نعمت

آيه «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِى وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً»

در اوج حساس ‏ترين مقطع مراسم غدير، كه على بن ابى‏ طالب‏ عليه السلام بر فراز دست پيامبر صلى الله عليه و آله قرار داشت و آن حضرت از بالاى منبر غدير على ‏عليه السلام را به جهانيان نشان می‏داد و معرفى میكرد، اين آيه نازل شد.

پيامبر صلى الله عليه و آله مى ‏فرمود: «مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِىٌّ مَوْلاهُ، اللهمَّ والِ مَنْ والاهُ وَ عادِ مَنْ عاداهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ»؛ و هنوز على‏ عليه السلام را از فراز دست خويش بر زمين فرود نياورده بود كه خبر كامل شدن دين و تكميل نعمت‏ ها بر آن حضرت نازل شد و خداوند رضايت خويش را از اسلامى كه آخرين خبرش ولايت دوازده امام‏ عليهم السلام باشد اعلام كرد. امين وحى هم به امر الهى اين خبر خوش را آورد و آن را در قرآن به عنوان سندى ابدى به ثبت رساند:

«الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ، الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِى وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً»:

«امروز كافران از تخريب دين شما نااميد شدند. ديگر از آنان نترسيد و از من بترسيد. امروز دين شما را كامل كردم و نعمتم را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان دين شما راضى شدم».

پيامبر صلى الله عليه و آله اميرالمؤمنين‏ عليه السلام را از فراز دست بر زمين گذاشت و نزول آيه را به مردم چنين خبر داد: خدايا ! تو هنگام بيان ولايت على و منصوب نمودنت على را در اين روز، اين آيه را درباره او نازل كردى: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِى وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً»، و هر كس غير از اسلام در پى دين ديگرى باشد هرگز از او قبول نخواهد شد و در آخرت از زيانكاران است.

اين آيه از جمله مهم ‏ترين و اصلى ‏ترين و مشهورترين آيات غدير است. خداوند در اين آيه به صراحت بيان داشته كه در روز غدير نعمت را بر همگان تمام نموده و با ولایت و امامت اسلام دينى الهى و آسمانى است.

اين آيه از نظر توضيح كلمه به كلمه آن، و نيز موقعيت تاريخى و تحليل اعتقادى مفصل توضيح داده شده است.

براى توضيح و موارد بيشتر مراجعه شود به عنوان: قرآن /  آيه «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِى وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً»، و عنوان: اکمال دین.

بزرگ‏ترين نعمت

صراط مستقيم كه قرآن و احاديث بر آن تكيه دارند فقط راه امامان‏ عليهم السلام است. در اين باره دو جمله جامع در خطبه فرموده است:

الف) مَنَم صراط مستقيم خداوند كه به شما دستور پيروىِ آن را داده؛ و بعد از من على است، و سپس فرزندانم از صلب او كه امامان هدايت كننده هستند.

ب) سوره حمد درباره امامان نازل شده است، يعنى مسلمانان كه هر روز لااقل ده مرتبه مى ‏گويند: «اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيمَ»، در واقع از خدا مى‏ خواهند كه آنان را به راه ائمه‏ عليهم السلام هدايت كند، و كسانى كه به اين راه هدايت مى‏ شوند «اَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ» هستند، و آنان كه از اين راه منحرف مى ‏شوند «مَغْضُوبٌ عَلَيْهِمْ» و «ضالّين» هستند.

زندگى پر نعمت با قبول غدير

اميرالمؤمنين ‏عليه السلام در اين باره مى‏ فرمايند: و لو ان الامة -  منذ قبض اللَّه نبيه - اتبعونى و اطاعونى لاكلوا من فوقهم و من تحت ارجلهم رغداً الى يوم القيامه: اگر امت از زمان ارتحال رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله از من پيروى و فرمانبردارى مى‏ كردند، به يقين از فرازشان و از زير پايشان تا روز قيامت گوارا و بى دغدغه مى‏ خوردند (و زندگى ‏اى سراسر آسايش و پر نعمت داشتند).

در اين سخن امام‏ عليه السلام واژه «رَغَد» به كيفيت و عبارت «الى يوم القيامة» به كميّت سعادتمندى و رفاه زندگى تصريح دارد. رغد در لغت به معناى زندگى بدون سختى و تلخ كامى و جامعه پاک از فقر، بیماری، جهل، جنگ، منازعات، نگرانى، مشكلات، زندان و گرفتارى و محنت‏ ها مى‏ باشد، و البته آنچه به آن اشاره شد بخشى از مفاهيم واژه رغد است.

بنا بر فرمايش اميرالمؤمنين ‏عليه السلام، اگر آن حضرت بلافاصله پس از پيامبر صلى الله عليه و آله حكومت بر امت را به دست مى‏ گرفت و تمام اهداف غدير تحقق مى ‏يافت، مردم تا واپسين روز زندگى اين عالم از تمام خيرات و نعمت‏ هاى الهى برخوردار مى‏ شدند، و جهان امروز شاهد اين همه مظاهر ناخوشايند نبود؛ مانند: بيمارى، گرفتارى، محنت، خونريزى، ستمگرى، فقر، گسست پيوندهاى خويشاندى و منازعات و... . در يک جمله: برخوردارى افراد جامعه از تمام نعمت‏ ها و رها بودن از تمام مشكلات مادى و معنوى ترجمان «رغد» است.

مى ‏بينيم كه غدير در بردارنده تمام اركان و اصول قانونگذارى اسلامى است. خصوصيتى كه حتى دو عيد فطر و قربان و ديگر اعياد اسلامى از آن برخوردار نيست. با مقارن ه‏اى ميان تمام اعياد اسلامى، از جمله روز جمعه و عيد فطر و قربان، به حكم عقل بزرگ‏ترين عيد بودن عيد غدير در مى‏ يابيم، كه روايات نيز همين را تأييد مى ‏كند. آنگاه است كه به معناى سخن امام صادق‏ عليه السلام پى مى‏بريم كه عيد غدير را «عيد اللَّه الاكبر» خوانده است.

نعمتِ با منّت

همه نعمت‏ هاى مادى و معنوى از سوى خداى سبحان است: «و ما بكم من نعمة فمن اللَّه». نعمت‏ هايى كه انسان‏ هاى عادى هرگز توان شمارش آن را ندارند: «و ان تعدّوا نعمة اللَّه لا تحصوها».

خداى سبحان در قرآن كريم گاهى از نعمت ‏هاى مادى و روزى ‏هاى ظاهرى مانند آسمان و زمين و آفتاب و ماه ياد مى‏ كند، و گاهى از نعمت‏ هاى معنوى و باطنى. چنانكه به عيساى مسيح ‏عليه السلام مى ‏فرمايد: «به ياد نعمت‏هايى باش كه به تو و مادرت مريم دادم. آنگاه كه تو را به روح‏ القدس تأييد كردم كه در گهواره و نيز در ميانسالى با مردم سخن گفتى و آنگاه كه تو را كتاب و حكت و تورات و انجيل آموختم و...».

نعمت ‏هاى معنوى مراتب و درجاتى دارد كه برترين آنها نعمت رسالت و امامت است. از اين رو در قرآن كريم از هر دو نعمت به «منّت» ياد مى ‏كند، زيرا پيامبران و امامان‏ عليهم السلام تأمين كنندگان سعادت ابدى انسان هستند. اين در حالى است كه درباره آفرينش آسمان‏ ها، زمين، بهشت و قيامت به «منّت» ياد نفرموده است، زيرا آسمان‏ ها و زمين گر چه بزرگ است، ولى در برابر نعمت سنگين و توان فرساى رسالت و امامت كوچک است.

در قرآن تنها درباره جريان غدير و ولايت اميرمؤمنان‏ عليه السلام تعبير منحصر به فرد «اتمام نعمت» آمده است: «امروز دين شما را كامل كردم و نعمت خود را بر شما تمام گرداندم». سخن از «انعمت عليكم» نيست، بلكه خدا مى ‏فرمايد: «اتممت عليكم نعمتى»: نعمتم را بر شما تامّ و تمام كردم.

پس از منظر قرآن كريم در غدير خم -  كه عيد بزرگ ولايت است -  نعمت ‏هاى معنوى الهى به برترين حدّ و بالاترين نصاب خود رسيد. حال چون نعمتى برتر از ولايت على و اولاد على‏ عليهم السلام نيست، عيد غدير برترين اعياد امت اسلامى است. براى همين است كه عيد غدير در روايات بزرگ‏ترينِ اعياد شمرده شده، كه همان نعمت ولايت و پيشوايى اهل‏ بيت‏ عليهم السلام است، چرا كه ريشه‏ اى قرآنى دارد.

وفور نعمت در غدير

يكى از نكته ‏هاى قابل توجه و مهم آيه اكمال اين است كه خداوند اتمام نعمت خويش بر خلق را مرهون و معلول ولايت معرفى كرده، و آن دو را به هم ربط داده است. يعنى همان گونه كه كمال دين با ولايت تحقق يافت، اتمام نعمت او نيز به اعلان ولايت از سوى رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله و قبول آن توسط مردم منوط گرديد.

مراد از نعمت هم، تمام نعمت‏ هاست؛ اعم از ظاهرى و باطنى. مانند عدالت و مساوات و اتحاد و برادرى و علم و اخلاق و امنیت روحى و روانى و رفاه و آزادى و امنيت، و خلاصه انواع برخوردارى‏ هاى اخلاقى و اجتماعى.

بنابراين، كسانى كه كوشيده ‏اند نعمت را بر اصل شريعت و ولايت حمل كرده و صرفاً آن را امرى معنوى بدانند محل تأمل است، زيرا در اين آيه سخن از اصل نعمت نيست، بلكه كلام در »اتمام نعمت« است. در قرآن وقتى سخن از اتمام نعمت به ميان آمده، مراد نعمت‏ هايى است كه در دنيا نصيب انسان مى ‏شود.

در نتيجه بايد بگوييم: ميان ولايت اميرالمؤمنين ‏عليه السلام و برخوردارى از نعمت ‏هاى دنيوى، ارتباط مستقيمى وجود دارد، و يكى از شرائط مهم و اصلى رسيدن به جامعه ‏اى آزاد و آباد و توأم با عدالت و اخلاق و حاكميت ارزش ‏ها و فضايل معنوى و انسانى، آن است كه ما به آنچه رسول ‏خدا صلى الله عليه و آله در روز غدير ابلاغ فرمود گردن نهيم و ولايت اميرالمؤمنين ‏عليه السلام را در عمل بپذيريم.

به عبارت ديگر: پذيرش ولايت اميرالمؤمنين‏ عليه السلام اثرى تكوينى دارد، و باعث مى‏شود زمين و آسمان نيز بركات و خيرات خود را بر مردم فرو ببارند. خداوند مى‏ فرمايد: «و لَو انَّهُم اقامُوا التَوراةَ و الانجيل و ما أُنزِل اليهم من ربهم لأكلوا من فَوقهم و من تحت ارجُلهم»: و اگر آنان به تورات و انجيل و آنچه از جانب پروردگارشان به سويشان نازل شده است عمل مى‏ كردند قطعاً از بالاى سرشان (بركات آسمانى) و از زير پاهايشان (بركات زمينى) برخوردار مى ‏شدند.

اگر بخواهيم در عبارتى كوتاه غدير را تعريف كنيم بايد بگوييم: غدير آن است كه تمام اسلام را در دامن، و كليه فداكارى ‏ها و تلاش ‏هاى پيامبر صلى الله عليه و آله را در آغوش دارد، و سينه ‏اش مخزن احكام و آداب و برنامه ‏هايى است كه از سوى خدا بر پيامبرش ‏صلى الله عليه و آله نازل شده است. و اين همان مفهوم آيه تبليغ است.

به تعبير ديگر: غدير گنجينه فضائل و اخلاق و مكارم و محاسن، بلكه عين آن است، و كليه پيشرفت‏ هاى تمدنى و معنوى وام‏دار آن مى ‏باشد. غدير مهم ‏ترين عامل حفظ دين است، و انكار آن به معنى انكار كليه مضامين پيشرفته اسلامى مندرج در سرزمين پهناورش مى ‏باشد. بنابراين، هر خطى كه به غدير منتهى نگشته و به آن وصل نباشد، در حكم رد اهل‏ بيت ‏عليهم السلام و رد رسول ‏خدا صلى الله عليه و آله و رد خداوند است.

غدير به معنى واقعى كلمه، همان خط اميرالمؤمنين ‏عليه السلام است كه بر كل تاریخ حكم مى‏راند و بر تمام بشريت و انسانيت حاكم است.

اميرالمؤمنين ‏عليه السلام بزرگ‏ترين آيت خداست، و هيچ نشانه ديگرى به پاى او نمى ‏رسد. بر اين اساس، امام باقر علیه السلام به كسى كه بدون اميرالمؤمنين‏ عليه السلام به دنبال معرفت خدا و اسلام بود فرمود: فليشرّق و ليغرّب؛ او اگر شرق و غرب را هم به زير پا بگذارد به مطلوب نمى‏ رسد.

اين از بيچارگى و شوربختى انسان است كه از راهى غير از راه على و آل على‏ عليهم السلام بخواهد به علم و معرفت دست يابد. اين نوع علم و معرفت به فرض هم كه حاصل شود، به دليل آن كه فاقد جوهر اخلاقى و روحى بوده و تهى از معنويت و شريعت مى ‏باشد، علم و معرفتى غير مفيد و ناصحيح است.