آيات ۱ تا ۳ نصر و غدیر

آیات ۱ تا ۳ نصر و غدیر آخرین آیاتی قلمداد شده که بر پیامبر صلی الله علیه و آله در قالب یک سوره کامل (نصر) نازل شده و پیامد نهایی غدیر که فتح نهایی بوده را معرفی کرده است. این آیات در حجة الوداع و در سرزمین منا نازل شد.

آیات ۱ تا ۳ نصر و غدیر

مشخصات آیه
نام سوره	نصر
شماره آیه	۱–۳
جزء	۳۰
محتوای آیه
مکان نزول	مدینه
موضوع	وعده فتح نهایی به پیروان غدیر
ترتیل آیه

به گفته محققان نزول آیات ۱ تا ۳ سوره نصر سه پیامد داشت که هموارکننده راه برای مراسم غدیر بود: اول، به‌محض نزول این آیه، پیامبر نزدیکی مرگ خویش را خبر داد و علی علیه السلام را به‌عنوان جانشین خود معرفی کرد؛ دوم، پیامبر علی علیه السلام را به‌سوی خود فراخواند و او را شایسته جانشینی خود خواند؛ سوم، پیامبر مردم را کنار مسجد خیف جمع کرد برای آنان سخنرانی کرد و در ضمن این سخنرانی قرآن و عترت خود را به عنوان دو چیز گرانبها و راهنما به مردم معرفی کرد.

آیاتی مربوط به اقدامات پیامبر صلَّی اللّٰه علیه و آله در غدیر

از نظر برخی محققان، سوره نصر آخرین سوره کاملی است که بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده است. این سوره در حجةالوداع و در سرزمین منا نازل شد. آیات زیادی از قرآن در طول سفر پیامبر از مدینه به مکه و بازگشت به آن نازل شده که ۲۱ آیه مستقیماً به موضوع غدیر و پیام آن مربوط است. این آیات نشان‌دهنده پشتوانه الهی و دستور مستقیم خداوند در مراسم غدیر است. برخی آیات به ختم رسالت و آغاز ولایت اشاره دارند و برخی دیگر مردم را برای امتحان بزرگ الهی آماده می‌سازد. همچنین، غدیر به عنوان فتح بزرگ و یأس دشمنان معرفی شده و بر اهمیت ابلاغ ولایت تأکید می‌شود. در نهایت، این آیات کمال دین و اوج نعمت خدا را با ولایت اعلام می‌کنند. این آیات ۴۹ آیه است و در ۲۱ مورد نازل شده است.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ ﴿۱﴾وَرَأَیْتَ النَّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْوَاجًا ﴿۲﴾فَسَبِّـحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَاسْتَغْفِرْهُ ۚ إِنَّهُ کَانَ تَوَّابًا ﴿۳﴾؛ به نام خدا که رحمتش بی‌اندازه است و مهربانی‌اش همیشگی. هنگامی که یاری خدا و [آن] پیروزی فرا رسد (۱) و مردم را ببینی که گروه‌گروه در دین خدا درآیند (۲) پس پروردگارت را همراه با سپاس و ستایش تسبیح گوی و از او آمرزش بخواه که او همواره توبه‌پذیر است. (۳).

موقعیت تاریخی نزول آیات

از سوی برخی محققان، موقعیت تاریخی نزول آیات ۱ تا ۳ سوره نصر چنین ترسیم شده است: با پایان یافتن ایام تشریق در روز سیزدهم ذی‌الحجه و در روز چهارم توقف در منا و در مسجد خیف مراسم غدیر آغاز شد. در چنین شرایطی فرشته وحی نازل شد و آخرین سوره کامل قرآن، سوره نصر، را بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل کرد. به محض نزول این سوره، پیامبر به‌طور رسمی نزدیکی مرگ خویش را خبر داد و گفت: نُعِيَتْ الَىَّ نَفْسى بِأَنَّها مَقْبُوضَةٌ فى هذِهِ السَّنَةِ؛ نفسم به من خبر مى‌دهد كه در اين سال قبض روح خواهد شد.

پیامدهای نزول آیات

به گفته محققان نزول آیات ۱ تا ۳ سوره نصر سه پیامد داشت که هموارکننده راه برای مراسم عظیم غدیر بود:

سؤال مردم درباره جانشین پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله

اولین مسئله‌ای که پس از نزول سوره نصر و شنیدن خبر رحلت پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله به ذهن همه خطور کرد، جانشینی آن حضرت بود و این بهترین مقدمه برای آغاز مراسمی بود که می‌توانست پاسخ چنین سؤالی باشد. اصحاب پیامبر که از پرسیدن سؤال مستقیم در این باره ناتوان بودند، به سلمان فارسی مراجعه کردند تا از پیامبر بپرسد: امور ما را به که می‌سپاری و پناه ما چه کسی خواهد بود و محبوب‌ترین افراد نزد او کیست؟ در پاسخ این سؤال آن حضرت تعلّل کرد و تا سه بار آن را به تأخیر انداخت و گویا مردم را نسبت به مسئله حساس‌تر و نسبت به پاسخ آن تشنه‌تر کرد. سپس فرمود: «برادر و وزیرم و جانشینم در اهل بیتم و بهترین کسی که بعد از خود باقی می‌گذارم که دِین مرا ادا می‌کند و به وعده‌های من وفا می‌نماید، علی بن ابی‌طالب است».

سخنان پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله با علی علیه السلام درباره خلافت

دومین پیامد نزول سوره نصر آن بود که پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله امیرالمؤمنین علیه السلام را فرا خواند و به او چنین فرمود: «یا علی، آنچه به من وعده داده شده بود محقق گشت: فتح آمد و مردم گروه‌گروه به دین خدا داخل شدند. هیچ‌کس از تو سزاوارتر به قرار گرفتن در مقام من نیست، به‌خاطر پیشتر بودن تو در اسلام و نزدیکی تو با من و دامادی تو نسبت به من و اینکه سیده زنان جهان نزد توست و قبل از آن حمایت‌هایی که پدرت ابوطالب درباره من داشت و گرفتاری‌هایی که هنگام نزول قرآن متحمل شد…». این احتمال وجود دارد که حضرت این سخنان را علناً در حضور مردم به علی علیه السلام فرموده باشد تا افکار مردم را نسبت به مسئله خلافت آماده‌تر سازد.

سخنرانی عمومی درباره ولایت

سومین عکس‌العمل پیامبر صلَّی اللَّه علیه و آله به نزول سوره نصر آن بود که مردم را در مسجد خیف در مِنا جمع کند و برای آینده خلافت پیش‌بینی‌های اساسی کند. با توجه به امامت ابدی دوازده امام علیهم السلام که برنامه خلافت اسلام بود و مردم باید از آن حمایت می‌نمودند و با حضور آنان از هر اختلافی پرهیز می‌کردند، پیامبر در برابر جمعیت بر فراز منبر چنین خطابه خواند: «خدا آباد کند زندگی کسی را که سخن مرا بشنود و آن را به‌خاطر بسپارد و به کسانی که نشنیده‌اند برساند، که چه بسا حمل‌کننده علمی که خود اهل تفکر نیست و چه بسا حمل‌کننده علمی به کسی که از او فقیه‌تر و فکرکننده‌تر است. ای مردم، من در میان شما دو چیز گرانبها باقی گذاشتم که اگر به آن دو تمسّک کنید، هرگز گمراه نمی‌شوید و لغزش پیدا نمی‌کنید: کتاب خدا و عترت من اهل بیتم. خداوند لطیف خبیر به من خبر داده است که این دو از یکدیگر جدا نمی‌شوند تا بر سر حوض کوثر بر من وارد شوند، مانند این دو انگشتِ من -و حضرت دو انگشت سبابه را کنار یکدیگر قرار دادند- و نمی‌گویم: مانند این دو -و حضرت انگشت سبابه و وسط را کنار هم قرار دادند- که یکی بر دیگری فضیلت داشته باشد.

منابع

• إقبال الأعمال؛ علی بن موسی بن طاووس، م ۶۶۴ ق‏، تهران‏: دار الکتب الإسلامیه‏، دوم‏، ۱۴۰۹ ق‏.
• بحارالانوار؛ محمدباقر مجلسی، م ۱۱۱۰ ق، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، دوم، ۱۴۰۳ق.
• تفسیر القمی‏؛ علی بن ابراهیم قمی، م قرن ۳ ق‏، تحقیق: طیّب موسوی جزائری، قم: دار الکتاب‏، سوم، ‏۱۴۰۴ ق‏.
• تفسیر فرات الکوفی‏؛ فرات بن ابراهیم کوفی، م ۳۰۷ ق‏، تحقیق: محمد کاظم، تهران: مؤسسة الطبع و النشر فی وزارة الإرشاد الإسلامی‏، اول، ۱۴۱۰ ق.
• تفسیر نور الثقلین‏؛ عبد علی بن جمعة العروسی الحویزی، م ۱۱۱۲ ق‏، تحقیق: هاشم رسولی محلاتی، قم: اسماعیلیان‏، چهارم‏، ۱۴۱۵ ق. ‏
• شرح الاخبار؛ نعمان بن محمد ابن حیون، م ۳۶۳ ق، تحقیق: محمد حسین حسینی جلالی، ‏ قم‏: جامعه مدرسین، اول، ۱۴۰۹ق‏.
• عدة الداعی و نجاح الساعی‏؛ احمد بن محمد ابن فهد حلی، م ۸۴۱ ق‏، تحقیق: احمد موحدی قمی، قم: دار الکتب الإسلامی، ‏ اول‏، ۱۴۰۷ ق.
• عیون أخبارالرضا علیه السلام؛ محمد بن علی ابن بابویه، م ۳۸۱ ق‏، تحقیق: مهدی لاجوردی، ‏تهران: نشر جهان‏، ‏اول، ۱۳۷۸ ق‏.