آيات ۱ تا ۴ عنکبوت و غدیر
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام سوره | عنکبوت |
| شماره آیه | ۱ تا ۴ |
| جزء | ۲۰ |
| محتوای آیه | |
| مکان نزول | مکه |
| موضوع | امتحانکردن امت با قبول یا رد غدیر |
آیات ۱ تا ۴ سوره عنکبوت آیاتی که قبل از غدیر نازل شد و قبول یا رد ولایت امام علی علیه السلام را بهعنوان وسیله امتحان امت پس از پیامبر صلی الله علیه و آله معرفی کرد.
از دیگر اموری که نزول آیات ۱ تا ۴ سوره عنکبوت در جریان غدیر روشن کرد چنین یاد شده است: نزدیکی رحلت آن حضرت، دستور معرفی و منصوبکردن امیرالمؤمنین علیه السلام، خبر از فتنهگران درباره خلافت، دستور سپردن امانتهای علم و حکمت به علی علیه السلام، انتخاب الهی در وصایت علی علیه السلام. موقعیت تاریخی نزول این آیات چنین ترسیم شده است: با پایان مراسم حج در اوایل روز سیزدهم ذیالحجه کاروان غدیر به مکه بازگشتند و قرار شد روز چهاردهم قافله بهسوی غدیر خم حرکت کند. عدم توقف پیامبر در مکه و شتاب برای حرکت بهسوی غدیر نشان از اهمیت مراسم غدیر داشت.
برخی محققان نزول آیات ۱ تا ۴ سوره عنکبوت پیش از غدیر را چنین تحلیل کردهاند: ترکیب جامعه مسلمانان در سال آخر عمر پیامبر صلی الله علیه و آله اقتضا میکرد هشداری که در اول سوره عنکبوت آمده به آنان داده شود؛ به این دلیل که در کنار مسلمانان مخلصی چون سلمان، ابوذر و مقداد، تازهمسلمانانی با سابقه دشمنی با اسلام و دنیاپرستانی نیز بودند. روح تعصب جاهلی و عقدههای جنگهای بدر، احد و خیبر و حسدهای نهفته نیز میتواند نمایانگر باطن جامعه مسلمان آن روز باشد. عواملی که موجب شد در سال آخر عمر حضرت عدهای دست به اقداماتی برای برهم زدن برنامه الهی غدیر بزنند.
موقعیت تاریخی نزول
بهگزارش برخی محققان، از جمله آیاتی که پس از حجةالوداع و پیش از غدیر در مکّه بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد آیات ۱ تا ۴ سوره عنکبوت بوده است.[۱] موقعیت تاریخی نزول این آیات چنین ترسیم شده است:[۲] با پایان مراسم حج در اوایل روز سیزدهم ذیالحجه کاروان غدیر به مکه بازگشتند و قرار شد روز چهاردهم قافله بهسوی غدیر خم حرکت کند. عدم توقف پیامبر در مکه و شتاب برای حرکت بهسوی غدیر نشان از اهمیت مراسم غدیر داشت. این اهمیت بهمحض بازگشت از مِنا به مکه با نزول چهار آیه قرآن آغاز شد؛ آیاتی که خبر از امتحان الهی درباره ولایت علی علیه السلام میداد. امتحانی که از سوی پیامبر معیار ایمان برشمرده شده بود: لَوْ لا انْتَ يا عَلِىُّ لَمْ يُعْرَفِ الْمُؤْمِنُونَ بَعْدى؛ اى على، اگر تو نبودى، مؤمنين بعد از من شناخته نمىشدند.[۳]
نزول آیات و روشنشدن شش مطلب اساسی
بهگزارش برخی محققان، با نزول آیات ۱ تا ۴ سوره عنکبوت در مکه و پرسش پیامبر صلی الله علیه و آله از جبرئیل درباره آن شش مطلب اساسی روشن شد:
- نزدیکی رحلت آن حضرت.
- دستور معرفی و منصوبکردن امیرالمؤمنین علیه السلام.
- ولایت علی علیه السلام محک شناخت راستگو و دروغگو در ایمان.
- خبر از فتنهگران درباره خلافت.
- دستور سپردن امانتهای علم و حکمت به علی علیه السلام.
- انتخاب الهی در وصایت علی علیه السلام.[۴]
شأن نزول آیات
در منابع، روایتی درباره شأن نزول آیات ۱ تا ۴ سوره عنکبوت آمده است: در حجة الوداع، پیامبر صلی الله علیه و آله وارد مکه شد و یک روز در آن اقامت گزید. در این هنگام، جبرئیل آیات اول سوره عنکبوت را فرود آورد و گفت: ای محمد! بخوان:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ الم ﴿۱﴾أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا یُفْتَنُونَ ﴿۲﴾وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ ۖ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَلَیَعْلَمَنَّ الْکَاذِبِینَ ﴿۳﴾أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئَاتِ أَنْ یَسْبِقُونَا ۚ سَاءَ مَا یَحْکُمُونَ ﴿۴﴾
: «به نام خدا که رحمتش بیاندازه است و مهربانیاش همیشگی. الف، لام، میم(۱) آیا مردم گمان کردهاند، همین که بگویند: ایمان آوردیم، رها میشوند و آنان [بهوسیله جان، مال، اولاد و حوادث] مورد آزمایش قرار نمیگیرند؟ (۲) در حالی که یقیناً کسانی را که پیش از آنان بودند، آزمایش کردهایم [پس اینان هم بیتردید آزمایش میشوند]، و بیتردید خدا کسانی را که [در ادعای ایمان] راست گفتهاند میشناسد، و قطعاً دروغگویان را نیز میشناسد. (۳) آیا آنان که مرتکب زشتیها میشوند، پنداشتهاند که میتوانند بر ما پیشی گیرند [تا از مجازات و عذاب زشتکاریهایشان بگریزند؟!] چه بد داوری میکنند. (۴)»
پیامبر پرسید: ای جبرئیل، این فتنه کدام است؟ جبرئیل گفت: ای محمد، خداوند به تو سلام میرساند و میگوید: من قبل از تو پیامبری نفرستادهام، مگر آنکه هنگام سر آمدن روزگارش به او امر کردهام کسی را بر امتش خلیفه قرار دهد که قائممقام او باشد و سنت و احکامش را برای آنان احیا کند. کسانی که مطیع خدا باشند در آنچه پیامبر به آنان امر میکند راستگویانند و کسانی که مخالف امر او (و بر ضد او) باشند دروغگویانند. ای محمد، بازگشت تو بهسوی پروردگارت و بهشتش نزدیک شده و او به تو دستور میدهد برای امتت بعد از خود علی بن ابیطالب را منصوب نمایی و سفارشات خود را به او بنمایی که اوست خلیفهای که امور رعیت و امت تو را بر عهده میگیرد، چه او را اطاعت کنند و چه عصیان نمایند. بهزودی عصیان خواهند کرد و این همان فتنهای است که آیات را درباره آن برایت تلاوت کردم. خداوند عزوجل به تو دستور میدهد که به او بیاموزی، همه آنچه به تو تعلیم داده و به او سفارش کنی که حفظ کند، همه آنچه خدا در حفظ تو قرار داده و بهعنوان امانت به تو سپرده است که اوست امین و مورد اعتماد. ای محمد، من تو را از میان بندگانم به پیامبری برگزیدم و علی را به جانشینی تو انتخاب کردم.[۵]
پیامدهای نزول آیات
برای نزول آیات ۱ تا ۴ سوره عنکبوت پیش از رخداد غدیر، بر اساس روایات، پیامدهایی برشمرده شده است:
- این وحی الهی بهمعنای پایان واجب اول، یعنی حج، و آغاز واجب دوم، یعنی ولایت بود. آنچنان که پیامبر در این مورد زمینهسازی برای امامت دوازده امام علیهم السلام کرد و گفت: این دین همچنان بر دشمنانش غالب خواهد بود و هیچ مخالف و جداشوندهای به آن ضرر نمیزند، مادامی که دوازده خلیفه بر امتم حکومت کند که همه آنان از قریش هستند.[۶]
- به پیامبر از طرف خداوند چنین دستور داده شد: نبوت تو به پایان رسیده و روزگارت کامل شده است. اسم اعظم، آثار علم و میراث انبیاء را به علی بن ابیطالب بسپار که اولین مؤمن است. من زمین را بدون عالمی که اطاعت من و ولایتم با او شناخته شود و حجت بعد از پیامبرم باشد رها نخواهم کرد. در حدیث دیگری به پیامبر چنین دستور داده شد: آنچه نزد تو از علم و میراث علوم انبیای قبل از تو و اسلحه و تابوت و آنچه از نشانههای پیامبران نزد توست، آنها را به وصی و خلیفه بعد از خود تسلیم نما.[۷]
- پس از نزول آیات، کاروان از منا وارد مکه شد و قبل از رسیدن به ابطح در «مُحَصَّب» - که همان محل توطئه قریش قبل از هجرت بود- توقف کرد.[۸] آنگاه نماز ظهر و عصر را خواندند و در همانجا ماندند تا غروب شد و نماز مغرب و عشا را نیز در همانجا خواندند و سپس مختصری خوابیدند.[۹]
یادگارهای انبیاء علیهم السلام
برخی محققان درباره یادگارهای انبیاء چنین گفتهاند: صحف آدم، نوح و ابراهیم علیهم السلام و تورات و عصای موسی علیه السلام و انگشتر سلیمان علیه السلام میراثهای ارجمندی هستند که فقط باید در اختیار حجتهای الهی باشند. این میراثها تا قبل از غدیر در دست خاتم انبیاء بود و از پیش از غدیر به دستور الهی به امیرالمؤمنین علیه السلام منتقل میشد. این امانتها از امیرالمؤمنین علیه السلام به امامان بعد منتقل شده و اکنون در دست حضرت بقیة اللَّه الاعظم عجل اللَّه فرجه است. به نقل از منابع، پیامبر امیرالمؤمنین را خصوصی فرا خواند و بقیه روز سیزدهم ذیالحجة صرف سپردن امانتهای الهی شد. پیامبر اعظم، علم، حکمت و کتابهای انبیاء علیهم السلام و سایر یادگارهای آنان را به امیرالمؤمنین سپرد و گفتههای جبرئیل را به آن حضرت ابلاغ کرد.[۱۰]
تحلیل اعتقادی نزول آیات
برخی محققان نزول آیات ۱ تا ۴ سوره عنکبوت پیش از غدیر را چنین تحلیل کردهاند: ترکیب جامعه مسلمانان در سال آخر عمر پیامبر صلی الله علیه و آله اقتضا میکرد هشداری که در اول سوره عنکبوت آمده به آنان داده شود؛ به این دلیل که در کنار مسلمانان مخلصی چون سلمان، ابوذر و مقداد تازهمسلمانانی با سابقه دشمنی با اسلام و دنیاپرستانی نیز بودند. روح تعصب جاهلی و عقدههای جنگهای بدر، احد و خیبر و حسدهای نهفته نیز میتواند نمایانگر باطن جامعه مسلمان آن روز باشد. عواملی که موجب شد در سال آخر عمر حضرت عدهای دست به اقداماتی برای برهم زدن برنامه الهی غدیر بزنند.
آیات ۱ تا ۴ سوره عنکبوت، به مردم در دو جبهه ایمان و عمل وعده امتحان داد، تا به ایمان ظاهری بسنده نکنند. در این آیات برای هضم آسانتر امتحان خبر داده شد که همه امتهای قبل نیز مورد امتحان قرار گرفتهاند؛ امتحانی که هدف آن شناختهشدن واقعگرایانه مردم است: اینکه راستگویان در ادعای ایمان از دروغگویان جدا شوند، به طوری که نفاق نتواند آن را بپوشاند. این امتحان در پذیرش ولایت علی علیه السلام تحقق یافت: کاذبین آن را انکار کردند و بر گفته خود پافشاری کردند. بر این اساس غدیر «روز امتحان نهایی مردم» خوانده شده است.[۱۱]
پانویس
- ↑ بحارالانوار، ج۲۸، ص۹۵.
- ↑ غدیر در قرآن، ج ۱، ص۶۱.
- ↑ بحارالانوار، ج۳۷، ص۲۷۳.
- ↑ غدیر در قرآن، ج ۱، ص۶۱.
- ↑ بحارالانوار، ج۲۸، ص۹۵–۹۶؛ بحارالانوار، ج۴۰، ص۲۱۶.
- ↑ مسند احمد، ج۳۴، ص۴۶۱.
- ↑ الاحتجاج، ج۱، ص۵۶؛ عوالم العلوم، ج۲/۱۵، ص۱۷۶.
- ↑ اخبار مکه، ج۲، ص۱۶۰؛ من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۵۵۵.
- ↑ الکافی، ج۴، ص ۵۲۰–۵۲۱؛ تهذیب الاحکام، ج۵، ص۲۷۳.
- ↑ بحارالانوار، ج۲۸، ص۹۶؛ بحارالانوار، ج۴۰، ص۲۱۶.
- ↑ غدیر در قرآن، ج۱، ص۶۴.
فهرست منابع
- الاحتجاج؛ احمد بن علی طبرسی، تحقیق: محمدباقر موسوی خرسان، مشهد: نشر المرتضی، ۱۴۰۳ق.
- أخبار مکة وما جاء فیها من الآثار؛ محمد بن عبدالله الأزرقی، تحقیق: رشدی الصّالح، بیروت: دار الأندلس، اول، ۱۴۱۶ق.
- بحارالانوار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، م ۱۱۱۰ق، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، دوم، ۱۴۰۳ق.
- تهذیب الأحکام؛ محمد بن الحسن طوسی، م ۴۶۰ق، تحقیق: حسن الموسوی خرسان، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق.
- غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
- الکافی؛ محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی، م۳۲۹ق، تحقیق: علیاکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مسند أحمد؛ أحمد بن محمد بن حنبل شیبانی، م ۲۴۱ق، تحقیق: شعیب الأرنؤوط و عادل مرشد، بیروت: مؤسسة الرسالة، اول، ۱۴۲۱ق.
- من لا یحضره الفقیه؛ محمد بن علی ابن بابویه، م ۳۸۱ق، تحقیق: علیاکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی، دوم، ۱۴۱۳ق.