسيديم حضرت نگاهى به سمت چپ آن كرد و فرمود: آنجا جاى پاى پيامبرصلى الله عليه وآله است آنگاه كه فرمود: »من كنت مولاه فعلى مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه« .
سپس امام صادقعليه السلام به سمت ديگر مسجد نگاهى كردند و فرمودند: آنجا خيمه ابوبكر و عمر و سالم مولى ابىحذيفه و ابوعبيده جراح است كه پيامبرصلى الله عليه وآله را مسخره مىكردند و درباره آنان آيهاى نازل شد.××× 2 كافى: ج 4 ص 566 ح 2. اثبات الهداة: ج 2 ص 16 ح 67 ، ص 21 ح 87 . بحار الانوار: ج 100 ص 225 ح 21. ×××
امام كاظمعليه السلام نيز به گونهاى درباره مسجد غدير سخن گفتهاند كه حكايت از آبادى آن در زمان حضرت دارد.
عبدالرحمان بن حجاج مىگويد: از حضرت موسى بن جعفرعليه السلام درباره نماز در مسجد غدير خم به هنگام روز در حالى كه مسافر باشم سؤال كردم. فرمود: »در آنجا نماز بخوان كه فضيلت خاصى دارد، و پدرم امام صادقعليه السلام نيز به آن امر مىفرمود« .××× 3 كافى: ج 4 ص 566 ح 1. ×××
همچنين محدثين و علماى بزرگ نيز در غدير حضور مىيافتند و اداى احترام مىكردند.
در زمان غيبت صغرى )حدود سال 260 ق( على بن مهزيار اهوازى را مىبينيم كه درباره بيستمين سفرى كه به شوق ديدار امام زمانعليه السلام به حج مشرف شده، مىگويد: »از مدينه به قصد مكه خارج شدم تا وارد جحفه شدم و يك روز آنجا ماندم. سپس از جحفه راهى غدير شدم كه در چهار مايلى آن است. در آنجا وقتى وارد مسجد شدم به نماز ايستادم و سپس صورت بر خاك نهادم و بسيار دعا كردم« .××× 1 غيبت شيخ طوسى: ص 155. بحار الانوار: ج 52 ص 5 ح 4. ×××
از كلام شيخ صدوق )م 381 ق( نيز وجود مسجد غدير در زمان او فهميده مىشود آنجا كه مىگويد: »وقتى به مسجد غدير خم رسيدى داخل آن شو و هر چه مىخواهى نماز بخوان« .××× 2 من لا يحضره الفقيه: ج 2 ص 559 . ×××
شيخ طوسى )م 460 ق( نيز به همين گونه سخن مىگويد. او در مصباح المتهجد مىگويد: »وقتى حاجى از مكه به سوى مدينه حركت كرد و به مسجد غدير رسيد وارد آن شود ...« .××× 3 مصباح المتهجد: ص 709. ×××
قاضى ابن برّاج )م 481 ق( ، شيخ ابن ادريس حلّى )م 598 ق( ، شيخ ابن حمزه )م 560 ق( و علامه حلى )م 726 ق( نيز تصريحاتى به همين صورت دارند كه درباره نماز در مسجد غدير »مسائل عملى غدير« ذكر خواهيم كرد.
پس از او محمد بن مكى شهيد اول )م 786 ق( به بقاى چهار ديوارى مسجد غدير در كتاب دروس تصريح مىكند و مىگويد: »وقتى حاجى به سوى مدينه بازمىگردد و به مسجد غدير خم مىرسد، وارد آنجا شود و نماز بخواند و بسيار دعا كند. اينجا همان جايى است كه پيامبرصلى الله عليه وآله امامت اميرالمؤمنينعليه السلام را اعلام فرموده است. چهار ديوارى مسجد غدير تاكنون باقى است« .××× 4 دروس: ج 2 ص 19. جواهر الكلام: ج 2 ص 75. ×××
بعد از آن شيخ يوسف بحرانى )م 1186 ق( را مىبينيم كه به وجود مسجد غدير در زمان خود تصريح مىكند. سيد حيدر كاظمى )م 1265 ق( از وجود مسجد غدير خبر داده و مىگويد: »با آنكه جاده از غدير فاصله دارد ولى مسجد آن مشهور است« .
سيد حيدر كاظمى )م 1265 ق( در كتاب »عمدة الزائر« مىگويد: »از مساجد شريفه مسجد غدير خم است، و اين مسجد نزديك جحفه است كه امروزه به نام رابغ خوانده مىشود. ديوارهاى اين مسجد تا امروز باقى است و سابقه آن مشهور و مشخص است. راه حج غالباً از غدير بوده ولى ناصبيان براى مخفى كردن اين فضيلت جاده را تغيير دادهاند، اگرچه غدير به جاده كنونى هم نزديك است« .××× 1 عمدة الزائر: 52 . ×××
آخرين كسى كه تصريح به بقاى مسجد غدير در زمان خود نموده، محدث نورى است كه در احوال استادش سيد مهدى قزوينى حلى )م 1300 ق( مىگويد: »با ايشان در رفت و بازگشت حج همراه بودم و با هم در مسجد غدير نماز خوانديم« .××× 2 الكنى و الالقاب: ج 3 ص 63 . ×××
حتى تاريخنگاران و جغرافى نويسانِ سنّى هم آن را نام برده و محل آن را تعيين كردهاند.
نكتهاى كه در اين باره جلب توجه مىكند اقدامات پادشاهان شيعه هند در احياى مسجد غدير است. سمهودى در اين باره مىگويد: »اين مسجد چندين بار توسط سلاطين شيعه هند تجديد بنا و بازسازى شده است« .
تا صد سال پيش مسجد غدير بر پا بوده و با آنكه در منطقه مخالفان بوده ولى رسماً محل عبادت و به عنوان مسجد غدير معروف بوده است.××× 3 بحار الانوار: ج 8 قديم ص 225 و ج 37 ص 201 و ج 52 ص 5 ح 4 و ج 100 ص 225. اثبات الهداة: ج 2 ص 17 ح 67 ، ص 21 ح 87 ، ص 199 ح 1004. معجم البلدان: ج 2 ص 389. مصباح المتهجد: ص 709. الوسيلة )ابن حمزه( : ص 196. الغيبة )شيخ طوسى( : ص 155. الدروس: ص 156. مزارات اهل البيتعليهم السلام و تاريخها )سيد جلالى( : ص 42. مفتاح الجنات )سيد محسن امين( : ج 2 ص 36. معالم مكة و المدينة بين الماضى و الحاضر )شيخ يوسف رغد العاملى( : ص 253. ×××
تاريخچه مسجد غدير را كمى مفصلتر. با حواشى آن، اين گونه نيز مىتوان بيان كرد:
1- احياى مسجد غدير
قدمگاه نبىصلى الله عليه وآله و وصىعليه السلام را كنار درختان سرزمين خُم زنده نگه داشتن و زيارت و نماز در آن مكان مقدس، احياى اصلىترين مكان متعلق به غدير است. اگر قرار داشتن پايگاه غدير را در بر سر راه حاجيان و عمره گزاران در نظر داشته باشيم ارزش تبليغ عملى غدير با اين شيوه را به خوبى درخواهيم يافت.
سنگ چين كردن محل واقعه در زمان پيامبرصلى الله عليه وآله، و باز سازى آن در زمان اميرالمؤمنينعليه السلام و احياى آن در زمان امام باقر و امام صادق و امام كاظمعليهم السلام و ادامه اين روند تا عصر غيبت صغرى، تأكيد مقام عصمت را بر اين بُعد تبليغى نشان مىدهد. همان گونه كه تخريب آن به دستور عمر و تخريب دوباره آن پس از بازسازى به امر معاويه و نهايتاً تخريب امروز آن به دست وهابيت؛ نشانگر سنگينى بار تبليغى اين اقدام معصومينعليهم السلام در چشم اهالى سقيفه است. شش مرحله از احياى مسجد غدير را با هم مرور مىكنيم:
الف. پايهگذارى مسجد غدير توسط پيامبرصلى الله عليه وآله
اولين كسى كه دستور علامت گذارى جايگاه واقعه غدير را داد شخص پيامبرصلى الله عليه وآله بود. زير درختان غدير و اطراف منبر توسط آن حضرت و اصحابش به عنوان مسجد غدير سنگ چين شد؛ تا كاروانها در طول تاريخ با توقفى در آنجا ياد بزرگترين مجلس خطابه در تاريخ انبياعليهم السلام را زنده بدارند؛ و با ولايت كه شرط كمال دين و رضايت پروردگار است تجديد پيمان كنند.××× 1 اثبات الهداة: ج 1 ص 526 ح 285. ×××
توضيح اينكه:
پس از اتمام مراسم حجةالوداع، پيامبرصلى الله عليه وآله در مسير خود به سوى غدير، با رسيدن به وادى غدير نماز اقامه كردند و در آنجا اثرى ماندگار به عنوان »مسجد غدير« باقى گذارند. اين اقدام حضرت مر باعث مىشد تا در آيندههاى اسلام كه كاروانهاى حج در راه رفت و برگشت از اين مسير عبور مىكنند، در مسجد پيامبرصلى الله عليه وآله تجديد خاطره و بيعتى با اين زيربناى اعتقادى خود نمايند و ياد آن در دلها احيا گردد.
اين مسجد همان مكانى است كه پيامبرصلى الله عليه وآله در غدير توقف نمود و نماز خواند و خطابه ايراد كرد و اميرالمؤمنينعليه السلام را به عنوان صاحب اختيار و خليفه مردم تعيين كرد، مسجدى ساخته شد كه محل آن بين چشمه و آبگير بوده است.
بكرى مىگويد: »بين غدير و چشمه مسجد پيامبرصلى الله عليه وآله است« .××× 1 معجم ما استُعجم: ج 2 ص 368. ×××
حموى مىگويد: صاحب مشارق گفته است: »خم موضعى است كه چشمهاى در آن مىريزد، و بين غدير و چشمه مسجد پيامبرصلى الله عليه وآله است« .××× 2 معجم البلدان: ج 2 ص 389. ×××
مسجد پيامبرصلى الله عليه وآله در غدير - كه يادگار آن واقعه تاريخى است - روزهاى جالبى از سوى دوست و دشمن به خود ديده است.××× 3 بحار الانوار: ج 21 ص 385 و ج 37 ص 158 111. اثبات الهداة: ج 2 ص 136 ح 593 . الغدير: ج 1 ص 268 10. ×××
اين اقدام يكى از بديعترين اقدامات پيامبرصلى الله عليه وآله براى ابديت بخشيدن به خطابه غدير، علامت گذارى محل برگزارى آن مراسم عظيم به عنوان مسجد غدير بود. اين بدان معنى بود كه اهميت سخنرانى غدير تا آنجاست كه جا دارد محل برگزارى آن تا ابد فراموش نشود.
جلوه اين ماندگارى چنان است كه هم حاجيان در طول تاريخ هنگام عبور از محل مراسم غدير - در رفت و بازگشت سفر حج و عمره - يادى از آن خطابه بلند خواهند كرد، و هم در جغرافياى اسلام نقطهاى از زمين به عنوان غدير شناخته مىشود كه مانند ساير اماكن مقدس دين از آن ياد خواهد شد، و نتيجه آن به احياى خطابه غدير باز مىگردد.
بر اساس اين پيشبينى، جايگاه منبر غدير و محدوده اطراف آن با چيدن سنگهايى علامت گذارى شد، تا در آيندههاى تاريخ به عنوان مكانى متبرك با نام »مسجد غدير« يادگار آن روز عظيم باشد.
اين اقدام در ماندگارى و بقاى خطابه غدير آن قدر مؤثر بود كه در دوران حكومت سقيفه به دستور عمر آنجا را خراب كردند! جالبتر آنكه براى احياى غدير، بار ديگر در زمان حكومت اميرالمؤمنينعليه السلام اقدام به بازسازى آنجا شد، و اين نشان دهنده تأثير اين بناى يادگارى در بقاى خطابه غدير بود.
اين چراغ روشن غدير در كنار بركه آن چنان تأثيرى داشت كه معاويه وجود آن را تحمل نكرد و با دستور خاص او مسجد غدير بار ديگر تخريب شد!
در زمان امام باقرعليه السلام كه بنىاميه رو به انقراض و ضعف بودند بار ديگر مسجد غدير بازسازى شد؛ و اين نشانه بيدارى غديريان در برافراشتن اين علامت غدير در وادى اسلام بود.
وجود اين مسجد در زمان امام صادق و امام كاظمعليهما السلام خبر از تأثيرگذارى آن دارد. بعد از آن نيز - در طول چهارده قرن - هر از چند گاهى دشمنان غدير دست به تخريب آن زدهاند، اما در اولين فرصت به دست دلباختگان غدير به جاى خود بازگشته و خطابه غدير از فراز بام آن مسجد تا چهار سوى جهان درخشيده است.××× 1 بحار الانوار: ج 37 ص 101 و ج 52 ص 5 و ج 100 ص 225. كافى: ج 4 ص 566 . اثبات الهداه: ج 2 ص 21 16. الغيبة )طوسى( : ص 155. مثالب النواصب )ابن شهرآشوب، نسخه خطى( : ص 64 - 63 . عمدة الزائر: ص 52 . الكنى و الالقاب: ج 3 ص 63 . مفتاح الجنات: ج 2 ص 36. معالم مكة و المدينة بين الماضى و الحاضر: ص 353. مصباح المتهجد: ص 708، الدروس: ج 2 ص 559 . ×××
ب. احياى مسجد غدير توسط اميرالمؤمنينعليه السلام
پيدا بود كه سقيفه هرگز چنين بناى نورانى را كه نام علىعليه السلام از آن تا اقصى نقاط عالم مىتابيد بر نمىتابد. اين بود كه چند سالى از غصب خلافت نگذشته براى اولين بار آثار مسجد غدير به دست عمر بن الخطاب از ميان برده شد و علائم آن محو گرديد.
ابن شهرآشوب در كتاب »مثالب« مىگويد: آثار مسجد غدير را به دستور عمر مخفى كردند.××× 1 مثالب النواصب )نسخه خطى( : ص 63 . ×××
اما پس از بيست سال با حكومت ظاهرى اميرالمؤمنينعليه السلام، بار ديگر مسجد غدير در زمان حضرت احيا و محدودههاى آن دوباره علامت گذارى شد. در واقع آثار جنايات سقيفه در غدير محو گرديد و مسجد غدير در مسير حاجيان زنده شد.
ج. احياى مسجد غدير در زمان امام باقرعليه السلام
تعجبى ندارد در زمانى كه مولاى غدير بر فراز منبر مورد سب و لعن قرار مىگرفت، آثار مسجد غدير نيز توسط معاويه از بين برده شود. اين بود كه پس از شهادت اميرالمؤمنينعليه السلام، ديرى نپاييد كه اين كينهتوزى جامه عمل پوشيد، آن هم به دستور مستقيم معاويه!
ابن شهرآشوب در كتاب »مثالب« مىگويد: صاحب اغانى ذكر كرده كه معاويه ساربانى را با دويست نفر از خوارج فرستاد تا آثار غدير خم را با خاك يكسان كنند!!××× 2 مثالب النواصب )نسخه خطى( : ص 64 . ×××
بعد از تخريب معاويه، بازسازى غدير به دست شيعيان دلسوخته »مَن كُنتُ مَولاه« انجام گرفت، به گونهاى كه نَوَد سال پس از واقعه غدير در زمان امام باقرعليه السلام مسجد غدير را مىبينيم در حالى كه جايگاه خود را بر سر راه حُجّاج باز يافته است.
امام باقرعليه السلام در بيان ماجراى مفصل غدير مسجد، آن را به عنوان يك مسجد موجود در زمان خود ياد مىكند و مىفرمايد: پيامبرصلى الله عليه وآله از سمت راست جاده به سمت مسجد غدير آمد، و اين را جبرئيل به آن حضرت امر كرده بود.××× 3 روضة الواعظين : ج 1 ص 89 . ×××
اين تعبير حكايت از احيا و بازسازى مسجد غدير بعد از معاويه و در اواخر زمان بنىاميه دارد.
د. احياى مسجد غدير در زمان امام صادقعليه السلام
همزمان با انقراض بنىاميه و در اوايل حكومت بنىعباس - يعنى صد و بيست سال از واقعه غدير گذشته - در يك فاصله زمانى فرصت مناسبى پيش آمد تا امام صادقعليه السلام به غدير بيايد؛ و موقعيتهاى جغرافيايى واقعه را براى آيندگان تاريخ بازگو كند و احياى فكرى غدير را با احياى مسجد آن بياميزد.
در سفر حج و راه مدينه تا مكه و عبور از غدير، امام معصومعليه السلام از پايگاه امامت غدير در حال عبور بود. فرصتِ كاملاً حساسى است تا ناگفتههايى از غدير براى آنان كه فقط گوشههايى از واقعه را شنيدهاند ترسيم شود؛ آن هم با نشان دادن موقعيتهاى اتفاقاتى كه در آنجا افتاده است.
ماجرا هنگامى بود كه امام صادقعليه السلام شخصاً به غدير آمد و توضيحات دقيقى از موقعيت جغرافيايى غدير را بيان فرمود و جاى جاى اتفاقات رخ داده را نشان داد. حسان جَمّال مىگويد:
امام صادقعليه السلام را از مدينه به مكه مىبردم. پس از طى 200 كيلومتر از مدينه به مسجد غدير رسيديم. حضرت به بازسازى صحنه غدير پرداخته و نگاهى به سمت چپ آن كرد و فرمود:
آنجا جاى پاى پيامبرصلى الله عليه وآله است آنگاه كه فرمود: »مَن كُنتُ مَولاهُ فَعَلِىٌّ مَولاهُ« . سپس حضرت به سمت ديگر مسجد نگاهى كرد و فرمود: آنجا خيمه ابوبكر و عمر و سالم مولى ابىحذيفه و ابوعبيده جرّاح است كه پيامبرصلى الله عليه وآله را مسخره مىكردند و درباره آنان آيهاى نازل شد.
سپس صحنهاى از حركات منافقين در مجلس 120000 نفرى خطابه غدير را مطرح كرد و فرمود: آنگاه كه پيامبرصلى الله عليه وآله را ديدند كه دستان علىعليه السلام را بلند كرده به يكديگر گفتند: چشمانش را بنگريد كه چگونه مىگردد گويا چشم ديوانه است! جبرئيل هم با اين آيه نازل شد: »وَ اِن يَكادُ الَّذينَ كَفَروا لَيُزلِقونَكَ بِاَبصارِهِم لَمّا سَمِعوا الذِّكرَ وَ يَقولونَ اِنَّهُ لَمَجنونٌ، وَ ما هُوَ اِلاّ ذِكرٌ لِلعالَمينَ« : »كسانى كه كافر شدند آنگاه كه ذكر را مىشنوند از روى غضب نگاههاى تندى به تو مىكنند و مىگويند: او ديوانه است، ولى آن جز ذكرى براى جهانيان نيست« .××× 1 كافى: ج 4 ص 566 ح 2. اثبات الهداة: ج 2 ص 16 ح 67 ، ص 21 ح 87 . بحار الانوار: ج 37 ص 172 ح 55 و ج 100 ص 225 ح 21. ×××
ه . احياى مسجد غدير در زمان امام كاظمعليه السلام
در زمانى كه پيروان سقيفه در گونه بنىعباس جلوه كردهاند و همان راه ضد غدير را با تمام قدرت ادامه مىدهند، مسجد غدير جايگاهى براى خود باز كرده كه هيچ كس را ياراى انكار يا تخريب آن نيست، بلكه مردم درباره اعمال مستحبى اين مسجد سؤال مىكنند.
امام كاظمعليه السلام صد و هفتاد سال پس از واقعه غدير درباره مسجد غدير به گونهاى سخن گفتهاند كه حكايت از آبادى آن در زمان حضرت دارد. عبدالرحمان بن حَجّاج مىگويد: از حضرت موسى بن جعفرعليه السلام درباره نماز در مسجد غدير خم به هنگام روز در حالى كه مسافر باشم، سؤال كردم. فرمود: در آنجا نماز بخوان كه فضيلت خاصى دارد، و پدرم امام صادقعليه السلام نيز به آن امر مىفرمود.××× 2 الكافى: ج 4 ص 566 ح 1. ×××
و. احياى مسجد غدير در زمان غيبت صغرى
مسجد غدير با گذشت دو قرن و نيم همچنان مقاومت كرد، و با اين همه دشمنى كه به خود ديد همچنان پا بر جا در وسط بيابان جحفه مىدرخشيد و فرياد »مَن كُنتُ مَولاهُ ...« سر مىداد.
در زمان غيبت صغرى )حدود سال 260 ق( شيعيان با امام غدير از پس پرده غيبت توسط نايبان خاصش ارتباط داشتند. در چنين زمانى على بن مهزيار اهوازى را مىبينيم كه درباره بيستمين سفرى كه به شوق ديدار امام زمانعليه السلام به حج مشرف شده، مىگويد:
از مدينه به قصد مكه خارج شدم تا وارد جحفه شدم و يك روز آنجا ماندم. سپس از جحفه راهى غدير شدم كه در چهار مايلى آن است. در آنجا وقتى وارد مسجد شدم به نماز ايستادم و سپس صورت بر خاك نهادم و بسيار دعا كردم.××× 1 غيبت شيخ طوسى: ص 155. بحار الانوار: ج 52 ص 5 ح 4. ×××
اين بدان معناست كه در سايه عنايات حضرت بقية اللَّه الاعظم ارواحنا فداه مسجد غدير در زمان غيبت صغرى، به عنوان نماد ابدى آن در وسط جاده مكه تا مدينه بر سر راه حجاج همچنان تابلوى تبليغ غدير بوده است.
2- تخريب مسجد غدير
همانگونه كه »غدير« پرچمى بر بلنداى تاريخ است كه از آن نور سبز »على ولىاللَّه« مىدرخشد، مسجد غدير هم تيرى به چشم دشمنان ولايت بوده كه بناى گِل و آجرى آن به عنوان سندى زنده از غدير در قلب صحرا مىدرخشيد.
از همين جاست كه دشمنان كينهتوز علىعليه السلام كه درِ خانهاش را آتش زدند و تابعين آنان در طول قرنها هرگز چشم ديدن چنين بناى اعتقادى - تاريخى را نداشتند.
آثار مسجد غدير كه توسط پيامبرصلى الله عليه وآله و اصحابش علامت گذارى شده بود، اولين بار به دست عمر بن الخطاب از ميان برده شد و علائم آن محو گرديد. ابن شهرآشوب در كتاب »مثالب« مىگويد: »آثار مسجد غدير را به دستور عمر مخفى كردند« .××× 2 مثالب النواصب )ابن شهرآشوب، نسخه خطى( : ص 63 . ×××
بار ديگر در زمان اميرالمؤمنينعليه السلام احيا شد ولى پس از شهادت آن حضرت، معاويه ساربانى را با دويست نفر فرستاد تا آثار غدير خم را با خاك يكسان كنند! ابن شهرآشوب در كتاب »مثالب« مىگويد: »صاحب اغانى ذكر كرده كه معاويه ساربانى را با دويست نفر از خوارج فرستاد تا آثار غدير خم را با خاك يكسان كنند« .××× 3 مثالب النواصب )ابن شهرآشوب، نسخه خطى( : ص 64 . ×××
در زمانهاى بعد بار ديگر مسجد غدير بنا شد و از آنجا كه كنار جاده حجاج قرار داشت محلى معروف بود و حتى تاريخ نگاران و جغرافى نويسانِ مخالفين هم آن را نام برده و محل آن را تعيين كردهاند.
از آن به بعد خبرى از تخريب مسجد غدير در تاريخ نمىبينيم. البته از آنجا كه مسجد غدير در مسير سيل بوده گاهى آسيبهاى طبيعى باعث خرابى آن شده است.
به عنوان نمونه سمهودى نقل كرده است: »در زمان دولت عثمانى سيل مقدارى از مسجد غدير خم را خراب كرد« .××× 1 مفتاح الجنات )سيد محسن امين( : ج 2 ص 36. معالم مكة و المدينة بين الماضى و الحاضر )شيخ يوسف رغد العاملى( : ص 253. ×××
تا صد سال پيش مسجد غدير بر پا بوده و با آنكه در منطقه مخالفين بوده ولى رسماً محل عبادت و به عنوان مسجد غدير معروف بوده است، تا آنكه آخرين ضربه را وهابىها زدهاند. آنان دو اقدام كينه توزانه براى از بين بردن مسجد غدير انجام دادهاند: از يك سو مسجد را خراب كرده و آثار آن را از بين بردهاند، و از سوى ديگر مسير جاده را طورى تغيير دادهاند كه از منطقه غدير فاصله زيادى پيدا كرده است!
3. تخريب مسجد غدير = مسجد غدير / بنا و اِحيا و اخفا و تخريبِ مسجد غدير
4. سندِ عبادىِ غدير = مسجد غدير / اعمال مسجد غدير
5. محل كنونى مسجد غدير××× 2 غدير كجاست؟ : ص 61 . اسرار غدير: ص 352. چهارده قرن با غدير: ص 215. ×××
هم اكنون غدير به صورت بيابانى است كه در آن آبگيرى و چشمه آبى است و محل مسجد - كه اكنون اثرى از آن نيست - بين چشمه و آبگير بوده است. اين منطقه در حدود 200 كيلومترى مكه در نزديكى شهر »رابغ« در كنار روستاى جحفه كه ميقات حجاج است قرار دارد و هم اكنون بنام »غدير« شناخته مىشود و مردم منطقه بخوبى از محل دقيق و نام آن آگاهند و مىدانند كه شيعيان هر از چندگاهى براى زيارت آن به منطقه مىآيند و پرس و جو مىكنند.
به عنوان شاهد زنده، گزارش دو سفر تحقيقاتى كه توسط دو تن از اهل خبره به منطقه غدير صورت گرفته تقديم مىشود.××× 1 تراثنا )مجله( : شماره 21 ص 22 - 5. ×××
براى توضيح بيشتر مراجعه شود به عنوان: جغرافياى غدير / مسير غدير.
6. نماز روز غدير در مسجد غدير = مسجد غدير / اعمال مسجد غدير