سوره نصر و غدیر
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| سوره | سوره نصر (۱۱۰) |
| آیه | ۱تا ۳ |
| جزء | ۳۰ |
| محتوای آیه | |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | پیروزی اسلام بر شرک و بت پرستی |
سوره نصر آخرین سوره کامل که در حجة‌الوداع نازل شد و پیامدهایی سه‌گانه در رابطه با اعلان ولایت امام علی علیه السلام در غدیر در بر داشت.
اولین پیامد نزول سوره نصر اطلاع مردم از رحلت قریب الوقوع رسول خدا صلی الله علیه و آله دانسته شده که آنان را درباره آینده امت دچار نگرانی کرد. پاسخ پیامبر صلی الله علیه و آله نسبت به این نگرانی تأکید به خلافت امام علی علیه السلام بود.
دومین پیامد سخنان پيامبر صلَّى اللَّه عليه و آله با على عليه السلام درباره خلافت بود که ضمن آن رسول خدا امام را سزاوار جانشینی خود خواند. سومین پیامد سخنرانی رسول خدا صلَّى اللَّه عليه و آله در مسجد خیف دانسته شده که ضمن آن پیامبر قرآن و عترت خود را به عنوان دو امر گرانبها و جدایی‌ناپذیر پس از خود معرفی کرد.
کلیات و بستر تاریخی نزول
سوره نصر آخرین سوره کاملی دانسته شده که بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرود آمده است؛ گفته شده که این سوره در حجة‌الوداع و در منی نازل شد است:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ ﴿١﴾وَرَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّهِ أَفْوَاجًا ﴿٢﴾فَسَبِّـحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ ۚ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا ﴿٣﴾؛ به‌نام خدا که رحمتش بی‌اندازه است و مهربانی‌اش همیشگی. هنگامی که یاری خدا و [آن] پیروزی فرا رسد، و مردم را ببینی که گروه‌گروه در دین خدا درآیند، پس پروردگارت را همراه با سپاس و ستایش تسبیح گوی، و از او آمرزش بخواه، که او همواره توبه‌پذیر است 
.
درباره بستر تاریخی نزول چنین گفته شده است: كاروان غدير وارد آخرين روز مناسک حج شده و روز سيزدهم ذى‌الحجه است. ايام تشريق، كه حاجیان سه روز در مِنا توقف می‌کنند، پايان يافته و وارد روز چهارم شده‌اند. مسجد خيف در مِنا که ساختمان آن به حضرت ابراهيم عليه السلام نست داده شده است، مکانی برای اعلام خلافت سلاله او امام علی خواهد شد. با پايان مراسم حج، برنامه دوم اين سفر يعنى مراسم غدير آغاز مى‌شود. در چنین شرایطی سوره نصر، آخرين سوره كاملى كه در يک نزول جبرئيل فرود آمده،[۱] نازل می‌شود. محققان برای نزول سوره نصر در این شرایط پیامدهای سه‌گانه‌ای برشمرده‌اند.
پیامد اول: سؤال مردم درباره جانشين پيامبر صلَّى اللَّه عليه و آله
گفته شده که به‌محض نزول سوره نصر، پيامبر صلَّى اللَّه عليه و آله به‌طور رسمى نزديكى مرگ خويش را خبر داد و فرمود: «نُعِيَتْ الَىَّ نَفْسى بِأَنَّها مَقْبُوضَةٌ فى هذِهِ السَّنَةِ»: «نفسم به من خبر مى‌دهد كه در اين سال قبض روح خواهد شد».[۲] اولين مسئله‌اى كه پس از نزول سوره نصر و شنيدن خبر رحلت پيامبر صلَّى اللَّه عليه و آله به ذهن همه خطور كرد، مسئله جانشينى آن حضرت بود. این سؤال را بهترين مقدمه براى آغاز مراسم غدیر دانسته‌اند كه مى‌توانست پاسخ به چنين سؤالى باشد.
به نقل از منابع، اصحاب پيامبر صلَّى اللَّه عليه و آله كه از مطرح‌كردن مسئله رحلت آن حضرت در حضورش خجالت مى‌كشيدند، سراغ سلمان فارسى رفتند كه به پیامبر نزدیک‌تر بود. آنها با توجه به تصريح پيامبر صلَّى اللَّه عليه و آله درباره رحلتش از سلمان خواستند تا از حضرت بپرسد که امورشان را به كه مى‌سپارد و پناه آنان پس از او چه كسى خواهد بود و محبوبترين افراد نزد او كيست. در پاسخ اين سؤال آن حضرت تعلّلى نموده تا سه بار پاسخ به آن را به تأخير انداخت و گويا مردم را نسبت به مسئله حساس‌تر و نسبت به پاسخ آن تشنه‌تر کرد. سپس فرمود: «برادر و وزيرم و جانشينم در اهل بيتم و بهترين كسى كه بعد از خود باقى مى‌گذارم كه دِين مرا ادا مى‌كند و به وعده‌هاى من وفا مى‌نمايد، على بن ابى‌طالب است».[۳]
پیامد دوم: سخنان پيامبر صلَّى اللَّه عليه و آله با على عليه السلام درباره خلافت
دومين پيامد نزول سوره نصر این دانسته شده که پيامبر صلَّى اللَّه عليه و آله اميرالمؤمنين عليه السلام را فرا خواند و به او چنين گفت: يا على، آنچه بدان وعده داده شده بودم آمد: فتح آمد و مردم گروه‌گروه در دين خدا داخل شدند. هيچكس از تو سزاوارتر به قرار گرفتن در مقام من نيست؛ به‌خاطر پيشتربودن تو در اسلام و نزديكى تو با من و دامادى تو نسبت به من و اينكه سيده زنان جهان نزد توست و به‌خاطر حمايت‌هايى كه پدرت ابوطالب از من کرد و گرفتارى‌هايى كه هنگام نزول قرآن به‌خاطر من متحمل شد.[۴] برخی محققان محتمل دانسته‌اند که حضرت اين سخنان را علناً در حضور مردم به على عليه السلام گفته باشد، تا افكار مردم را نسبت به مسئله خلافت آماده‌تر سازد.
پیامد سوم: سخنرانى عمومى درباره ولايت
سومين پیامد نزول سوره نصر این گزارش شده که پيامبر صلَّى اللَّه عليه و آله در فرصت باقيمانده از آخرين روز مراسم حج، مردم را در مسجد خيف در مِنا جمع کند و براى آينده خلافت پيش‌بينى‌هاى اساسى نمايد. گفته شده که با توجه به امامت ابدى دوازده‌امام عليهم السلام كه برنامه خلافت اسلام بود و مردم بايد دلسوزانه و عمیق از آنان حمايت مى‌نمودند و با حضور آنان از هر اختلافى پرهيز مى‌كردند، پيامبر صلَّى اللَّه عليه و آله در برابر جمعيت عظيم حاجيان بر فراز منبر مسجد خيف چنين خطابه خواند.
متن این خطابه چنین نقل شده است: خدا آباد كند زندگى كسى را كه سخن مرا بشنود و آن را به‌خاطر بسپارد و به كسانى كه نشنيده‌اند برساند؛ چه‌بسا حمل‌کننده فقه که خود فقیه نیست و چه‌بسا رساننده فقه به کسی که وی از او فقیه‌تر است. اى مردم، من در ميان شما دو چيز گرانبها باقى گذاشتم كه اگر به آن دو تمسّک كنيد، هرگز گمراه نمى‌شويد و لغزش پيدا نمى‌كنيد: كتاب خدا و عترت من اهل‌بيتم. خداوند لطيف خبير به من خبر داده كه اين دو از يكديگر جدا نمى‌شوند تا بر سر حوض كوثر بر من وارد شوند، مانند اين دو انگشتِ من -و حضرت دو انگشت سبابه را كنار يكديگر قرار دادند- و نمى‌گويم: مانند اين دو -و حضرت انگشت سبابه و وسط را كنار هم قرار دادند- كه يكى بر ديگرى فضيلت داشته باشد.[۵]
پانویس
- ↑ عيون أخبار الرضا عليه السلام، ج۲، ص ۶؛ عدة الداعي، ص۲۹۸.
- ↑ تفسير نورالثقلين، ج ۵، ص ۶۸۹ ح ۱؛ بحار الانوار، ج ۳۷، ص ۱۱۳، ح ۶؛ الاقبال، ج ۱، ص ۴۵۴؛ تفسيرالقمى، ج ۲، ص ۴۴۶.
- ↑ تفسير فرات، ص ۶۱۳؛ شرح الاخبار، ج ۱، ص ۲۱۱، ح ۱۸۳.
- ↑ بحار الانوار، ج ۴۰، ص ۸۵؛ شرح نهج البلاغة، ج ۹، ص ۱۷۴.
- ↑ بحار الانوار: ج ۲۷ ص ۶۸ ح ۵؛ تفسير القمى: ج ۱، ص۳.
فهرست منابع
- إقبال الأعمال؛ على بن موسى بن طاووس، م ۶۶۴ ق، تهران: دار الكتب الإسلاميه، دوم، ۱۴۰۹ ق.
- بحارالانوار؛ محمدباقر مجلسی، م ۱۱۱۰ ق، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، دوم، ۱۴۰۳ق.
- تفسير القمي؛ على بن ابراهيم قمى، م قرن ۳ ق، تحقیق: طيّب موسوى جزائرى، قم: دار الكتاب، سوم، ۱۴۰۴ ق.
- تفسير فرات الكوفي؛ فرات بن ابراهيم كوفى، م ۳۰۷ ق، تحقیق: محمد كاظم، تهران: مؤسسة الطبع و النشر في وزارة الإرشاد الإسلامي، اول، ۱۴۱۰ ق.
- تفسير نور الثقلين؛ عبد على بن جمعة العروسى الحويزى، م ۱۱۱۲ ق، تحقیق: هاشم رسولى محلاتى، قم: اسماعيليان، چهارم، ۱۴۱۵ ق.
- شرح الاخبار؛ نعمان بن محمد ابن حيون، م ۳۶۳ ق، تحقیق : محمد حسين حسينى جلالى، قم: جامعه مدرسين، اول، ۱۴۰۹ق.
- عدة الداعي و نجاح الساعي؛ احمد بن محمد ابن فهد حلى، م ۸۴۱ ق، تحقیق: احمد موحدى قمى، قم: دار الكتب الإسلامي، اول، ۱۴۰۷ ق.
- عيون أخبارالرضا عليه السلام؛ محمد بن على ابن بابويه، م ۳۸۱ ق، تحقیق: مهدى لاجوردى، تهران: نشر جهان، اول ، ۱۳۷۸ ق.